WACŁAW BERENT  DIOGENES W KONTUSZU  Był jednym z synów sześciu , córek po staremu nie licząc .  Wyrastał wątło : nie nadawał się do pracy na roli ; więc dla słabości zdrowia oddany został do szkół , gdzie musiał zmordować łacinę , poezję i retorykę .  Jakaż droga żyda słać się mogła młodzieńcowi polskiemu wyszkolonemu tak starannie — do niczego ?  Nie inna w wieku XVIII niż za dni naszych , bo i wyszkolenie odmieniło się niewiele .  Nad bakałarkę po szkołach przełożył inspektorstwo nad najmłodszymi paniczami po dworach .  Uczynił to zapewne dla lepszej ogłady w towarzystwie pańskiem : dla okwitnienia , — na nic bowiem i pijarska nauka , gdy młody szlachcic pozostał klocem ze szkół .  Nie o Puławach oczywiście , ani o Białymstoku marzyć mu było : tak wysoko wypromować go nie zdołały parantele jego rodziny i dobrych sąsiadów .  Po prawdzie wolał nawet pobyt w dworach o wiele skromniejszych , przypominających mu progi domowe .  Nie miał też powodu użalać się na płacę , ani na obejście .  Po roku zaledwie służby we dworze otrzymał oprócz zasług ordynaryjnych i dar od chlebodawcy : sam jaśnie Instygator Ziemski wręczył mu osobiście — z odpowiednią oracją o nauce i literaturze — swój kontusz znoszony .  Po śmierci ojca spoważniał bardzo : dąsać się jął pan inspektor nauk na niedostateczne uważanie go przez jaśnie panienki , fukał na cudzą służbę , jął wkońcu przyganiać i robotom w polu .  Ledwie się opierzył , zaraz zapiał : dziedzicem się poczuł .  Powrócił tedy na ojcowiznę w ziemi podlaskiej , na owe laski , piaski i karaski , nad któremi kraczą — przysłowiowe znów — kawki Podlasia .  ( Nie było chyba w Polsce gleby do tyła zlekceważonej w niezliczonych przysłowiach i pogwarkach ) .  A że i rody rozpleniały się tam niczem kawki lub karaski , więc w działach familij tak płodnych kurczyła się substancja dziadów , aż zdrobniała , pożal się Boże , w fortunki nie dłuższe od bicza .  Cała ojcowizna jego , dzielona teraz między braci wszystkich , przyjmowała w zasiew ozimi żyta ledwie korcy dziewięć , ćwierci trzy i sześć garncy .  Tak na schedzie miernej stać się musiał przedewszystkiem liczykrupą — z całą swą łaciną , poezją i retoryką w głowie .  — Jaśnie panom dziadom płużyły i te piachy , — mógł był rozmyślać gorzko — boć i źródłem ich intraty była nie ziemia żywicielka , lecz po dawnemu : pańszczyzna , gorzelnie i karczmy ; a nierzadko i Rzeczpospolita sama — za owe dostojeństwa starościńskie , sądowe lub sejmikowe , przez onych przodków nie tyle sprawowane , co piastowane , acz zawsze z godnością szumną i wielce wymownie .  Za dobrych czasów saskich tuczyła się szlachta i na piaskach .  Legendą gorzką , a zczasem wzgardzoną stawały się w biedzie wnuków i prawnuków te dziadów splendory .  W wzgardliwe zapomnienie poszedł i sam klejnot rodowy : pracowite pługi szlachty zagrodowej a wkońcu zagonowej worały i tę legendę w ziemię wszystkochłonącą .  Pozostało jeno w duszach głuche poczucie równości wojewodzie .  Dziedzictwem szczególnem przekazał się ponadto i pociąg do wymowy publicznej w sprawach Rzplitej .  Ale że hołyszów szlacheckich i na sejmikach już wtedy słuchać nie chciano , więc ten i owy z najbardziej piśmiennych spisywał pilnie niewygłoszone oracje licznemu potomstwu na pamiątkę , — bo komużby zresztą ?  Gdy na lat kilka przed sejmem wielkim rozgorzała w Warszawie wielka polemika o Reformę , w głuszy podlaskiej niejedna ręka od pługa kreśliła listowne Rady do najznakomitszych statystów w stolicy .  Tamci panowie odpisywali im nieraz , owszem : nazwiska tych przygodnych korespondentów były do niedawna szanowne .  Konarski wydrukował nawet in extenso list taki w słynnem swem dziele : „ O skutecznym rad sposobie “ .  Już to samo świadczy , że nie wstecznym rozżaleniom oddawano się na Podlasiu .  