Michał Bałucki  BIAŁY MURZYN  W miasteczku powiatowym ,  Okolu , między godziną piątą a szóstą zabębniono na rynku .  Rynkiem nazywano tu plac kwadratowy , nierówny , wysypany w kilku miejscach kupami kamieni , między którymi leżały błotniste kałuże i śmietniki z ostatniego jarmarku .  Naokoło tego placu stały szeregi domków drewnianych , na kamiennych podmurowaniach , z podsieniami i staroświeckimi facjatkami , spośród których wyskakiwały , na kilka łokci długie , drewniane rynny , wyrzucające w czasie deszczu obfite strumienie wody w kałuże i doły .  Pośrodku rynku , obok figury świętego Jana Nepomucena , stał na wzniesieniu budynek , podobny do lamusa , który miał przedstawiać ratusz .  Z tego to budynku wyszedł policjant , w starym wypełzniętym mundurze , który był kiedyś niebieskim , i stanąwszy w jednym rogu rynku , uderzył w bęben .  Odgłos rozległ się wśród pustych ścian rynku , mieszczanie bowiem zajęci byli w polu zbieraniem siana , i mało kto pozostał w miasteczku .  Kilku tylko małych chłopców w spodenkach , zawieszonych na kawałkach krajek , kilka piastunek z nie umytymi , rozczochranymi bachorami żydowskimi i jakiś stary rzemieślnik z zieloną umbrelką otoczyli policjanta , który z uroczystą powagą , po dwukrotnym uderzeniu w bęben , odezwał się podniesionym głosem :  — Wszem wobec i każdemu z osobna , wam , szlachetni rycerze , wysoka szlachto , postronni obywatele , mieszczanie , chłopi i inni ludzie , jako też i wam Żydzi , magistrat miasta czyni wiadomo , jako iż wczoraj na drodze między majętnością jaśnie wielmożnego pułkownika Jana Lipskiego , dziedzica Zarzecza z przyległościami , a miastem zgubiono pugilares z czerwonej skóry , ozdobiony bogatym haftem , w którym to pugilaresie oprócz różnych papierów , dokumentów i fotografii — znajdowało się sześćset guldenów w banknotach austriackich .  Łaskawy znalazca zechce się zgłosić bądź do tutejszego magistratu , bądź do wyżej wyrażonego jaśnie wielmożnego Jana Lipskiego , gdzie otrzyma nagrodę w kwocie pięćdziesięciu guldenów .  Odrecytowawszy jednostajnym głosem to ogłoszenie , policjant przeszedł na drugi róg rynku i znowu uderzył w bęben .  Ta sama publika , którą on według starej formuły tytułował szlachetnymi rycerzami i wysoką szlachtą , pociągnęła tam za nim , z tą tylko różnicą , że zamiast starego rzemieślnika , który już poszedł do domu , stanęła jakaś kucharka z zakasanymi i omączonymi rękami i chłop , który z jajami zajechał był właśnie przed żydowski sklepik .  Zresztą nikt więcej nie pojawił się na rynku .  Nawet Icek Fajgełes , właściciel owego sklepiku , zatytułowanego na szyldzie handlem win i korzeni , nie raczył pofatygować się dla wysłuchania tego ogłoszenia , a to nie przez brak ciekawości , jeno że Icek Fajgełes o wszystkich sprawach magistrackich miał wiadomości z pierwszej ręki , bo od samego burmistrza , który w chwilach wolnych od urzędowania , a takich miał bardzo wiele , rezydował stale w handlu win i korzeni .  I teraz właśnie tam się znajdował z panem poczmistrzem i księdzem wikarym , i gawędził z nimi przy lampeczce wina .  Treść ogłoszenia była przedmiotem ich rozmowy .  Dziwiono się , że taki dumny pan zdecydował się ogłaszać zgubę kilkuset guldenów .  Burmistrz utrzymywał , że o ile zna pułkownika , to wie , że tego by nie zrobił , gdyby mu chodziło tylko o pieniądze ; że w pugilaresie miał się podobno znajdować jakiś ważny dokument familijny , a i pugilares sam miał dla pułkownika wartość pamiątkową , bo haft na nim był roboty nieboszczki żony .  Ksiądz wikary także był tego zdania ; tylko poczmistrz , który nie lubił pułkownika za jego lekceważące traktowanie ludzi , przypuszczał , że bieda zmusiła go do zrobienia tego ogłoszenia .  — Dawniej — mówił — był by tego pewnie nie zrobił , ale teraz krucho z nim .  Toż wszyscy wiemy , w jakich on interesach ; długów po uszy !  — Mówią , że stara teściowa ma majątek — " odezwał się wikary .  — Ma , ale go nikt nie zobaczy , chyba po śmierci .  Stara się boi grosza ruszyć , bo wie , że i to poszło by na różne fantazje pańskie , jak cała fortuna , a fortuna była nie lada .  — No , jeszcze tak źle z nim nie jest — odezwał się znowu burmistrz , biorąc w obronę pułkownika .  — Przez zamęście córki interesa jego znowu się poprawią .  Narzeczony ma znaczne dobra na Podolu .  — Któż to taki ? — spytał znowu wikary .  — Sikorski — znany ród , stara szlachta .  — Bo też i Lipscy niczego .  — Tylko goli — wtrącił znowu poczmistrz .  — Toteż pono rodzina pana młodego nie bardzo życzyła sobie tego związku .  Ale młody zakochał się po uszy w pannie i nie było rady .  — Czy taka piękna ? — spytał wikary , który jako świeżo przybyły w te strony nie znał ani stosunków miejscowych , ani osób .  — Można by śmiało o niej powiedzieć : piękny , bo to więcej chłopiec niż dziewczyna , jeździ konno jak najlepszy kawalerzysta , strzela , poluje , podobno nawet na pałasze się rąbie .  Będzie miał mąż niemałą pracę okulbaczyć taką żonę .  — Jeśli ona go nie okulbaczy .  — To pewniejsze .  — I kiedyż wesele ?  — Na szwenti Michał — odezwał się Icek Fajgełes , który stojąc tuż przy stoliku pana burmistrza , przysłuchiwał się przez cały czas rozmowie .  A odezwał się z pewną dumą , że mógł pochwalić się tą wiadomością o terminie wesela , była zaś to wiadomość pewna , bo miał ją od samego pana pułkownika , który mu polecił sprowadzić na ten czas wina z Węgier .  Podczas kiedy tak rozprawiano w handelku , policjant przeszedł na trzeci róg miasta , dokąd mu już tylko paru chłopców , niestrudzonych amatorów bębnienia , towarzyszyło .  Ale i ci wnet porzucili go , wracając pod mur ratusza , do przerwanej zabawy w guziki .  Policjant pozostał sam jeden .  To go jednak nie wstrzymało od dopełnienia formalności , która wymagała , aby każde postanowienie magistratu wybębnione i wygłoszone było na wszystkich czterech rogach rynku .  I z pełną ważności miną przeszedł na róg czwarty .  Po dwukrotnym uderzeniu w bęben , gdy się zbierał właśnie do wygłoszenia obwieszczenia i już odchrząknął , splunął i zaczerpnął powietrza , jakiś podróżny , w lichym ubraniu , mocno zakurzony i z zawiniątkiem w ręku , wyszedł z bocznej ulicy na rynek .  Policjant rozpoczął rozporządzenie .  Podróżny zatrzymał się i wsparty na kiju , słuchał .  Był to mężczyzna mogący mieć lat dwadzieścia kilka , rosły , barczysty i wcale pięknej , sympatycznej twarzy , na której jednak mało było życia i wyrazu .  Była w niej jakaś leniwa ospałość ; znamionująca przytępiony umysł ; ruchy jego były ciężkie , niezgrabne , a krój ubioru robił go podobnym do jakiegoś organisty lub kościelnego z małego miasteczka .  Ubiór ten był do tego mocno zakurzony z drogi , którą widocznie odbywał piechotą , twarz opalona , zroszona potem , świeciła , jakby była z brązu odlana .  W dużych oczach , poruszających się leniwo i obojętnie , malowało się znużenie i ospałość .  Policjant zdawał się nie widzieć podróżnego , stojącego tuż przed nim .  Recytując bowiem ogłoszenie , błądził oczami w przestrzeni , jakby miał przed sobą niezmierne tłumy ludu , i wzrok jego nie zatrzymywał się szczegółowo na nikim .  Dopiero kiedy skończył czynność swoją i złożył urzędowe pałki do rzemiennego futerału na piersiach , zeszedł z kupy kamieni , z których wysokości przemawiał był do narodu , i zbliżywszy się do podróżnego , powitał go skinieniem głowy .  — Jak się masz , Antku ? — spytał go głosem już zwyczajnym , rozebranym z urzędowej powagi — a ty skąd ?  — A z miasta , ze szkół — odrzekł podróżny .  — A to cię diabelnie długo w tych szkołach trzymają .  Toż to już będzie sześć czy siedm lat , odkąd tam siedzisz .  — Ośm lat się skończyło .  — A no ; musiał eś już pojeść wszystkie rozumy .  Podróżny uśmiechnął się jałowo i odrzekł :  — Już teraz skończył em .  — No , czym że myślisz zostać ?  — Albo ja wiem ?  Zobaczę , co ojciec powie .  — I dziedzic , boć to on przecie łożył na ciebie .  — A tak , pomagał mi .  Czy to jemu zginął ten pugilares , coście go obwoływali ?  — A jemu .  Jak będziesz szedł do domu , patrz pilnie po drodze ; może ci się uda znaleźć ; dostała by ci się nagroda .  — Pięćdziesiąt guldenów piękny grosz ; ale to pewnie już kto znalazł i schował , kiedy się do tego czasu nie odszukał .  Pugilares nie szpilka , zobaczyć nie trudno .  — Tak się zdaje , że go ktoś wziął sobie .  Chwilkę milczeli , nie wiedząc , o czym dalej mówić .  Wreszcie podróżny zapytał :  — I cóż nowego u was ?  — A cóż ?  Wszystko po dawnemu ; klepie się biedę i basta .  — A mój stary zdrów ?  Dawnoście go widzieli ?  — A był tu na Boże Ciało .  Asystowali śmy w mundurach księdzu celebransowi na procesji .  Stary krzepko się trzyma , wygląda lepiej ode mnie , choć znacznie starszy .  — Chwała Bogu .  Umilkli znowu .  Podróżny grzebał laską w ziemi i kreślił jakieś zygzaki , policjant zażywał tabakę .  — No , trzeba będzie iść , żeby przed nocą dociągnąć do domu .  Mam jeszcze sporo drogi przed sobą .  Bywajcie zdrowi !  — Szczęśliwa droga !  A pozdrów tam starego ode mnie .  — Bóg wam zapłać .  Skinął głową policjantowi i poszedł dalej za miasto .  Droga prowadziła z początku wzdłuż wysokiego brzegu , skąd rozległy i wspaniały był widok na szerokie równiny , pełne lasów i wiosek , leżących z drugiej strony rzeki .  Że jednak gliniasty brzeg odrywał się często , przeto , dla bezpieczeństwa , odsunięto drogę w głąb płaskowzgórza , przez co trzeba było robić wielkie koło .  Piesi jednak , szczególnie wieśniacy , chodzący na targi do miasteczka , używali starej drogi , jako bliższej .  Z czasem drożyna zamieniła się w ścieżkę , która szła tuż brzegiem rzeki , prosto na przełaj przez parowy , strumienie i jary .  Tą ścieżką poszedł także nasz podróżny .  Czas jakiś szedł grzbietem wzgórza , kolosalna jego postać rysowała się jak ciemna sylwetka ostro na tle złocistym zachodu .  Potem zeszedł w parów i zniknął wśród krzaków leszczyny .  Przechodząc środkiem tych zarośli , usłyszał za sobą szelest , jakby ktoś szybko przedzierał się przez krzaki .  Rozciekawiony zatrzymał się .  Szelest prędko zbliżał się ku niemu , już tylko parę kroków przedzielało go .  Podróżny spojrzał w tę stronę i zobaczył ze zdziwieniem sarnę , która na jego widok zatrzymała się w biegu , wpatrzyła na niego lękliwe , wilgotne oczy a potem , spłoszona , rzuciła się nagłym skokiem , uciekając na powrót w gęstwinę .  Podróżny mimowiednie poskoczył za nią i chciał ją ścigać , wnet jednak spostrzegł się , że było by to dzieciństwem gonić sarnę po zaroślach z gołymi rękami , zatrzymał się więc .  Czas jakiś przysłuchiwał się cichnącemu coraz bardziej tętentowi kopytek , potrącających o gałęzie krzaków i korzenie drzew , a gdy szelest całkiem ucichł , wrócił znowu ku ścieżce , z której był zboczył .  