Gdzie ledwie żyto wschodziło , wybujał niczem kąkol czerwony jakowyś radykalizm samorodny , zgoła innej prowenjencji niźli francuski , bo zakorzeniony nie w salonach filozoficznych i w brukach miejskich , lecz w zubożałych dworkach na rozdrobnionej do ostatka roli .  — Jakżeby to nie miało zastanawiać statystów warszawskich , tak pełnych niezadługo złowieszczych wieści z Paryża ?  Bardzo nieskorzy w przedsięwzięciach , niepodróżni , frasobliwi w czynie każdym , — jak to zwykle mieszkańcy samego ośrodka kraju , — byli zdawna ci wszyscy Miłosze i Gniewosze podlascy .  Ale gdy obie te cechy dziedziczne , o których mówią one imiona , skojarzyły się przypadkiem w sercu jednem , natenczas miłość gniewna czyniła z owych szaraków porywców płomiennych .  — Wściekłe są te podlachy , bo gołe ! — złorzeczyć im będzie szlachta tłusta .  Tymczasem świeży dziedzic na zagonach nie zaprzątał bynajmniej wszystkich myśli siewem i orką ; sprawiła to pewnie owa poezja i retoryka , niewydymiałe wciąż jeszcze z głowy niedawnego inspektora nauk .  Przy pługu w piachach a z kawkami nad głową żył w duszy jedną tylko nadzieją : ujrzenia rezydencjonalnej Warszawy , której świetność , powiadali bywalcy , ’nie zmieści mu się na umyśle ’ .  Ale wielka odległość stolicy ( od Łukowa ! . . ) czyniła wstręt tej podróży .  — Napatrzywszy się jednak przykładu starszego brata , który dla powiększenia intraty zabawiał się przekupywaniem nabiału , nabył i on za wszystkie swe oszczędności z pedagogiki cały wóz indyków i kur , by spodziewanym zyskiem z ich podtuczenia i odprzedaży w Warszawie opędzić koszta upragnionej pielgrzymki .  I jak to sobie postanowił którejś jesieni , tak też i wyruszył w drogę — coś koło Wielkanocy .  .  Po grząskich piachach Podlasia i Mazowsza odbywał podróż pieszo u wozu w towarzystwie szlachcica z Ukrainy , co szedł za wołami , a niósł u pasa cynową flaszę gorzałki i wieniec obwarzanków .  Przyłączał się do nich niekiedy , złażąc z swej bryki , ktoś wracający do Poznania .  ( Ktoś : szlachcic , nie szlachcic ?  Bóg go wiedzieć raczy ) .  Na postojach nocnych po karczmach suto pożywiał się ów Wielkopolanin , zanim nie spoczął na wiezionym piernacie z poduszką , przykryty kitajkową pierzynką .  Wołyniak , skrzepiony gorzałką pod swe obwarzanki , odprawował spoczynek na wojłoku z kulbaką pod głową i z grubym trzosem u biodra .  Szlachcic koronny , posiliwszy się skibką chleba razowego z słoniną święconą , na słomie brał się do wczasu .  I rozmyślał nad tem , że owe różnice w wieczerzaniu i spoczynku starczyć mogą za ’Sztukę Geograf ji prowincjów polskich ' .  Jakież dopiero potkało go zadziwienie , gdy wyjeżdżając wozem z ostatniego lasu przed Pragą , ujrzał Warszawę ’zastępującą brzegi Wisły , jakby jaki las ! . .  Czerwone dachy , kominy na domach wysokich równo z kościołami , ludzi nie widać boso , nikt głowy nie spuszcza na ziemię , każdy z miną wesołą , ubrany jak u nas w niedzielę .  Tłum snującego się wszędy ludu i przejeżdżających karet robił ustawiczne roztargnienie zmysłom , zarzucał myśli wszystkie , przysmakami ciekawości każąc nieustannie wytrzeszczać oczy ’ .  By w dostatkach tych ludzi wesołych nie świecić ubóstwem smutnem , dobył czemprędzej z toboła na wozie swój strój odświętny .  ( Niczem Ulisses u szczęśliwych Feaków poczuł się w Warszawie dobry łacinnik od Pijarów w Łukowie ) .  Przywdział kontusz fioletowy , niegdyś mu darowany , nicowany świeżo i musułbasem czerwonym podszyty .  — Zwiezione indyki , kury i jajca przedał na targu przed kościołem Św .  Krzyża z profitem tynfów ośmiu i szóstaków dwóch .  — Cóż kiedy mu wpierw ukradli na Krakowskiem Przedmieściu radośniej rozglądał się po Warszawie , mijając zresztą oczami wspaniałe pałace stolicy , które od strony Pragi górowały wtedy nad miastem i stanowiły jedyny splendor ulic .  