Torując sobie laską i ręką drogę przez zarośla , potrącił o jakiś ruchomy przedmiot , schylił się i zobaczył pugilares , w czerwoną skórę oprawny , z pięknym haftem po jednej stronie .  Serce uderzyło w nim gwałtownie ze wzruszenia ; otworzył skwapliwie pugilares , z którego posypały się na ziemię jakieś papiery i fotografia .  Przedstawiała ona głowę młodej kobiety , brunetki , w dość dużym formacie .  Głowa była wzniesiona nieco w górę , z wyrazem dumy i pewnej brawury .  Włosy gęste , krótko obcięte , kręcące się lekko nad szerokim czołem , angielski stojący kołnierzyk i krawat nadawały jej pozór ślicznego chłopca , przebranego za kobietę .  Szczególnie zwracały uwagę duże , czarne , błyszczące oczy , które śmiało i imponująco patrzały wprost na patrzącego .  Była w nich taka jakaś przeszywająca siła i urok magiczny , że sprawiały wrażenie spojrzenia żywej osoby .  Podróżny czuł się wobec tego spojrzenia zakłopotany i nieśmiały .  Owładnął go jakiś dziwny niepokój , połączony z rozkosznym odurzeniem .  Doznawał podobnego uczucia , jakie ma człowiek , gdy mu się śni , że lata w powietrzu , ten lot łaskocze mu nerwy , a zarazem przejmuje grozą i obawą upadku .  Spojrzenie to więziło jego oczy i długo nie mógł ich oderwać od fotografii .  Stał nad nią z oczami zapatrzonymi i otwartymi ustami .  Pierwszy to może raz w życiu tak śmiało wpatrywał się W twarz kobiecą , bo pomimo że kilka lat przepędził w mieście , żył jak zakonnik w klasztorze Karmelitów , gdzie obsługiwał księży w domu i w kościele , za co dostawał darmo pożywienie i mieszkanie .  Resztę czasu zajmowała mu nauka .  Nie znał prawie innej drogi prócz tej , która od klasztoru prowadziła do szkoły , a choć na tej drodze spotykał nieraz kobiety , nawet może piękniejsze od tej , której fotografię teraz w ręku trzymał , to albo nie uważał na nie , albo nie miał śmiałości przypatrywać się im .  Jak koń w kieracie , tak on obracał się w kole swych codziennych zajęć i pracy , nie patrząc dalej , nie znając prawie życia ani uciech młodości .  Teraz , po ośmiu latach , odprzęgnięto go od tego jarzma i puszczono .  Szedł , sam nie wiedząc , co dalej będzie , gdzie się obróci .  Przyzwyczajony do ślepego posłuszeństwa ojcu , który go trzymał ostro i surowo , szedł bezmyślnie poddać się jego woli , nie mając żadnych własnych pragnień ni zamiarów .  Na tej drodze spotkał kobietę , a choć to była tylko martwa podobizna rysów kobiecych , to jednak dziwne na nim zrobiła wrażenie , jakiego przedtem nigdy nie doznawał , i którego nie umiał by nazwać .  Było to pierwsze poruszenie zamarłych i uśpionych jeszcze pragnień młodości .  Prawa natury poczęły działać , jak słoneczne promienie na wiosnę .  Owo sam na sam z fotografią , wśród zarośli , silniej działało na dziewiczą , niepokalaną młodość niż najpoważniejsza rzeczywistość na zużytych rozpustników ; wobec kawałka zamalowanego papieru doznawał wrażenia większego , niż niejeden wobec pięknej , żywej kobiety doznawać może .  Długiej chwili trzeba było , żeby się opamiętał i ośmielił dotknąć fotografii i podnieść ją z ziemi wraz z papierami .  Nim je włożył na powrót do pugilaresu , zajrzał do środka i zmieszał się .  W pugilaresie nie było pieniędzy .  Był całkiem próżny .  Przejrzał papiery , wytrząsał jeden po drugim , ale i tam pieniędzy nie było .  Teraz dopiero przypomniał sobie , że gdy podnosił pugilares z ziemi , był on już otwarty .  Prawdopodobnie więc ktoś inny miał go już przedtem w rękach i wyjął pieniądze , a potem rzucił go w krzaki .  Radość , jaką mu sprawiło znalezienie zguby , przemieniła się wnet w trwogę i niepokój .  Trzymał pugilares w ręku i nie wiedział , co począć .  Bał się oddać go właścicielowi , by go nie posądzono o skradzenie pieniędzy ; z natury nieśmiały i lękliwy , a przy tym chowany surowo , nie posiadał owej odwagi , z jaką prawda zwykła się tłumaczyć przed ludźmi ze swych czynności ; bał się podejrzeń , badań , z których nie umiał by się wyplątać .  Ta obawa skłoniła go , że położył znaleziony pugilares na ziemię , tam , gdzie przedtem leżał , i oddalił się .  Uszedłszy jednak kilkanaście kroków zatrzymał się i namyślał .  W ruchach jego było wahanie się , niepewność ; to chciał wracać , to znowu i stawał .  Nareszcie wrócił w zarośla , drżącymi rę kami wziął pugilares do ręki , wyjął z niego fotografię i schowawszy ją do zanadrza oddalił się spiesznie , oglądając się trwożnie wokoło , czy go kto nie widział .  Zaledwie przebył zarośla i zadyszany wydobył się z parowu na równe pole , ujrzał cwałującą pędem miedzą wśród łanów zboża amazonkę w czarnej sukni i popielatym kapeluszu , z niebieską , przezroczystą woalką , która , rozwiana wiatrem , płynęła jak gazowy obłoczek za głową amazonki ponad złocistymi falami zboża .  Amazonka minęła żeńców , co sznurem szli ku wsi , i w szybkim galopie zbliżała się do drogi .  Szeroki dosyć rów przedzielał pola od drogi ; amazonka bez namysłu przesadziła rów .  Przy tym gwałtownym wstrząśnieniu kapelusz spadł jej z głowy , czym spłoszony koń poniósł ją szalonym pędem .  W tejże chwili wypadła spomiędzy zboża sarna , przesadziła także rów i pognała jak chart za koniem na wyścigi .  Podróżny zaraz domyślił się , że to musiała być ta sama sarna , którą niedawno przedtem widział w zaroślach .  Myśląc o tym , tak się zagapił , że zapomniał o kapeluszu , który tuż obok niego leżał na ziemi .  Nawet gdy amazonka zatrzymała konia i odwróciła się , nie domyślał się jeszcze , dlaczego stanęła i czeka .  Amazonka energicznym ruchem ręki wskazała na ziemię i odezwała się :  — Hej , człowieku , podaj mi kapelusz ; no , prędzej !  Podróżny , ruszony z miejsca tym rozkazem , podskoczył skwapliwie , pochwycił kapelusz , pobiegł do amazonki .  Ale gdy się przybliżył , żeby podać kapelusz , i podniósłszy oczy do góry zobaczył twarz amazonki , osłupiał ; fotografia żywa stała przed nim .  To go tak zmieszało , że nieprzytomny zaplątał się nogami w woalce i rozdarł ją .  — Ach , to niezgrabny ! — rzekła amazonka z gniewem , wyrwała zniecierpliwiona kapelusz z rąk nieprzytomnego podróżnego i zaciąwszy konia szpicrutą , popędziła naprzód .  Podróżny stał jak przykuty do ziemi i patrzał na cwałującą , patrzał , choć już zniknęła wśród chat wioski ; nawet tumany kurzu , wzbite kopytami końskimi , opadły na zielone łąki , a on stał jeszcze zapatrzony , jakby czekał jeszcze na coś .  Dopiero rozmowy nadchodzących żeńców wyrwały go z tego osłupienia .  Poruszył się , obejrzał wokoło ; potem podniósł spod nóg kawałek niebieskiej woalki i poszedł dalej .  Żeńcy zrównali się z nim .  Podróżny podsunął się do wieśniaczki , idącej na przedzie , i zapytał nieśmiało :  — Nie wiecie przypadkiem , kto była ta pani na koniu ?  — To nasza panienka dziedziczka .  — Córka tutejszego dziedzica ?  — No jużcić tak .  — Córka dziedzica — powtórzył sobie półgłosem podróżny .  Wiadomość ta widocznie go uspokoiła ; był on bowiem dosyć zabobonny .  Niezwykły tok wypadków , które w taki dziwny sposób łączyły się z sobą , przypisywać był gotów jakimś nieczystym siłom .  Uspokoił się , gdy się dowiedział , że to zjawisko , które widział przed chwilą , było tylko kobietą , i do tego córką dziedzica Zarzecza .  Na samym końcu wsi , w niejakim oddaleniu od chat wiejskich , stał domek na pagórku .  Szeroka zaspa piasku oddzielała wzgórek od rzeki , która w tej porze wąskim płynęła korytem .  Ale na wiosnę lub po ulewnych deszczach , rzeka rozlewała się szeroko i podchodziła aż do stóp wzgórka , który wtedy wyglądał jak półwysep , gdyż tylko wysoka grobla łączyła go z lądem .  Że takie wylewy często zdarzać się musiały , świadczyły o tym grube pale , sterczące z jednej strony wzgórza , do których przywiązywano zwykle prom i łodzie .  Teraz one spoczywały daleko od domku na piaszczystej ławie , przywiązane łańcuszkami do palików , jak brytany , tylko że brytany na noc , a łodzie na dzień spuszczano z łańcuszków .  Czynności tej dopełniał codziennie mieszkaniec domku na wzgórku , stary Jakub Sikorski , niegdyś żołnierz , dziś dzierżawca przewozu .  Była to figura wysoka , chuda , żylasta , jedna z tych natur łykowatych , co to na pozór wątłe , a jednak niespożyte , wytrwałe , które czas żuje i gryzie , ale pogryźć ani połknąć nie może .  Mimo późnego wieku trzymał się ostro , pracował jak koń i był zdrów .  Ubiór jego był mieszaniną mieszczańskiego gustu i żołnierskich wspomnień .  Nosił czamarę płócienną latem , a sukienną szaraczkową zimą , z pętlicami i sznurami , buty juchtowe po kolana , żołnierską furażerkę i wysoki halsztuk .  Twarz opalona i ospowata miała wyraz buńczuczny , jakby się ciągle srożył i zżymał , a sumiaste , podstrzygane wąsy , sterczące jak szczotki pod krótkim nosem , potęgowały jeszcze bardziej to wrażenie .  Kiedy mówił , to krótko i głośno , jakby komenderował .  Umiał tylko słuchać i rozkazywać ; do gawędki i pożycia dłuższego był z niego nieszczególny towarzysz , toteż gdy wszedł między znajomych , wolał grać w straszaka lub mariasza , niż rozmawiać .  Szczególnie mariasz był jego ulubioną zabawą i jedynie dlatego szukał towarzystwa ludzi dworskich , by mógł z którym pograć w mariasza do puli .  Tej zabawki jednak pozwalał sobie tylko wieczorem , gdy swoją psiarnię , jak nazywał łodzie , przywiązał już był na łańcuszki .  W dzień był ciągle zajęty przy przewozie , bo ruch tam był ciągły i było co robić .  Szczególnie kiedy był odpust lub jarmark w miasteczku , na przewóz tyle szło ludzi , fur , bryczek , że Jakub nieraz kilku chłopów najmować musiał do pomocy .  Ale ten trud opłacał się nieźle .  Icek Fajgełes od dawna kroił na zabranie tego przewozu w dzierżawę , obiecywał dziedzicowi daleko większy czynsz , ale dziedzic nie chciał na to przystać i pozbyć się Jakuba , który dawniej służył w jego pułku .  Była to łaska pańska , którą Jakub tym bardziej cenić umiał , że przedtem dobrze się nabiedował i nakłopotał w życiu .  Po skończonej bowiem kampanii osiadł był na Litwie , ożenił się z jakąś szlachcianką litewską i dzierżawił propinację w miasteczku .  Ale żona przy połogu umarła , gospodarstwo bez gospodyni szło coraz gorzej ,  Jakub stracił na karczmie , musiał posprzedawać resztę chudoby i iść na służbę .  Służbista był z niego dobry , pracowity i trzeźwy , ale że był drażliwego usposobienia i ambitny na swoją godność eks- sierżanta i pochodzenie szlacheckie , więc nigdzie długo nie zagrzał miejsca .  Pochodził on rzeczywiście z jakiejś szlacheckiej rodziny , która podupadła , i to podupadła dość dawno , gdyż Jakub urodził się już w dymnej chacie i chodził wraz z ojcem w chłopskiej siermiędze na odrobek do dworu .  Ale tradycja pochodzenia zachowała się w pamięci ludzi , i ojciec Jakuba , choć biedny komornik , doznawał we wsi pewnego poważania i względów .  Jakub wychował się w tym dobrym mniemaniu o swoim rodzie , a stopień sierżanta , którego się dosłużył w wojsku , wraz ze znaczkiem orderowym za waleczność , jeszcze więcej rozdmuchał jego próżność .  Nie każdy dom , nie każda służba przypadały mu do smaku ; panom stawiał się nieraz buńczuczno , miewał swoje fantazje i kaprysy , nie licujące często z obowiązkami i stanowiskiem służącego .  Pozbywano się go więc chętnie albo też sam dziękował za służbę , za co niezbyt pochlebne świadectwa wypisywano mu w książeczce służbowej .  Doszło do tego , że go potem bano się przyjmować .  Wałęsał się wtedy od dworu do dworu ze swoim synkiem , na próżno szukając służby i przez taką włóczęgę zeszedł w końcu na dziada .  Dopiero pułkownik dobył go z tej nędzy przez wzgląd na dawną jego służbistość i waleczność w wojsku ; zatrzymał go u siebie we dworze , oporządził i dał mu miejsce karbowego , potem oddał mu w zarząd folwark pod lasem , a nareszcie , gdy się miejsce otworzyło , puścił mu w dzierżawę przewóz , a oprócz tego zajął się jego synem i co rok na ręce ojca dawał dla niego pewną sumę , aby mógł kończyć szkoły .  Stary Jakub umiał cenić tę łaskę , toteż nie było rzeczy , której by się dla pułkownika nie podjął .  Jak pies był posłuszny i przywiązany i jak pies rzucał się na ludzi , którzy chcieli w czym pokrzywdzić pułkownika .  Nie wstydził się tej uległości , nie ubliżała ona nawet jego szlacheckiej ambicji , bo — mówił — to pan z panów , a takiemu nie wstyd i nie żal służyć .  I pułkownik ze swej strony umiał ocenić tę służbistość i adorację starego sierżanta i umiał ująć go sobie łaskawą pamięcią i podarunkami .  Czy to imieniny , czy to święta , zawsze ze dworu kapnął Jakubowi jakiś upominek : to fajka porcelanowa z Napoleonem , to dubeltówka , to kożuszek barani lub zegar ścienny z kukułką .  Stary Jakub chował te prezenty jak relikwie , ceniąc nie tyle ich wartość , ile pamięć dziedzica , i rad z tym chlubił się przed ludźmi .  Szczególniej w wielkim poszanowaniu miał zegar z kukułką .  Nikomu nie pozwolił się go dotknąć , sam go regulował , nakręcał , omiatał z kurzu .  Nawet przywiązywał do tego zegara pewną zabobonną wiarę , że dopóki on będzie szedł dobrze , dotąd pułkownik będzie zdrów i będzie mu się dobrze wiodło .  Pamiętał więc o zegarze i chodził koło niego jakby koło samego pułkownika .  Zegar ten stanowił zarazem największą ozdobę jego izby ; reszta sprzętów była z prostego , nie malowanego drzewa , ale wszystko było utrzymane w czystości i w porządku prawdziwie żołnierskim .  W drugim pokoiku stało łóżko , także z białego drzewa , nakryte kocem wełnianym .  Nad łóżkiem sztych , przybity gwoździkami , przedstawiający Napoleona pod Waterloo , a poniżej obraz Matki Boskiej Częstochowskiej i gromnica z palmą na krzyż .  W kącie koło pieca stał stołek z miską do mycia się i dzbanek gliniany , a pod ścianą zielony kuferek , obity żelazem .  Mówiono , że w kuferku tym było już sporo uciułanego grosza , można to było śmiało przypuszczać , bo stary miał niezłe dochody , za dzierżawę płacił mało , a żył dość oszczędnie .  Syn najmniej wiedział o zamożności ojca , gdyż w listach stary zawsze mu pisał , aby pamiętał , że jest biednym , i uczył się wcześnie pracować na siebie .  W ostatnich latach nie posyłał mu nawet pensji , którą pułkownik był wyznaczył aż do ukończenia szkół .  Stary prawdopodobnie umieścił te pieniądze także w zielonym kuferku , a synowi zamiast pieniędzy posłał naukę , że już jest w tych latach , w których pracować na siebie powinien .  W tym rodzaju były wszystkie listy ojca ; pełno w nich było napomnień , morałów , nauk , ale nigdy żadnego czulszego słowa , które by świadczyło o miłości rodzicielskiej , o przywiązaniu lub tęsknocie .  Dodać tu jeszcze potrzeba , że przez tych ośm lat , które Antoni był w szkołach , ojciec ani razu nie wezwał go do siebie , a to , jak mówił , aby go nie rozpieszczać i nauczyć żyć między ludźmi .  Takie długie rozłączenie i krótkie , groźne listy , podobne do wojskowych ordynansów , nie mogły w synu obudzić delikatnych , serdecznych uczuć rodzinnych .  Znał on tylko jedno uczucie , to jest ślepego posłuszeństwa dla woli ojca , którego nauczył się bać i słuchać .  I teraz , kiedy już był zaledwie o kilkadziesiąt kroków od domu , nie doznawał wcale tych wzruszeń , jakie owładają człowieka , gdy się zbliża do rodziny .  Szedł , aby dojść ; myśl nie wyprzedzała nóg , a uczucie , jakie najsilniej przemawiało w nim w tej chwili , było to uczucie głodu .  Był głodny jak wilk , a uczucie to tym przykrzejszym się stało , gdy zobaczył , że z komina w domku jego ojca wcale się nie kurzyło .  To było złą zapowiedzią dla jego żołądka i bez zapału , obojętnie zbliżał się ku domowi .  Drzwi zastał zamknięte .  Zapukał parę razy ; jakaś baba , co prała chusty nad stawem , zobaczywszy go stojącego przed domem , podniosła głowę i spytała : — A do kogo to ?  — Do Jakuba Sikorskiego ; czy go nie ma w domu ?  — To się wie , że nie ma ; a wy co chcieli od niego ?  — Ja syn jego .  — A !  Wstała i mokrymi rękami dobywszy zza pasa klucz , rzekła :  — Weźcie klucz i otwórzcie sobie do kuchni , bo klucz od izby pan Jakub ma przy sobie .  Posiedźcie tymczasem w kuchni .  Antoni otworzył drzwi i wszedł do wnętrza domu ; ale nie miał ochoty czekać w kuchni .  Wyszedł więc po chwili i siadł na progu , patrząc bezmyślnie na babę , wieszającą chusty na płocie , na rzekę i na las za rzeką .  Patrzał obojętnie ; nic go tu nie zajmowało , żadne wspomnienia nie wiązały go do tych stron .  Przypomniał sobie tylko , że w kuchni we dworze , gdy był jeszcze małym chłopcem , często udawało mu się ściągnąć kucharzowi spod ręki to kawał mięsa , to resztki leguminy jakiej , lub dostawał rondle do wylizywania .  To były jedyne miłe wspomnienia , które teraz przy pustym żołądkuj tym silniej na jego fantazję działały .  Innych miłych wspomnień nie miał w tych stronach .  Ojciec trzymał go ostro , krótko , na zabawy z innymi dziećmi nie pozwalał ; pędził go tylko do książki albo kazał sobie pomagać na przewozie .  Antoni , patrząc na łodzie przy brzegu , przypominał sobie , ile się nabrał bicia za to , że źle nieraz steru używał lub wiosła , że nieprędko pojmował naukę ojca , który był niecierpliwy i gwałtowny .  Wspomnienia te niezbyt przyjemnie go bawiły .  Toteż bez żalu oderwał się od nich i wracał do obecności , która jednak także nie była bardzo powabna .  Za długo mu było czekać z próżnym żołądkiem na ojca , więc zwróciwszy się do baby , spytał trochę niecierpliwie :  — A może wy wiecie , gdzie ojciec poszedł ?  — Ba , co by m zaś nie wiedziała .  A no w osterii siedzi — odrzekła baba , a widząc , że Antoni podniósł się z miejsca , dodała : — ale wam nie radzę iść po niego , bo oni strasznie nie lubią , żeby im przeszkadzać , jak grają w karty .  Ta uwaga zatrzymała znowu Antoniego .  Nie chciał się narażać na gniew ojca i znowu usiadł .  — A czy wy już po wieczerzy ? — spytał po chwili .  — Gdzie tam po wieczerzy ; a no dopiero warzyć będę dla siebie .  — A dla ojca ?  — Pan Jakub jadają w osterii wieczerzę .  — To nieprędko wróci ?  — Różnie bywa ; czasem się zabawią i do północka .  Ta wiadomość nie bardzo pocieszyła Antoniego .  Zdecydował się bądź co bądź iść do karczmy .  Karczma stała pode dworem przy drodze ; było do niej z parę tysięcy kroków .  Ciemno już było dobrze , ale Antoni znał drogę i poszedł , kierując się ku wysokim topolom , które sterczały na tle zielonkawego nieba .  Przyszedłszy pod karczmę , zajrzał przez okno .  W drugiej izbie siedzał za stołem jego ojciec z drugim jakimś , prawdopodobnie dworskim człowiekiem , i grał w karty , popijając czasem herbatę .  Obok herbaty stała jakaś przekąska .  Antoni odważył się wejść do środka i podszedł ku ojcu .  Było to właśnie w chwili , gdy stary zajęty był rachowaniem punktów , a że mu jakoś źle szło w karty , więc był w nie bardzo dobrym humorze .  Toteż , gdy syn wziął go za rękę , w której właśnie trzymał karty , ofuknął się opryskliwie i zawołał :  — Któż to u diabła ?  A , to ty ?  Jak się masz ?  Zaraz . . . nie przeszkadzaj no mi — i liczył dalej : dwadzieścia siedem , trzydzieści , trzydzieści pięć , a król cztery , to trzydzieści dziewięć .  — Nie ma dubli — odezwał się grający z nim , który , jak się pokazało , był kucharzem .  — A skąd by się wzięła ?  Potasujcie no karty ; zobaczymy jeszcze , jak to będzie .  — Więc nie dajecie za wygraną ?  — Ani myślę ; tasujcie no , tasujcie .  Podczas gdy kucharz mieszał karty , Jakub spojrzał na stojącego przed nim syna i zapytał :  — No cóż , kiedy żeś przyszedł ?  — Teraz , przed chwilą .  — I nie było Gertrudy w domu , żeś tu przyszedł ?  — Owszem , ona mi powiedziała , że ojciec tu jesteś .  — No , siadaj sobie , zaraz skończymy .  Wziął karty i grał dalej .  Antoni tymczasem , patrząc na przekąskę , pożerał ją oczyma .  Stary musiał to spostrzec , bo spytał nawiasowo :  — A może ty głodny ?  — Od obiadu nic w ustach nie miał em .  — To daj pani mu tam herbaty i co przetrącić .  Takie było przywitanie ojca z synem po ośmiu latach niewidzenia się .  Wydawszy ten rozkaz karczmarce , Jakub zajął się znowu kartami i , nucąc pod nosem , grał dalej .  Czasami tylko , w przerwach miedzy jedną grą a drugą , mierzył poważnym wzrokiem syna , zajadającego chleb z serem , i rzucił mu jakie pytanie .  — A może dość będzie na dzisiaj ? — spytał kucharz .  — A to czemu ?  — Może , myślał em , będziecie się chcieli nacieszyć synem , może macie co pogadać ?  — Będzie na to czas jeszcze .  A to by mi się podobało , żeby ojciec na wyskok zaraz był na usługi syna .  Niech czeka .  — Z drogi , to i może znużony .  — Albo to nie młody i nie zdrów ?  Może zaczekać .  Zrobimy jeszcze jedną pulkę , ja muszę się odegrać .  No , rozdajcie karty .  Ale jakoś na odegranie się nie zanosiło .  Karta dziś jakoś nie szła Jakubowi , toteż klął i rzucał się gniewnie .  Wtem wszedł do karczmy leśniczy ze strzelbą na ramieniu .  Grający powitali go z uciechą .  — A gdzież to siedzieli ście , Szymonie ? — spytał Jakub — myślał em , że sobie zagramy we trzech , bo we dwóch jakoś źle mi idzie .  Siadajcie no , może się szczęście odwróci — a zwróciwszy się do kucharza , spytał : — no , może zaczniemy na nowo ?  — Ha , jak chcecie — i zmieszał karty .  — Gdzie że ście to tak długo byli ? — spytał tymczasem Jakub przybyłego .  — A u wielmożnego , bo jakiś pastuch znalazł pugilares i przyniósł go do mnie .  — Więc znalazł się ?  — Ba , znalazł , ale bez pieniędzy .  Chłopiec , co pasł na wyrębowisku , gdy już zganiał z pola , znalazł pugilares w leszczynie , ale pieniędzy w nim nie było .  Antoni przestał jeść i zmieszany , to blednąc , to czerwieniejąc na przemian , słuchał mówiącego .  — Wyjął jakiś gałgan — zawołał Jakub , uderzając pięścią w stół .  — Pewnie jakiś przechodzień .  Pastuch nawet mówił , że widział nad wieczorem jakiegoś podróżnego , który wychodził z zarośli i pakował coś do kieszeni .  — I kiedyż to było ?  — Przed dwiema godzinami tuż nad wieczorem .  Stary Jakub podniósł głowę i spojrzał przenikliwym wzrokiem na syna .  Antoni nie mógł znieść tego spojrzenia i zmieszany spuścił oczy ku ziemi .  Na twarzy jego zbyt widocznym był przestrach , aby stary nie miał spostrzec tego .  Chrząknął , zmarszczył brwi i grał dalej , ale znać było po minie , że coś innego zajmowało myśl jego .  Co chwila mylił się , zapominał , co mu się nigdy przecież nie zdarzało .  Na syna nie spojrzał już ani razu ani przemówił do niego .  Gra przeciągnęła się z godzinę .  Jakub był podczas niej bardzo małomówny i chmurny , choć szło mu nieźle .  Gdy skończyli , nie zatrzymał się dłużej ; krótko pożegnał swych towarzyszów i wyszedł .  Antoni poszedł za nim , choć go nie wołał .  Zdawało się , że zapomniał całkiem o synu .  Przez drogę milczał uparcie ; szedł naprzód , nie zwracając uwagi na syna .  To ponure milczenie zapowiadało groźną burzę .  Antoni domyślał się , co staremu jest ; był pewnym , że podejrzenie ma na niego względem tych pieniędzy , ale nie mógł sam rozpocząć usprawiedliwiać się , nie będąc zapytany .  Czekał więc , aż ta burza , co się gotowała w piersiach ojca , rozwiąże się w słowach .  Ale stary długo jeszcze po przyjściu do domu nie wymówił ani słowa i gwałtownymi , nierównymi krokami mierzył podłogę w milczeniu .  Antoni stał pod oknem i przewracał kartki kalendarza .  Wahadło zegara wtórowało w takt krokom starego .  Chodził , kręcił wąsa i nad czymś myślał .  Na koniec zatrzymał się tuż przed synem , tak blisko , że piersiami dotykał jego piersi i , zapuszczając w niego groźne spojrzenie , pokiwał mu palcem i rzekł :  — Antoni , pamiętaj , że źle robisz !  — Co takiego ?  — Jak to , nie domyślasz się ?  — Nie .  — Kłamiesz .  Ty wiesz , o czym ja myślę , o tych pieniądzach , które były w pugilaresie pułkownika .  Ty je wziął eś , prawda ?  Mów zaraz !  Przyznaj się !  — Nie wziął em , ojcze .  Tyle zaledwie potrafił odpowiedzieć na swoje usprawiedliwienie .  Wobec surowości ojca brakło mu odwagi mówić więcej .  — Nie wziął eś ?  Zaraz się przekonamy ; pokaż zawiniątko .  I nie czekając , porwał zawiniątko z ławki , rozerwał niecierpliwie i począł przetrząsać każdy kawałek .  Antoni przypomniał sobie ze strachem o fotografii .  Miał ją w kieszeni surduta .  Był pewnym , że ojciec będzie szukał i znajdzie ; to by go zdradziło .  Chciał więc nieznacznie wyjąć ją stamtąd i ukryć między kartkami kalendarza .  Ale ojciec , spostrzegłszy ten ruchu ukryty , podskoczył ku niemu i chwycił silnie za rękę , w której trzymał fotografię .  — Co to jest ?  Co tam chowasz ?  Antoni usiłował ukryć na powrót fotografię , ale ojciec wyrwał mu ją z ręki i przypatrzywszy się jej zawołał :  — To fotografia panny Jadwigi !  Skąd ty ją masz !  Ona była w pugilaresie ; a więc prawdą jest , że ty skradł eś te pieniądze !  — Nie wziął em ich .  — Milcz , nie przyprowadzaj mnie do pasji — rzekł i uderzył syna w policzek .  Krew wystąpiła na twarz Antoniemu , ale milczał i stał .  Stracił już odwagę bronienia się .  To milczenie więcej jeszcze utwierdziło ojca w podejrzeniu i podniecało gniew jego .  — Ty śmiesz się jeszcze zapierać ?  Ty . . . A , łotrze !  Tu powtórzył uderzenie i zawołał z wściekłością :  — Gdzie te pieniądze ?  Gdzie je schował eś ?  Daj je !  I począł nim trząść , szarpać i przewracać kieszenie jego , rozdzierać odzienie .  A wśród tych czynności ciągle gadał rozirytowany :  — Pięknej doczekał em się pociechy !  Nie ma co mówić .  Po ośmiu latach nauki wyuczył się brać cudze pieniądze .  I to czyje ?  Opiekuna , dobroczyńcy swego !  A wiesz , ty gałganie , że gdyby nie on , był by m dziadem , żebrakiem , ja i ty .  Co mamy , to jemu winni jesteśmy .  I pięknie mu się za to odpłacasz !  Sprawię ja się z tobą za to ; stłukę na kwaśne jabłko !  Jak mi Bóg miły !  Ja cię oduczę kraść .  Żeby ś pod ziemię schował te pieniądze , to ja je dobędę .  Dotąd będę tłukł i walił , aż wyśpiewasz wszystko .  Ze mną żartów nie ma .  Popamiętasz ty , co to ojciec !  Wśród tego gadania szukał starannie po kieszeniach , za koszulą , za podszewką , ale nic nie znalazł .  — Gdzieś podział te pieniądze , łotrze , he ?  — Ja nie brałem żadnych pieniędzy — odrzekł syn ponuro , głosem rozmiękłym od żalu .  — A gdzież się podziały ?  — Ja nie wiem ; skąd ja mogę wiedzieć ?  — A to skąd się do ciebie dostało ? — spytał Jakub , wskazując na fotografię .  — To znalazł em .  — Gdzie ?  — W leszczynie .  — I nic tam więcej nie było ?  — Nie , tylko papiery jakieś i pugilares .  — A czemuś ich nie wziął , nie przyniósł do domu , he ?  Czemuś jedno wziął , a resztę nie ?  Antoni nie wiedział , co odpowiedzieć .  Skulił ramiona i odrzekł :  — Bo ja wiem , czemu ?  — Ale ja wiem .  Zabrał eś pieniądze , a pugilares rzucił eś , by cię po nim nie odkryto , i myślał eś , że ci się udało .  Ale Pan Bóg , co zbrodnie karze , zrobił , że mały ślad cię zdradził .  Ta fotografia cię zdradziła , rozumiesz ?  Ona pokazała cię jakby palcem i powiedziała : Ten złodziej , tego chwytajcie !  To mówiąc , przyłożył mu prawie do samych oczu fotografię i tłukąc nią syna po twarzy , wołał z gwałtownością :  — I schwycimy cię , ptaszku !  Musisz wyśpiewać , gdzie te pieniądze ; będę bił , dopóki nie powiesz .  — Bijcie , bijcie , choćby ście mnie zabili , ja więcej nie powiem .  — Zobaczymy .  Poszedł do drugiego pokoju i wyniósł grubą trzcinę .  Syn na widok tego narzędzia egzekucyjnego zbladł ; strach go ogarnął na myśl tego , co przecierpieć trzeba będzie , i chciał uciekać .  Ale stary chwycił go za rękę i odepchnąwszy od drzwi , podniósł laskę do góry .  Antoni usiłował się zasłonić i wystawiwszy rękę , pochwycił laskę w zamachu .  Ten upór roznamiętnił starca , wyrwał laskę z rąk syna i począł go okładać bez litości , machając nią na oślep .  Razy padały na nieszczęśliwego jedne po drugich .  Jedno takie uderzenie padło na skronie i ogłuszyło go .  Zemdlał i padł na ziemię z łoskotem .  To dopiero zreflektowało rozgniewanego starca i zatrzymało jego rękę .  Upuścił kij i z przestrachem spojrzał na leżącego , który nie dawał znaku życia .  Jakub schylił się , dotknął czoła jego , było zimne ; potrząsnął nim gwałtownie i zawołał drżącym nieco głosem :  — Antoni !  Antoni !  Wstań !  Słyszysz ?  Leżący nic nie odpowiedział ; usta miał zaciśnięte , a na martwej twarzy wyraz bolesnej skargi .  Okropnym była wyrzutem dla starca ta twarz nieruchoma , z zamkniętymi oczami , bladosina .  Nie mógł patrzeć spokojnie na nią , odwrócił się , pobiegł ku drzwiom i zawołał :  — Wody !  Na miłość boską , wody !  Długo musiał krzyczeć , zanim zaspana Gertruda wpadła do izby .  — Co się stało ?  Wszelki duch Pana Boga chwali !  — Wody ! — wrzasnął Jakub rozpaczliwie .  — Pali się ! O , święty Florianie !  Pobiegła do kuchni po wodę i powróciła wnet z konewką .  — Gdzie się pali ?  — Stul gębę , stara , nie wrzeszcz ; idź polej mu na głowę .  Tu wskazał na leżącego .  Baba teraz dopiero spostrzegła , co się stało .  — O , dla Boga , a toć on nieżywy !  — Kłamiesz stara ! — wrzasnął Jakub rozpaczliwie , przyskoczył do syna , odepchnął Gertrudę i chwyciwszy w garść wody , prysnął nią na twarz jego i potarł czoło i skronie .  Potem odjął rękę od twarzy i czekał na skutek , wpatrując się w leżącego .  Oczekiwanie zatrzymało mu oddech w piersiach , chwile wydawały mu się okrutnie długimi .  Nareszcie leżący dał znak życia , usta lekko się poruszyły , jakby coś chciał mówić .  Stary odetchnął ; niebezpieczeństwa już nie było .  W miarę jak syn przychodził do siebie , czułość starego Jakuba i troskliwość nikły , a rysy jego zaostrzyły się znowu i spochmurniały .  Wstał , zanim syn oczy otworzył , i odwracając się do Gertrudy , rzekł chłodno i szorstko :  — Jak przyjdzie do siebie ten gagatek , to zaprowadź go do sieni i pościel mu tam , niech się prześpi , to mu będzie lepiej .  To powiedziawszy , poszedł do drugiej izby i zamknął drzwi za sobą .  Antoni tymczasem powoli przychodził do siebie i otworzył oczy .  Potrzebował czasu , żeby się zorientować , co się z nim stało , gdzie jest . . .  Wypatrzył dziwnie oczy na klęczącą przy nim Gertrudę i spytał z przestrachem : — Ktoś ty ?  — Ja jestem Gertruda , kucharka waszego ojca ; przecie widzieli ście mnie już dzisiaj .  Trzeba było mu to przypomnieć , bo w pierwszej chwili pomarszczoną , żółtą twarz baby , oświeconą łojówką , brał za jakieś potworne widzenie .  Dopiero , gdy mu wspomniała o ojcu , przypomniał sobie , gdzie jest i co się stało przedtem .  Obejrzał się z przestrachem wokoło i spytał :  — A gdzie on ?  Stara pokazała na drzwi i szepnęła :  — Poszedł spać .  Chodźcie i wy , pościelę wam w sieni , tam chłodniej , to wam będzie zdrowiej .  Nie odpowiedział nic , dał się podnieść babie i poszedł za nią osłabiony i zmęczony do sieni .  Tu zrzuciła mu ze strychu parę wiązek słomy i prześcieradłem nakryła .  Antoni powalił się na posłanie jak kłoda i niezadługo zasnął .  Śniło mu się , że gdzieś w lesie jacyś złoczyńcy opadli go i zabić chcieli .  Jeden bił go pałką po głowie , drugi dusił go za gardło .  Wtem zobaczył amazonkę na koniu , tę samą , którą widział był tego wieczora i której fotografię znalazł w leszczynie .  Amazonka pędziła szybko , sarna biegła za nią .  Chciał krzyknąć , by go ratowała , wyciągał ręce za nią , ale głos nie mógł się przedrzeć przez ścieśnione gardło , ręka skrępowana opadła na dół — amazonka nie słyszała nic , nie widziała nic i pojechała dalej , sarna tylko na chwilę zatrzymała się , popatrzyła na niego dziwnie litościwie i pobiegła za swą panią .  On jęknął boleśnie , że nawet nie widziała , iż ginął przez nią i dla niej ; dlaczego przez nią i dlaczego dla niej , tego mu sen nie wytłumaczył , żadne z sennych widziadeł mu tego nie powiedziało , a jednak takie miał przekonanie , że zjawienie się jej w lesie miało bliski związek z napadem morderców , którzy go dobijali .  Nazajutrz , nim się Antoni obudził , stary Jakub wstał i wyszedł do rzeki .  Odwiązał łodzie i przewiózł się na drugą stronę po ludzi , którzy szli na targ do miasta .  Niedługo jednak pozostał u przewozu .  Zawołał z sąsiedniej chałupy chłopa , który go zwykle wyręczał , oddał mu wiosło , a sam poszedł ku dworowi .  Był zamyślony i nieswój ; wczorajsza scena z synem tkwiła mu w pamięci .  Stary niekontent był z siebie , żałował swojej zbytniej gwałtowności wczorajszej , i dlatego może nawet wcześniej wyszedł z domu , aby uniknąć spotkania z synem .  Sam nie wiedział , co mu teraz zrobić wypadało , i dlatego szedł po radę do księdza proboszcza .  Przekonał się , że kijem nie wymoże na synu wyznania .  Chciał , aby proboszcz w imię religii nagadał mu do serca i skłonił do mówienia prawdy .  Bo że syn wziął te pieniądze , o tym był jak najmocniej przekonany , i to go gryzło bardzo .  — Kto wie , z jakimi ludźmi się to zadawało w mieście i zepsuło się .  Gdyby m go był miał więcej pod okiem , był by m może ustrzegł go od tego .  W tych rozmyślaniach doszedł do plebanii .  Proboszcz był już w kościele i miał mszę .  Jakub poszedł tam i wysłuchał mszy świętej , prosząc Pana Boga o dobrą radę i modląc się do Przemienienia Pańskiego .  Po mszy poszedł do zakrystii i na powitanie pocałował księdza w rękę .  — A co tam , mój Jakubie , co powiecie ?  — Przyszedł em do dobrodzieja poradzić się .  — W czym ?  Jakub zawahał się i spojrzał na kościelnego .  Ksiądz domyślił się , że tu idzie o coś sekretnego , i rzekł :  — A może to dłuższa historia , to chodźcie do mnie .  Poszli więc przez kładkę , co szła ponad drogą do plebanii , gdzie gospodyni czekała już na księdza z kawą .  — A może szklaneczkę kawy pozwolicie ?  Wy pewnie jeszcze na czczo .  — Dziękuję ślicznie księdzu dobrodziejowi ; mnie się już i jeść odechciało .  — O !  Cóż takiego ?  Więc macie jakiś kłopot , zmartwienie ?  — I duże .  Mój chłopak wrócił wczoraj do domu .  — I może dowiedzieli ście się , że się źle uczył ?  — Tego nie wiem , nie widział em jeszcze jego świadectw .  Ale to mniejsza ; wolał by m , żeby mniej umiał , a był uczciwym człowiekiem .  — A podejrzewacie go , że nim nie jest ?  Któż wam to mówił ?  — Wszystko się tak jakoś składa na to .  Ksiądz dobrodziej wie o pugilaresie dziedzica ?  — No cóż , nie znalazł się ?  — Znalazł go pastuch i przyniósł go wczoraj do dworu , ale bez pieniędzy ; tak go już znalazł pastuch . . .  Mówił przy tym , że w miejscu , gdzie znalazł pugilares , widział przedtem jakiegoś człowieka podróżnego .  — I nie wiecie , kto to był ?  — Otóż to moje nieszczęście , że wiem , bo to był mój syn .  Ksiądz przestał pić kawę i przysunął się do Jakuba .  — On ?  Więc on zabrał te pieniądze ?  — Jestem pewny .  — Czy się przyznał ?  — Nie , choć go porządnie przetrzepał em .  — Więc skądże pewność ?  — Przetrząsając jego kieszenie , znalazł em tę fotografię .  Tu podał księdzu fotografię córki dziedzica , pogiętą nieco przy wczorajszym szamotaniu się z synem , i dodał :  — Fotografia ta była w pugilaresie wraz z pieniędzmi .  Ksiądz wpatrywał się w fotografię , ale widocznie nie o niej myślał .  Na twarzy jego był frasunek i mówił jakby do siebie :  — Szkoda chłopaka !  — A co gorsza , co mnie najwięcej boli , to , że takiego haniebnego czynu dopuścił się względem dobroczyńcy swego .  To nie proste złodziejstwo , ale i niewdzięczność sromotna .  To świadczy o bardzo złym sercu .  Chował em go umyślnie ostro i w biedzie , myślał em , że przez to wyrobi się na uczciwego i pracowitego człowieka . . . tymczasem inaczej się stało .  — Przyślijcie go do mnie jutro — rzekł ksiądz po namyśle — ja go wybadam po dobroci .  Wy , Jakubie , jesteście trochę za gwałtowny ; może się chłopak zaląkł i dlatego bał się przyznać .  — A może nie zechce pójść .  — Nie powinien wiedzieć , że ście mówili ze mną w tej sprawie ; powiedzcie mu , żeby przyszedł mi do mszy posłużyć albo świadectwa pokazać .  — O mój dobrodzieju ! — rzekł Jakub , wstając i całując księdza w rękę — otóż właśnie o to prosić chciał em .  — Nie macie za co dziękować ; mnie samemu idzie o przekonanie się , by śmy chłopaka bez powodu nie potępiali .  Bo jeżeli on niewinny , to takie podejrzenie okropnie go boleć musi , a nawet szkodliwie wpłynąć może na całe życie .  No więc do jutra .  Jakub pożegnał księdza i wrócił do domu .  Zastał syna siedzącego na progu , zapatrzonego gapiowato , bezmyślnie w gniazdo bocianie .  Ujrzawszy nadchodzącego ojca , zerwał się żywo i podszedł nieśmiało pocałować go w rękę .  Ten dowód pokory nie bardzo ułagodził starca , bo sobie tłumaczył , że jest takim dlatego , iż czuje się winnym .  Nie patrząc na niego wcale zapytał :  — Jadł eś śniadanie ?  — Gertruda zgotowała mi mleka .  — No , to czegóż siedzisz ?  Nie możesz wziąć się do jakiej roboty ?  Idź , pomóż Maćkowi przewozić ; tu u nas próżnować nie można .  Antoni poszedł bez szemrania .  To ślepe posłuszeństwo podobało się staremu żołnierzowi i rozmiękczyło trochę jego serce .  Patrzał za idącym ku rzece i mruczał :  — Diabli wiedzą , co myśleć o tym chłopaku .  Zdaje się niezłym i poczciwą ma minę , a jednak . . .  Ha , może tylko zły przykład , to by jeszcze dało się naprawić ; ale jeżeli ta jego pokora tylko udaniem . . . ?  Boi się , więc się przyczaił .  Zobaczymy , co ksiądz proboszcz powie ; to człowiek mądry i zna serca ludzkie , on go wybada .  Uspokojony tym , wszedł do izby i wziął się do porządkowania papierów , potem omiótł zegar , nakręcił go , a następnie zasiadł do kalendarza .  Było to zwykłe jego i jedyne czytanie .  Wyczytawszy kiedy nów , jaką pogodę kalendarz obiecuje , wziął się do czytania anegdot i ciekawszych wypadków , które szły tuż po wykazie jarmarków .  Jakub czytał , ale mało myślał o tym , co czytał , i mało co widział z tego .  Anegdoty wydawały mu się jakoś niezabawne , śmiać się z nich nie mógł dzisiaj i prędko przechodził je oczyma .  Podobnie i ciekawe zdarzenia nieciekawymi mu się wydawały i nie zatrzymywał się przy nich długo .  Ale jedno zdarzenie więcej go jakoś zajęło .  Przerzucił je był tak jak inne , ale po chwili znowu się zabrał do przeczytania go z większą uwagą .  Był to opis wypadku jakiejś kradzieży w południowej Francji , o którą podejrzewano służącego zamku .  Poszlaki były tak przekonywające , że posądzonego na mocy tego skazano na siedm lat więzienia .  Nie przetrzymał tych lat i w piątym roku umarł .  Dopiero po jego śmierci w lat parę odkryto przypadkiem istotnego złoczyńcę , który , przy śledztwie o jakąś wielką zbrodnię , przyznał się do tej kradzieży .  Artykuł ten zastanowił Jakuba nie tyle może treścią , jak tym , dlaczego dziś właśnie ten wypadek przyszedł mu pod oczy .  Położył kalendarz i począł rozmyślać nad owym zdarzeniem , i mimo woli nasunęło mu się porównanie z obecną chwilą .  Jeżeli mądrzy sędziowie mogli się tak pomylić w potępieniu człowieka niewinnego , to któż mu zaręczy , że i on się nie myli ?  Wszak i tam były pewne poszlaki , które mówiły przeciw nieszczęśliwemu , a jednak pokazały się fałszywymi .  — Bóg by dał , żeby i tu tak było — mówił sobie — przecież to krew szlachecka w tym chłopcu .  Te uwagi , lubo nie przekonały w zupełności , ale znacznie ułagodziły starego i usposobiły go lepiej względem syna , tak że już przy obiedzie więcej z nim mówił i mniej surową miał twarz .  O wczorajszym zajściu nic nie wspominał .  — A trzeba będzie — rzekł przy końcu obiadu — żeby ś poszedł do księdza proboszcza i przedstawił mu się .  To się należy : on pasterz nasz .  Może cię będzie potrzebował do posługi do mszy świętej ; możesz pójść zaraz jutro do niego .  — A może i do dworu wypadało by mi iść podziękować dziedzicowi ?  Pytanie to było z taką szczerością i spokojem zrobione , że starego zmieszało i zastanowiło .  Spojrzał na syna i pomyślał sobie : albo bezczelny , albo niewinny , inaczej nie mówił by z taką śmiałością o dziedzicu .  A potem , widząc , że syn czeka na odpowiedź , dodał głośno :  — Nie ma nic pilnego , do pałacu pójdziemy później .  Nie mówił więcej o tym , by nie dotknąć drażliwej kwestii , o której chciał milczeć zupełnie aż do decyzji księdza proboszcza .  Nastąpiło to wcześniej , niż się spodziewał , bo proboszcz , nie czekając jutra , zaszedł niby przypadkiem do domku Jakuba .  Stary ucieszył się bardzo tym dowodem pamięci plebana i nie mógł mu się dość nadziękować , całując go po rękach .  Następnie przedstawił mu syna , który także z pokorą ucałował rękę księdza .  Proboszcz przypatrzył się uważnie chłopcu i pierwsze wrażenie , jakie na nim zrobił , było bardzo dobre .  — Pan podobno skończył eś już gimnazjum ? — spytał , chcąc zawiązać rozmowę .  — Co mu dobrodziej będzie panował ?  Co za pan ?  Student smarkacz i basta .  — A ileż ma lat ?  — Dwadzieścia pięć .  — No to już nie taki smarkacz — rzekł proboszcz z uśmiechem .  — Należy mu się już trochę respektu , bo to przecież akademik .  Czy już po maturze ? — spytał , zwracając się znowu do młodego , który stał wyprostowany , jakby miał odpowiadać lekcję .  — Już — odrzekł .  — Jakże poszło ?  — No , pokażże księdzu dobrodziejowi świadectwa .  Antoni poszedł po zawiniątko , dobył z niego książkę , i wyjąwszy z niej świadectwa , podał księdzu .  Ksiądz przejrzał je uważnie , niektóre odczytywał szczegółowo , a potem odezwał się :  — To matura poszła z wyszczególnieniem ?  Powinszować !  Świadectwa wszystkie jak najlepsze .  Widzę , nie darmo się jadło chleb w szkołach .  Najlepiej jednak szła filologia .  Łacinnik z pana tęgi zapewne ?  No , może na profesora pójdziemy , co ?  Antoni skromnie ruszył ramionami i spojrzał na ojca .  — To się zobaczy , to się zobaczy — mruczał stary .  — Pogadamy o tym kiedy dłużej ; może mnie odwiedzisz pan czasem ?  — Mógł by i do mszy posłużyć — wtrącił ojciec .  — Kiedy to dzisiejsza młodzież nie bardzo lubi zasługiwać się Panu Bogu .  — A dyć by ja jemu kości połamał , żeby nie chciał chwalić Pana Boga ! — wybuchnął stary .  — To byście się źle przysłużyli Panu Bogu ; zła to już rzecz , kijem napędzać do kościoła .  Przymusowy pacierz Panu Bogu niemiły .  — No , gadajże bałwanie , umiesz służyć do mszy czy nie ?  — Umiem .  U księży Karmelitów służył em i do mszy i do sumy , a nawet przy celebrze księdza biskupa posługiwał em .  — No to bardzo dobrze .  To jutro zaraz będziemy korzystać z tego .  Mój Szymek ma teraz w polu robotę , to i posłużyć nie ma kiedy .  Dlatego muszę ranniej odprawiać mszę .  Więc jutro czekam .  Powstał i zabierał się do odejścia .  Naraz coś sobie przypomniał i rzekł :  — Powiem wam nowinę .  Mówiąc to jednak nie patrzał na Jakuba , tylko na syna jego .  — Cóż za nowinę ?  Dobrą jaką ? — spytał Jakub .  — Pieniądze dziedzica się znalazły .  Twarz Antoniego rozjaśniła się na te słowa .  — Chwała Bogu ! — zawołał ucieszony , a łzy radości zaszkliły się w oczach jego .  Ksiądz widział to i gdy Antoni odwrócił się , by ukradkiem otrzeć łzy , których się wstydził , ruchem głowy pokazał Jakubowi syna , jakby mówił :  — Masz dowód .  Ksiądz nie wątpił o niewinności młodego człowieka .  Znawca serc ludzkich nie dał się byle czym zmylić .  Znał fałszywe łzy , widział i prawdziwe boleści ; najzręczniejsi komedianci odsłaniali przed nim tajniki swej duszy , umiał więc odróżnić udanie od prawdy .  Gdy wszedł do sieni , Jakub wysunął się za nim .  — Czy doprawdy znalazły się te pieniądze ?  — Nie , to był fortel , ale mogli ście się z niego przekonać , że syn wasz nie popełnił grzechu .  — A jednak ta fotografia . . .  — Dowiemy się o wszystkim .  Przyjdźcie jutro wieczorem do mnie , powiem wam bliższe szczegóły .  Dziś tylko mogę wam powiedzieć , że niesłusznie posądzali ście syna waszego .  Jakub nic nie odpowiedział ; uszanował zdanie księdza , ale tym razem nie polegał na nim całkowicie i był pewnym , że ksiądz sam zmieni zdanie do jutra wieczora .  Ale pomylił się , bo jeżeli tego dnia ksiądz rozgrzeszał jego syna i uniewinniał , to na drugi dzień , po dłuższej z nim rozmowie , mówił o nim z uwielbieniem .  — Wstydźcie się , stary — mówił , gdy Jakub według umowy stawił się u niego wieczorem — obmówili ście syna .  Ja się zabrał em do niego jak do grzesznika , a tymczasem przekonał em się , że on nam wszystkim mógł by dać rozgrzeszenie .  To chłopak czysty , nie zepsuty , to dusza dziecka w dorosłym człowieku .  Wyspowiadał mi się ze swego życia i mam szacunek dla tego chłopaka .  Takich teraz niewielu się spotyka .  — Ale skądże ta fotografia ? — powtórzył uparcie stary .  — Znalazł ją przy pugilaresie , w którym już pieniędzy nie było .  Podobała mu się i zabrał ją , zwyczajnie jak młody . . .  — A czemu pugilaresu nie wziął ?  — O to spytajcie siebie samego .  Wychowali ście chłopca pod batem , trzymali ście ostro , toteż teraz nie ma do was zaufania i boi się was .  — Chował em go tak , jak mnie chowali — odezwał się Jakub na swoją obronę .  — Inne były czasy , a i wy może inni .  Inaczej , mój Jakubie , trzeba się obchodzić ze szkł em , a inaczej z drzewem .  Są różne natury : jedną bat poprawi , drugą znarowi .  Wasz syn ma duszę piękną , ale ta dusza , nie rozgrzewana miłością i dobrocią , skurczyła się , pokrzywiła .  Trzeba łagodnego i długiego obchodzenia się z nią , by przyprowadzić do zdrowia i naturalnego stanu , by to , co dziś wydaje się kalectwem moralnym , wyprostowało się .  Jakub wytrzeszczył oczy na księdza , ale zdawał się niewiele z tego rozumieć .  Ksiądz spostrzegł to , że mówił trochę niejasno i ogólnie , więc dodał prędko :  — Oto wczorajszy wypadek pokazuje , jak złe poprowadzenie wychowania skrzywiło ten młody umysł .  Syn wasz znalazł ten pugilares , pieniędzy w nim nie było , on ich nie wziął , był przekonany , że jest niewinny , a jednak nie zrobił tak , jak uczciwy człowiek zrobić był powinien , nie odniósł właścicielowi .  Czemu ?  Bo się bał , żeby go nie posądzono .  Ta obawa , ta nieśmiałość nie pozwoliła zrobić mu dobrze , wstrzymała jego uczciwość .  Surowość więc wasza , Jakubie , źle się przysłużyła synowi .  Wychowany w postrachu , stracił wiarę w siebie , brak mu woli , pewności , śmiałości ; to nawet stępiło trochę jego myślenie .  Umie wiele , wie mało .  W rozmowie z nim przekonał em się , że w głowie jego jest skarbnica różnych wiadomości ; com sięgnął pytaniem , tom dobył z niego jakiś cenny przedmiot , ale on sam tego dobyć z siebie nie umie .  Wydaje się jakby prostym dozorcą swoich własnych skarbów , samodzielność w nim się jeszcze nie rozbudziła .  Powinni ście mu pofolgować , dać mu zupełną wolność działania .  To jest konieczne , jeżeli nie chcecie , by wam zmarniał chłopak .  — I cóż mu tak złego z tym , że ojca słucha ?  Wszak to religia nakazuje .  — Ale nie nakazuje traktować dziecka jak bydlę .  Toż to wczoraj ledwieście go życia nie pozbawili .  — Mówił i to ?  — Mówił , nie skarżąc się wcale .  Opowiadał mi tylko wszystko , co zaszło wczoraj .  On tego nie uważa za coś nadzwyczajnego i z pokorą przyjął wszystko , ale ja , jako kapłan , muszę zwrócić waszą uwagę , że źle robicie ; z człowieka zrobili ście maszynę .  Chłopiec ma lat dwadzieścia pięć i nie wie czym będzie ; nie ma żadnych pragnień , żadnych zamiarów , i powtarza tylko : ojciec coś postanowi , ja nie wiem .  Czy to jest dobrze ?  Stary Jakub nic nie odpowiadał , ale w duszy odpowiedział sobie : tak .  Przyzwyczajony do rygoru wojskowego uważał posłuszeństwo za największą cnotę i nie mógł zgodzić się na zdanie księdza , że surowość szkodzić może .  — On nigdy nie był ojcem , to nie wie , jak dzieci prowadzić należy — pomyślał sobie i niewiele zważał na słowa księdza , które nawet były dla niego po większej części niezrozumiałe .  Z tego wszystkiego pojmował tylko tyle , że syn jego nie wziął pieniędzy , i to go zadowalniało , więcej nie chciał wiedzieć .  Nie bawił tedy długo i podziękowawszy księdzu za zajęcie się chłopcem , wrócił do domu .  Syna zastał u przewozu .  Nie odwoływał go od tej roboty .  — Niech pracuje — mówił do siebie — praca go nie zepsuje .  Wszedł do izby i nałożywszy fajkę , usiadł .  Ale słowa księdza , jak natrętne komary , brzmiały mu ciągle nad uchem i prześladowały go .  Opędzał im się jak mógł , własnymi uwagami :  — Czego ten ksiądz chce ?  Żem wyprał chłopca za to , iż myślał em , że wziął pieniądze , toć przecież nie ma w tym nic złego .  To go odstraszy na drugi raz od złego , gdyby mu przyszła pokusa .  Toć to dawniej gorzej było .  Ojciec , puszczając w świat syna , dodawał mu do nauk i morałów kilkanaście batów , aby lepiej zapamiętał sobie przestrogi .  I nikt się tym nie gorszył , i było dobrze , ludzie byli lepsi , pobożniejsi niż teraz .  Mówi ksiądz , że chłopak dobry ; a kto wie , czyby był taki , gdyby m go za młodu nie był krótko trzymał .  Ot , gadanie księdza i nic więcej .  Tłumaczył się sam przed sobą stary , jak mógł , i jak rozumiał , ale słowa księdza niepokoiły ciągle jego sumienie wyrzutami .  Zżymał się i rzucał , że mu to niepotrzebnie zaprząta myśli , ale nie mógł nie myśleć o tym .  Pomimo że uparcie stał przy swoim , jednak rozmowa z księdzem wpłynęła o tyle na niego , że gdy wieczorem znalazł się razem z synem , był już o wiele łagodniejszym w postępowaniu z nim , to jest o tyle , że próbował nawet rozmawiać z nim jak z człowiekiem .  Ale mu jakoś nie szło , nie wiedział , o czym z nim mówić , by nie naruszyć swojej powagi ojcowskiej .  Syn , również nie przyzwyczajony do poufałej rozmowy z ojcem , odpowiadał krótko jak student .  Toteż rozmowa wnet się urwała , jakby między ludźmi obcymi , którzy się nie znają i nie wiedzą o czym mówić .  Stary czuł , że cały wieczór trudno by tak przebyć .  Zabrał się więc i poszedł do karczmy na partyjkę .  Tylko odchodząc , polecił Gertrudzie , aby synowi zgotowała wieczerzę dobrą , bo się napracował z wiosłem , to mu się należy .  A do Antoniego rzekł :  — Jutro pójdziemy do pałacu .  Musisz podziękować dziedzicowi za opiekę i poradzić się go , co masz robić dalej .  On nakładał na ciebie , on ma prawo kierować i rozporządzać twym losem .  Pałac pana Lipskiego , dziedzica Zarzecza , stał na wzgórzu , w wieńcu wysokich , włoskich topoli , które są nieodłącznymi towarzyszami wszystkich naszych dworów szlacheckich .  I tu dawniej topole te otaczały duży , stary modrzewiowy dwór , a za dworem był ogród , otoczony cienistą , topolową aleją , poprzerzynany prostymi ścieżkami na różne kwadraty , w których za gęstą obsadą agrestów rosły bujnie włoskie jarzyny .  Ale pan Lipski , objąwszy majątek w posiadanie , obrócił dwór na mieszkanie dla służby , a sobie zbudował wspaniały pałac w stylu Odrodzenia , z kamiennymi " balkonami , salą jadalną i balową , gdzie była galeria dla muzyki , z kaplicą o marmurowych ołtarzach ; sienie i schody wyłożył także marmurem i ubrał posągami , a do pokojów sprowadził meble z Paryża .  Włoski ogród przemienił w park angielski , a oranżerię urządził z niesłychanym przepychem .  Taka pańska fantazja grubo go kosztowała .  Trzy wsie : Prędocin , Zielona Wola i Zalesie , poszły na opędzenie kosztów urządzenia pałacu .  Było to jeszcze za życia żony , która odradzała , na ile mogła , mężowi takie zbytkowne wydatki , ale pułkownik uparł się przy swoim .  Taką już miał naturę , że im więcej mu co odradzano , im bardziej uznawał słuszność rad cudzych , tym uparciej stał przy swoim przez jakiś fałszywy wstyd .  Upór to był dosyć kosztowny , szczególniej gdy się przekonał , że nie było dla kogo stawiać takiego pałacu .  Sąsiedztwa były nieliczne , i nie ze wszystkimi , które były , żyć wypadało , na utrzymanie pałacu trzeba było dużo pieniędzy i służby , i zapełnić go nie mógł dostatecznie trzema osobami , to jest sobą , żoną i matką żony .  Zaledwie kilka pokoi zajmowali , reszta musiała zostać nie zamieszkaną .  Ogromna sala balowa i jadalnia stały pustką , mało kto kiedy zajrzał tam przez rok , wyjąwszy służbę , która je z obowiązku odwiedzać i oczyszczać musiała .  Pułkownik wiedział , że głupstwo zrobił , i dał sobie pokój z budownictwem .  Ale niezadługo przyszła mu inna fantazja .  Pułk huzarów stojących w okolicy urządził był raz wyścigi pod miasteczkiem .  Pułkownik wystąpił ze swoim bułanym wierzchowcem i wziął udział w wyścigach .  Ale bułanek , choć znakomity wierzchowiec do zwyczajnej jazdy , pokazał się do wyścigów za ciężki i przegrał .  To ubodło dumę pułkownika i obudziło w nim pasję do koni .  Sprowadzał je z Anglii , sprzedawał , wymieniał , przyjął do nich groma i wysyłał je do Wiednia , Warszawy i Lwowa na wyścigi .  Namiętność ta połknęła niemało fortuny , a niegospodarność wyniszczyła resztę .  Przy śmierci żony pułkownik już resztkami gonił , wsie jedna po drugiej szły na licytację , a dłużnicy chcieli zabrać jeszcze Zarzecze i folwarki .  Wtedy matka żony stanęła w obronie zagrożonej fortuny .  Spłaciła swoim majątkiem dłużników , ale ocalone w ten sposób wsie przepisała w tabuli na siebie , a raczej na wnuczkę swoją .  Wzięty w ten sposób w kuratelę pułkownik umitygował się trochę i nie mając już co puszczać , przysiadł cicho w domu , prawie na łasce swej teściowej .  Nie był to wcale zły człowiek , owszem , jeden z tych ludzi , którzy się kochać każą , którzy umieją sobie zdobywać serce dobrocią i uprzejmością ; ale był nadzwyczaj lekkomyślny , a raczej nie umiał się rachować z jutrem i wydatkami , szczególniej , gdy szło o pokazanie się .  Ambicja górowała w jego czynnościach , podsycana pańską fantazją .  Wszystko , co robił , robił nie tyle dla własnego zadowolenia , jak dla utrzymania świetności rodu i rozgłosu .  Rzucał pieniądze garściami , nie licząc się z nimi , a rozrzutność swoją uważał za rodzaj powinności , do której go urodzenie jego obowiązywało .  Rozrzucał , póki mógł , a gdy kieszeń się wypróżniła , z taktem i spokojem człowieka dobrze wychowanego złożył władzę , abdykował na rzecz swojej teściowej i znosił swoją niewolę z godnością , jak Napoleon na Wyspie Świętej Heleny .  Tego porównania sam nieraz używał w przystępie dobrego humoru .  — Mógł by m — mawiał wtedy — zebrać resztki mojej rozproszonej armii i walczyć jeszcze choćby ze sto dni , zanimby mnie zatrzymało jakie Waterloo , ale dla szczęścia mojej drogiej Francji nie zrobię tego .  Mówiąc to , patrzał na swoją drogą Francje , którą przedstawiała jego córka , z uśmiechem pełnym szczęścia i dumy .  Ona była rzeczywiście teraz jedyną dumą jego , jedynym wielkim marzeniem .  Nie mając już za co budować pałaców , budował w imaginacji różne plany , tyczące się przyszłości Jadwini .  Małżeństwo jej miało nagrodzić poświęcenie , jakie zrobił dla niej , zgadzając się na życie pod kuratelą teściowej .  Pragnął , by zrobiła świetny los , by znalazła partię odpowiednią staremu rodowi Lipskich .  Marzenia jego teraz sprawdzić się miały .  Pałace jego marzeń stawały się rzeczywistością i miało to nastąpić niezadługo .  Narzeczony pochodził z dobrej familii , był bogaty , młody , przystojny , zakochany w pannie i nawzajem bardzo kochany — czego więcej mógł sobie życzyć ?  Narzeczony miał przybyć za parę tygodni , zabawić u nich z miesiąc , potem mieli wyjechać dla dokompletowania wyprawy za granicę , następnie pan młody miał jechać po błogosławieństwo do sędziwych rodziców na Podole i wraz kilkoma krewnymi przybyć na dzień świętego Michała do Zarzecza na obrzęd weselny .  Taki był program przedślubny , który pułkownik zmieniał , poprawiał i ulepszał z prawdziwym zamiłowaniem .  O niczym teraz nie myślał , tylko o tym .  I w tej chwili właśnie zastajemy go w alei grabowej , rozmawiającego z leśniczym o polowaniu , które miano urządzić po przyjeździe pana młodego .  Stary leśniczy , z ogromnymi wąsiskami , ze strzelbą przewieszoną przez ramię , stał z odkrytą głową przed dziedzicem i słuchał jego rozkazów .  Jadwinia stała obok i układając bukiet z polnych kwiatów , które przyniosła ze spaceru , przysłuchiwała się i brała nawet czasem udział w układaniu programu .  Aleja , w której stali , szła wysoko ponad murem ogrodowym .  Był z niej widok na drogę i łąki leżące z drugiej strony drogi .  Spod ogromnej lipy , pod którą właśnie Jadwinia złożyła kwiaty , do bramy wjazdowej było ledwie kilka kroków , tak że można było widzieć każdego wchodzącego lub wjeżdżającego w bramę .  Były nawet między krzakami bzu małe kamienne schodki , po których można było zejść do furtki przy bramie lub wejść nią do ogrodu , omijając pałacowy podwórzec .  Tą drogą przed chwilą właśnie Jadwiga wróciła ze spaceru .  Była godzina dwunasta .  Słońce lipcowe dopiekało mocno , nawet pod cieniem drzew powietrze było rozgrzane , w polach było cicho , natura zdawała się usypiać i omdlewać wśród upału ; ludzi nawet niewielu było po polach , bo zeszli na południe do domów .  W taką porę stary Jakub wybrał się z synem do pałacu .  Już byli zaledwie kilkanaście kroków od bramy , gdy naraz z ogrodu , spod lipy , doleciał ich głośny krzyk :  — Moja Leda !  Ratujcie !  Był to krzyk kobiecy .  Antoni podniósł głowę i zobaczył swoją amazonkę , stojącą pod lipą , z twarzą okropnie bladą , oczami zapatrzonymi z trwogą przed siebie i wskazującą palcem na pola .  Mimo woli zwrócił oczy w kierunku jej ręki na łąki , przez które pędziła wystraszona sarna , a za nią duży pies jakiś .  Pies tuż tuż doganiał sarnę — za małą chwilkę mógł ją dopaść i rozszarpać .  Sarna z wysileniem pędziła prosto ku bramie , gdzie słyszała głos swej pani , ale coraz bardziej zwalniała biegu ze znużenia i pies zrównał się już z nią prawie .  Jadwiga z otwartymi ustami , bez oddechu patrzyła na tę gonitwę , zdawało się , że oczy wyskoczą jej z oprawy .  Pies już miał pochwycić sarnę , gdy wtem jakiś człowiek rzucił się na niego , chwycił silnie za gardło i zatrzymał .  Pies począł go szarpać i szamotać się , a sarna , tymczasem uwolniona od napastnika , pomknęła szybko w bramę pałacową .  Jadwiga zbiegła ku niej z otwartymi rękami i schwyciwszy ją za szyję , tuliła , głaskała i całowała z radości .  — Moja biedna , moja poczciwa Leda !  Biedaczka , jak jej serce bije !  Nie bój się , już ci nic nie zrobią teraz — mówiła , tuląc do siebie drżącą i spoconą łanię .  — Obrzydliwe psisko , chciało mi zagryźć moją pieszczotkę .  Czyj to pies ?  Pytanie to zwróciła do leśniczego , który wraz z pułkownikiem nadchodził właśnie .  — To nietutejszy pewnie — odrzekł leśniczy .  Tutejsze psy znają Ledę i żaden by się na nią nie rzucił .  To będzie pewnie jakiś rzeźnicki pies , bo wczoraj rzeźnicy chodzili tu po wsi za cielętami .  W tej chwili wszedł Jakub na podwórze .  — A więc to ty wyratował eś Ledę ? — spytał go pułkownik .  — Nie , to mój syn .  — A gdzież on ?  — Obmywa sobie skaleczoną rękę w potoku , bo go pies poszarpał trochę .  A , otóż idzie , do usług jaśnie wielmożnego pana pułkownika .  No , chodźże raźniej , mazgaju , i pokłoń się jasnemu panu .  Antoni zbliżył się i niezgrabnie ukłonił się pułkownikowi i jego córce , która jednak nie uważała tego , zajęta jeszcze Ledą .  Czapką , którą zdjął z głowy , obcierał krew ze skaleczonej ręki .  — Czy mocno cię ukąsił ? — spytał pułkownik .  — E , bagatela , proszę jasnego pana .  — Czy tylko pies nie był wściekły ?  — Co mówisz , ojcze ? — spytała z przestrachem Jadwiga i poczęła troskliwie oglądać sarnę , czy pies jej nie skaleczył .  — Czy jej nie ukąsił ? — spytał ojciec .  — Nie , dzięki Bogu , ale jeżeli to pies był wściekły , to niech ten człowiek wychodzi zaraz stąd : ojcze , każ mu odejść , ja się boję , żeby nam co złego nie zrobił .  Antoni poglądał głupowato na mówiącą , na pułkownika , na ojca , i nie wiedział , co ma zrobić ze sobą , czy odejść zaraz , czy zostać .  Szczęściem leśniczy odezwał się :  — Jaśnie panie , nie ma obawy , pies widocznie zdrowy .  O , widać go na okopowisku , jak idzie ; wściekły pies inaczej wygląda .  — Gdzie on jest ? — spytała Jadwiga , podnosząc się i zasłaniając ręką oczy od blasku słońca , by lepiej zobaczyć mogła .  — Tam , jasna panienko — rzekł leśniczy , wskazując na pole .  — To nie będzie więcej jak dwieście kroków , twoja strzelba go dostanie ; zastrzel go zaraz , żeby mi więcej nie napastował mojej Ledy .  Leśniczy zdjął strzelbę z ramienia , złożył się i strzelił .  Równocześnie prawie rozległo się za dworem skomlenie psa .  Postrzelono go widocznie , a nie zabito , bo powlókł się parę kroków , upadł i jęczał przeraźliwie .  — Idź go dobij — rzekła Jadwiga .  Spokój , z jakim mówiła te słowa , przeraził Antoniego .  Przerażenie tym było większe , im piękniejszą mu się wydawała w tej chwili .  A że świeżo miał w pamięci jeszcze mitologię , więc córka dziedzica , z czołem lekko zachmurzonym , oczami spokojnie groźnymi , z tą sarną , co po wystrzale przestraszona tuliła się do niej , przypominała mu obrażoną Dianę , gdy Akteona na śmierć skazuje .  Doznawał wobec niej wrażenia , jakie się ma wobec wyższej jakiejś potęgi , i patrzał za odchodzącą ku pałacowi ze świętobliwą trwogą .  Obudził go z tego zapatrzenia pułkownik pytaniem :  — A ty kiedy wrócił eś ze szkół ?  — Przedwczoraj — odrzekł z trudnością , bo mu zaschło w gardle .  — Przedwczoraj — dokończył za niego ojciec — aleśmy wczoraj nie śmieli naprzykrzać się jasnemu panu , jako iż goście byli .  — No i skończył eś szkoły ?  — Skończył , proszę łaski pana pułkownika — odezwał się znowu ojciec — i właśnie przyszli śmy podziękować jasnemu panu za . . .  Nie dał mu pułkownik dokończyć , chcąc uniknąć podziękowań , i prędko spytał :  — I cóż myśli robić ?  — Właśnie przyszli śmy po rozkazy jaśnie wielmożnego pana .  — A cóż ja tu mam do rozkazywania ? — spytał pułkownik ze śmiechem i ruszył ramionami .  — Ta to jasny pan nakładał na niego i wyprowadził go na ludzi .  — Z tego nie wypada , żeby m mu narzucał swoją wolę .  Radzić mogę , ale nie rozkazywać .  — Rada jasnego pana będzie przykazaniem dla nas .  — Może by dobrze było , żeby poszedł na księdza .  To teraz najpewniejszy i najłatwiejszy kawałek chleba daje .  — Stanie się po woli jaśnie wielmożnego pana pułkownika .  — Jak się będzie dobrze prowadził , to może i kanonikiem zostać .  Mało to przykładów mamy , że synowie prostych chłopów wyszli na dygnitarzy w kościele ?  — A on przecież coś więcej jak prosty chłop .  — Prawda , ta to wy podobno ze szlachty ? — rzekł na pół ironicznie pułkownik , przypomniawszy sobie słabą stronę Jakuba .  — Do usług jaśnie wielmożnego pana .  — Może nawet jaki krewny mego przyszłego zięcia , bo i on także Sikorski .  — Albo ja wiem ?  Może .  — No , no , nie bredź stary .  Widzę , że ci się w głowie przewraca — rzekł pułkownik , zgorszony nieco tą zarozumiałością starego , i aby przerwać tę rozmowę , zwrócił się znowu do Antoniego i mierząc go od stóp do głowy , spytał :  — Tylko może on nie zechce zostać księdzem ?  — A czemu , nie ?  A to by mi się podobało !  Musi i basta !  — No , cóż ty na to , co ojciec mówi ?  Antoni ruszył ramionami , skłonił się pokornie dziedzicowi i odrzekł :  — Ha , cóż by ?  Ta to nic złego być księdzem .  — Podobasz mi się za tę uległość ; zaraz widać , żeś wyszedł ze szkoły twego ojca .  Był z niego dzielny służbista , umiał słuchać ; dziś nie umieją już tak słuchać .  Stary Jakub rósł jak na drożdżach wobec tej pochwały , oczy mu się zaiskrzyły z radości i wyprostował się , jakby stawał przed frontem do apelu .  Pułkownik mówił dalej do Antoniego .  — Zapatruj się na twego ojca , a wykierujesz się na człowieka .  Jak będziesz miał odjeżdżać do seminarium , przyjdź do mnie ; pomyślimy o tym , żeby ś z próżnymi rękami w świat nie poszedł .  — No , ukłońże się przecież do nóg jasnemu panu . . . z przeproszeniem łaski pana pułkownika , to jeszcze cielę straszne .  Antoni objął za nogi pułkownika , ale ten usunął się i tylko poklepał po ramieniu .  — No , no , już dobrze .  — A może by przydał się jasnemu panu we dworze przez te parę miesięcy , co będzie tutaj ?  Może by co posłużył ?  — Posłużyć jak posłużyć , ale gdyby tak umiał dobrze pisać . . .  Jakub wydobył z kieszeni list syna i pokazał .  — Pismo jest równe i czytelne , nawet ładne , to bardzo dobrze .  Będę go mógł używać do korespondencji , bo mój pisarz teraz często musi wyjeżdżać z domu za interesami .  Możesz za parę dni przyjść do pałacu ; powiedz , żeby cię do mojej kancelarii zaprowadzono .  Pożegnał ich skinieniem głowy i odszedł .  Jakub z synem zabrali się do odwrotu .  Byli już przy bramie , gdy ich dopędziła służąca .  — Który to z was — spytała — uratował Ledę naszej panny ?  — Ja — odrzekł Antoni .  — Panna wam kazała dać tę nagrodę .  Rzuciła mu zwitek papieru i pobiegła ku pałacowi .  — Cóż ci dała ? — spytał ojciec , widząc , że syn zacietrzewił się czegoś i nie myślał otworzyć papieru .  Antoni rozwinął papier .  Były w nim dwa banknoty pięcioreńskowe .  — No , widzisz — rzekł ojciec — nieźle ci się poszczęściło na początek we dworze .  Powinien eś się uczyć z tego .  Antoni jednak jakoś nie cieszył się bardzo .  W mieście nieraz , gdy mu się zdarzyło zarobić taką sumę , był bardzo uszczęśliwiony .  A trzeba było ciężko pracować na dziesięć reńskich , trzeba było albo po nocach siedzieć i przepisywać , albo po przedmieściach łazić cały miesiąc na lekcje i namęczyć się z chłopcami .  A tu za jedną krótką chwilę zapłacono mu taką sumę .  A jednak tamte pieniądze więcej go cieszyły .  Tu nawet doznawał pewnej przykrości , że mu zapłacono .  Ale czemu to przykrym mu było , tego sobie wytłumaczyć nie umiał .  Tak więc słowa pułkownika zadecydowały o przyszłości Antoniego .  Przyjął on tę decyzję spokojnie i obojętnie , bo sam nie miał żadnych planów ani pragnień .  Dusza jego była jak gładka szyba w kamerze fotografa , na której teraz pod działaniem rady pułkownika i woli ojca poczęła się rysować przyszłość jego ; a wyobrażał ją sobie w kształcie jakiejś cichej plebanii , w której widział siebie z brewiarzem z paciorkowymi zakładkami i z klapką na muchy .  Takich widywał proboszczów i tak samo wyobrażał siebie , a nawet z pewnym upodobaniem myślał o takim życiu cichym , wygodnym .  Toteż zdziwił się niepomiernie , gdy proboszcz zarzecki , którego zawiadomił był o postanowieniu pułkownika , spytał go , czy ma powołanie na księdza .  Pytanie to wydawało mu się tak dziwnym , że spojrzał na księdza dużymi oczami , nie mogąc pojąć , o co mu idzie .  Według jego bowiem mniemania , aby być księdzem , trzeba było umieć po łacinie i móc powiedzieć kazanie , a do tego czuł się dostatecznie uzdolnionym , i w ten też sposób księdzu odpowiedział .  Ksiądz uśmiechnął się z tak dobrodusznej odpowiedzi i rzekł :  — Nie wątpię , że masz zdolności odpowiednie i kwalifikacje , aby zostać księdzem , ale nie o to mi idzie .  Ja pytam się ciebie , czy masz powołanie ?  Wiem , że wielu jest takich w naszym stanie , którzy nie zadali sobie tego pytania i zostali księżmi przeważnie dla zabezpieczenia sobie losu .  Stąd też rzadko który z nich odpowiada swemu powołaniu i , zamiast przyczynić się do pomnożenia moralności i krzewienia religii , przyczyniają się tylko do jej upadku , życiem swoim dając broń w rękę nieprzyjaciołom naszym .  Dziś ksiądz w pojęciach ludzi jest personifikacją ospałości umysłowej , sknerstwa ; bezmyślna gra w karty , obiady odpustowe i piwniczka ze starym węgrzynem osładzają mu przykrości celibatu .  Za wyrzeczenie się jednej namiętności , hołdują kilku innym .  A czy wiesz dlaczego ?  Bo żaden z nich nie zadał sobie pytania przed przyjęciem sukni duchownej , czy miał powołanie ?  A powołanie to ciężkie i trudne ; życie księdza powinno być jego kazaniem , a czyny jego modlitwą .  Wobec tylu najsprzeczniejszych prądów , które dziś szarpią i rozrywają ludzkość , kapłan , jako stróż duszy ludzkiej , musi silnie dzierżyć ster , który mu powierzono , mieć doświadczenie , znać i rozróżniać błędne szlaki , by sam nie zbłądził i drugich nie zgubił .  Musi on uczyć się anatomii serca ludzkiego i znać leki na nie .  Więc oprócz moralności musi mieć naukę , a obok nauki — doświadczenie , a przy doświadczeniu — roztropność .  Antoni patrzał na mówiącego i w głowie mu się mieszało .  Między tym , jak on sobie wyobrażał powołanie na księdza , a tym , jak je przedstawiał proboszcz , była taka wielka różnica , jak między przedmiotem , jaki w naturze , a widzianym przez mocno powiększający mikroskop .  Tam gdzie on wprzódy widział pojedynczą nitkę , zobaczył teraz zawikłaną kombinację najrozmaitszych powiązań , skrętów , wśród których myśl jego się zabłąkała .  — Jeżeli tyle potrzeba na księdza — rzekł pomieszany — to ja chyba nie będę mógł być księdzem .  Ja nie mam ani tyle rozumu , ani doświadczenia .  — Źleś mię zrozumiał .  Tu nie idzie o to , aby ś je miał , ale aby ś chciał mieć , aby ś miał zamiłowanie do tego .  Miłość jest potęgą , jasnowidzeniem .  Widzisz , matka , choćby to była młoda bardzo i niedoświadczona kobieta , pielęgnując swoje dziecko , robi często więcej i lepiej ku jego ochronie i wychowaniu niż doświadczony doktor lub uczony pedagog .  Kto ją tego nauczył ?  Miłość macierzyńska .  Otóż jeżeli ty taką miłością ukochasz lud , powierzony twojej pieczy , i będziesz chodził koło niego , to miłość twoja będzie twórcza i rozumna ;  — Jeżeli tak , to ja będę księdzem — odezwał się Antoni , a oczy jego rozjaśniły się , jak temu , przed którym nagle mgły się rozstąpiły i odsłoniły szeroki , słoneczny krajobraz .  Ksiądz rozpędził mu te mgły i poza brewiarzem , plebanią i klapką z muchami pokazał mu rozległe pole działalności , na przebycie którego życie wydawało mu się za krótkie .  Ksiądz zauważył to rozpromienienie , ten zachwyt przebudzonej duszy , i ucieszył się tym wielce .  — Widzę — rzekł — że ci na chęciach dobrych nie zbywa ; ale chęć sama to jeszcze bardzo mało .  Chęć to ostroga , co bodzie nas do czynu , to błyskawica , co rozjaśnia ciemności .  Ostroga jednak to nie siła żadna , a błyskawica nie światłość .  Oprócz chęci , trzeba wytrwania , walki ciągłej , uporczywej , niezmordowanej ze złymi namiętnościami , skłonnościami , i to walki cichej , aby świat widział na czole twoim tylko rezultat zwycięstwa .  Człowiek zwyczajny może podnosić się i upadać , kapłan nie powinien upadać , życie jego powinno wlewać wiarę w zwycięstwo .  Tak samo w boju .  Jedne pułki atakują , inne się cofają ; jedne tracą odwagę , drugie jej nabywają ; ale wódz nie może się cofać , nie może nawet twarzą zdradzać obawy , zwątpienia , jeżeli nie chce zdemoralizować całej armii .  — Ja będę miał taką odwagę — rzekł Antoni głosem natchnionym i silnym .  Słowa te mimowolnie wyrwały mu się z ust , aż się zawstydził za swoją śmiałość .  Pierwszy to może raz w życiu tak się odezwał ; ale bo też pierwszy raz w życiu tak przemawiano do niego .  Dotąd spotykał albo obojętnych , albo surowych , których słowa i nauki podobne były do drogowskazów przy drogach .  Podróżny patrzy , przeczyta , co na nich napisano , i idzie dalej .  Teraz dopiero przemówiono do niego po ludzku .  W słowach czuł serce .  Ciepło , które ogrzało słowa czcigodnego kapłana , owiało jego duszę zamrożoną i roztopiło ją , a słowa , które mu się wyrwały z ust , były pierwszym rzutem samodzielnym przebudzonej duszy .  Ksiądz utopił w nim łagodne spojrzenie i długo tak patrzał , jakby chciał nasycić się widokiem tego czystego , młodzieńczego zapału , który wywołał , który odkrył .  Kolumb , wstępując na ląd Ameryki , nie doznawał piękniejszego wzruszenia nad to , jakiego doznawał zacny kapłan , odkrywając pod szorstką i niepozorną powłoką duszę dziewiczą i pełną szlachetnych , choć jeszcze nierozkwitłych pragnień .  Chwilę jakąś trwało milczenie , milczenie uroczyste , poważne .  Nagle ksiądz zapytał :  — Wiele masz lat ?  — Dwadzieścia sześć .  — I kochał eś kiedy . . . kobietę jaką ?  Czy nie miał eś dotąd jakich znajomości w podobnym rodzaju ?  Antoni zarumienił się jak dziewczyna i rzekł :  — Nie .  — Nie kochał eś ?  — Nie miał em czasu , a przy tym nie było sposobności — odrzekł niby usprawiedliwiając się .  Odpowiedź była tak pełna naiwności , że ksiądz nie mógł się nie uśmiechnąć .  — I nie myślał eś nigdy o tym , jakby to było dobrze ożenić się ?  Antoni pomyślał chwilę , jakby chciał sobie dokładnie przypomnieć , a potem odrzekł głosem pewnym :  — Nigdy .  Ksiądz spojrzał na niego wzrokiem pełnym miłości , zadowolenia i podziwu , położył rękę na jego ramieniu , pochylił się ku niemu i złożył pocałunek na jego czole , a potem rzekł z powagą :  — A więc zostań księdzem ; będzie miał z ciebie pożytek i Kościół i ludzkość .  Od tego czasu widywano często Antoniego z proboszczem .  Albo Antoni zachodził do niego i siadywał tam po kilka godzin , albo też proboszcz wstępował po Antoniego i zabierał go z sobą wieczorem na przechadzki w pole .  Ksiądz zajął się szczerze młodym człowiekiem , widział w nim bowiem surowy , ale dobry materiał , z którego umiejętna ręka mogła by zrobić piękne arcydzieło człowieka .  Grunt serca był nie zepsuty , praca i wytrwałość żelazna , a natura podatna , miękka , bez uporu i zarozumiałości .  Toteż ksiądz zabrał się z zamiłowaniem do polerowania tego brylantu .  Po kilku rozmowach z nim przekonał się , że posiada bardzo wiele wiadomości , że pilnie uczył się tego wszystkiego , co wykładano w szkołach .  Ale wiadomości te leżały jak sprzęty lub suknie w magazynie , naskładane , bez użytku ; właściciel sam nie znał ich wartości , nie umiał ich zastosować w życiu .  Potrzeba więc było to wszystko dobywać z niego , oczyszczać i uczyć go sposobów używania tego .  Szczególniej zauważył proboszcz , że estetyczne uczucia całkiem były nierozwinięte W Antonim .  Wiedział wprawdzie , że była jakaś sztuka , że istnieli poeci , znał dramaty Sofoklesa , poetów niemieckich , wiersze Mickiewicza , wiedział nawet coś o Szekspirze , ale to tylko dlatego , że musiał uczyć się tego w szkołach , że go o to pytano .  Ale ani zachwycał się pięknością tych utworów imaginacji , ani pojmował głębokie ich znaczenie .  Ksiądz powziął sobie za pierwsze zadanie obudzić w nim te estetyczne poczucia , w wiadomości jego nagromadzone tchnąć ducha ożywiającego , i to nie przez suchy wykład kursu estetyki , ale praktycznie .  Chodząc z nim po polach , zwracał uwagę na to , co piękne , podniosłe , cytował mu ustępy z poetów , dawał mu do czytania niektóre ich dzieła i rozmawiał z nim potem o nich :  Niedługiego trzeba było czasu , aby wpływ księdza błogie wydał skutki .  Wszystko bowiem znalazł przygotowane w duszy ucznia , potrzeba było tylko rozjaśnić głębię jego duszy , a sam zdziwić się musiał nad pięknością tego , co dotąd wydawało mu się martwym i suchym .  Dziwną może wyda się komu ta nagła przemiana , to nagłe jasnowidzenie duszy ; przypomnimy mu , że zapewne w życiu kiedy zdarzyło mu się być w jakiej okolicy powabnej , ale w dzień posępny , słotny , który mu i humor skwasił , i widok zbrzydził .  Ale niechby nagle ołowiane niebo rozstąpiło się i przez błękitną szczelinę padły słoneczne promienie na okolicę , ten sam widok jakże inaczej się przedstawi , jak pod działaniem tych kilku promieni wszystko zacznie naraz grać i żyć , i tęczować !  Twarz człowieka rozjaśnia się , a usta muszą się zdobyć na okrzyk podziwu i zachwytu .  Otóż coś podobnego było tutaj .  Ksiądz rzucał słowa , jak słoneczne promienie , pełnymi garściami , i wydobywał w duszy ucznia cudowną grę uczuć i wrażeń .  — To poczucie piękna — mówił mu jednego razu — to jedna z najtrwalszych rozkoszy duszy .