Ku tym to pałacom nadewszystko t wały się oczy kresowca Karpińskiego , chciwe łask pańskich .  Szlachcic koronny miał serce na innem miejscu .  Nie na dygnitarstw i łask cudzych wyniosłość , okrzepłą w pałacach , lecz na kamienic wysokość , równą z kościołami , kierowały ; się jego wejrzenia .  A instynkt małego dziedzica kazał mu kalkulować naprędce : ile też intraty bez siewu i orki dawać może takie dziedzictwo na stu łokciach , budowane nie z pańska wszerz , lecz z mieszczańska wzwyż ?  I w tem zagapieniu opróżniono mu kieszenie .  A gdy się tą szkodą przeraził do zawodzeń i łez , wydrwili przechodnie , że większa rozpacz od straty .  —  Tacy ście wy bogaci w tej Warszawie ! . .  Choć z żalu i złości na stolicę nie zmrużył oka tej nocy , nad krzywdę czulsza w nim imaginacja podsuwa mu na kupie ? omy w zajeldzie wyobrażenia stołecznych wygód i dostatków , a i tych białych , pulchnych mieszczek — owo za firankami domów wysokich !  Cóż , że zapatrzył się pewnie w tej chwili \  w rozjarzone po nocy okna zamtuza ? i pozazdrościł może mężom tych pań ? — jego dar medytacji , na poezji i retoryce wykarmiony , każe mu żarliwie rozważać w sobie :  — A mimo to za nieokwitłych okrzyczano mieszczan : nie można , rzeką , dopuścić takich do rady nad sprawami Rzeczypospolitej pospołu ze Stanami .  — Skoro im starszy pień , tem grubszem obrasta łykiem — rozważa dalej — w podobieństwo tego bacz , niejeden baryło kontuszowy , czyś nie ciosany nazbyt grubo z drzewa bardzo stwardniałego wiekami , które żadnych soków życia już nie przewodzi .  Ci łyczkowie natomiast są nawet na ulicach spójrz ! i bez muzyki poskoczni — w swych modnych czamarkach , krojonych smukło , i z tym harbajtlikiem , co pod pierogiem każdego z tych ruchliwców merda jak ogonek żwawy .  Żwawy bywa nierzadki z tych łyczków i umysłem , a choć u nas nie in litteris , to jak wszędy w kunsztach .  — ’Ileż to razy najpiękniejszego dowcipu i pracy dzieło pociągało zmysły moje : sądził by m się szczęśliwym , gdyby je można posiadać , ale natychmiast gardził em rzemieślnikiem takim ’ .  I domedytował się wkońcu do tej sentencji szerszej :  — ’Idzie miłość własna człowieka za powabem pychy , gruntowanej zawsze na przesądach wieku* .  A jednak okradli ! — mógł był posmutnieć w przypomnieniu doznanej szkody .  — Oszwabiają też i cyganią ponoć w handlu nawet ; pewnie i w tem coś prawdy będzie , — chociaż i przesady :  — ZdzierstwoL ale to facjendarzom zwyczajna ! — drze się każdy szlachcic w mieście , ile razy do trzosa sięgnąć musi .  — Gdzież tu gumna ? ! — gulgoce dalej sobie w grdykę , jak ten indor podrażniony , — gdzię ęu spichrze ?  gdzie brogi i stodoły ?  A narodu w tej Warszawie tyle ! . .  Z czegóż to wszystko żyć ma , jak nie ze złodziejstwa ?  A kupcy warszawscy , już mocno dufni onemi czasy , na szlachcica równie z pyskiem :  - — Tu miasto , nie Podlasze : płacą inni piać i Wasze ! . .  Z polityką zasię przystojniejby WćPanu na mównicę sejmową , niż przed lady kupieckie , — bo z Jego rozumu bystrego miarkuję , że Jegomość  Dobrodziej jesteś posłem na Sejm .  Nie pojmuje bo szlachta ryzyka i niebezpieczeństw w wydatkach kupieckich , obliczonych na częstą stratę , — zastawia się wciąż za mieszczanami ledwie przybyły szlachcic podlaski , mimo tak niegościnnego przyjęcia w Warszawie .  — Nie poniósł że on sam wydatków znacznych i nie stracił wszystkiego w niebezpieczeństwach placu targowego przed Sw .  Krzyżem ?  I gdyby choć jeden indyk pozostał mu jeszcze , nie musiałże by — bez żadnego zdzierstwa w duszy — żądać jaknajwięcej od kupującego ?  Oto Sztuka handlu ! . .  Są miasta wielkie siedliskiem cnoty i niecnoty ludzkiej , ale w życiu miejskiem , które roztropności uczy , łacniejsze niż gdzieindziej staje się to rozróżnianie człowieka od człowieka , z czego urabiają się cnoty powszednie .  — ’A na ten koniec i cnota publiczna , oraz jej głos : to jest chwała .  Zostawiła bowiem Opatrzność , mimo fałszywych mniemań naszych , prawdziwą wielkość człowieka w jego jestestwie , nie w zacności stanu , urodzenia , a naostatek i sławy orężnej .  -Toć i sama szafarka tej sławy , poezja , bywa prawie zawsze konfiturą pochlebstwa dla ludzi nad ludzi .  I Homer i Wirgiljusz nie wspominają w swych wierszach ani słowem tego człeka , co wynalazł przemyślną machinę konia trojańskiego , tylko natomiast piszą o Achillesie , o Ulissesie i o podobnych utrapicielach a mordercach rodu ludzkiego . . .  Nie większaż to cnota uczynić wynalazek jaki lub go pracą utwierdzić dla pożytku i szczęścia wszystkich pokoleń ludzkich ? ’  Alić wiek to gotycki dopiero ugruntował na Zachodzie już nie sławę , lecz przywileje i przemoc wszystkich potomnych i niepotomnych stanu rycerskiego , którzy w Polsce właśnie rozmnożyli się nad wszelką miarę , liczbę i dopuszczenie rozsądku .  — ’Ja myślę sobie , że choćby jakim przypadkiem zabrakło szlachty we wszystkich narodach , byle się moja ojczyzna została , wystarczyło by zaraz południc kniaziami , milordami , diukami , graffami , baronami , markizami wszystkie królestwa Europy ; a jeszczeby się zostało opatrzyć Hiszpanję w tak bardzo potrzebne jej wielkości . ’  Jakże daleką od dworskiej zjadliwości poetów Stanisławowskich będzie ta ’żartobliwość ’ ludowa , która tu oto kiełkować poczyna z samego pnia swojszczyzny .  Dla jaśnie satyryków na Zamku świat kończył się na salonach , przedpokojach i po alkowach .  Z tego to kręgu życia wyławiali oni ’ułomności ludzkie ’ , by dowcipem francuskim , a łacińską na nie Indignatio polskie faere versus za dukaty królewskie — w najpiękniejszej zresztą polszczyźnie .  Rodząca się satyra nowa chromać będzie gwarami dzielnic wszystkich , grzeszyć obrazowaniem dosadnem aż do brutalności ; będzie się rozlegała po Warszawie śmiechem nago sprośnym , bez finezyjnych osłonek i łechtu lubieżności .  Nie na Ezopy , Plauty i Lafontainy zapatrywać się ona będzie , ani sprośne wiersze biskupie przeplatać godnością Tacytową , lub swoje w Polsce istnienie usprawiedliwiać cytatami z łaciny : — przemówi zgoła inna umysłowość , inny obyczaj , inny niż na Zamku duch .  Ocknięty z zacofania i ciemnoty gmin drobnoszlachecki otworzy szeroko oczy na kraj cały ( a nie inne było zamierzenie Komisji Edukacyjnej ) .  Najwnikliwsze z tego gminu umysły pociągać będzie , między innemi , wciąż owa Sztuka Geografji prowincjów polskich , jakgdyby ta właśnie wielce odrębna rozmaitość Polaków po dzielnicach pobudzić miała w tej szlachcie zmysł delikatniejszy : przenikania serc ludzkich .  I przenieść naostatek tę Sztukę w życie publiczne : nauczyć rozumienia namiętności gromadnych , — jak uroczyście przemawia w Polsce sobkosto stanowe , z jakim to namaszczeniem głoszą się w Rzeczypospolitej egoizmy wszelkie .  Ówczesna satyra paryska miała tam za instrumenta piosenkę uliczną i karykaturę rysunkową .  W Polsce starczyć musiała za nie , i nieledwie za Woltera samego , owa żartobliwość gminu drobnoszlacheckiego .  Wycisnęła się też na niej dobroduszność szaraczkowa , niczem to późniejsze „ kąsanie sercem ” ( Wolter z Francuzami sercem nie kąsali ) , a zarazem nieobliczalna porywczość tej szlachty .  Ona to sprawiała nieraz , że śmiech z brzuchów i gardeł uderzał im niespodzianą furją w skronie i kułaki :  — Nie do śmiechu nam !  gdy wszystko , czego dotknąć , boli . . .  I gdy tylko patrzeć , w jaką przepaść stoczyć się mamy wraz z Rzplitą .  Bywało mierzyła ta satyra ponad stany i ludzi : w kraj sam .  Oczami swemi nadawać samej naturze kraju taki wyraz , by się w niej odzwierciadlały właściwości narodu , na to trzeba być poetą niemałym .  Tamci rymopisami nie byli .  więc tylko wejrzeniem wyczuwającem i prawdziw ?  szem w sercach Indignatio spoglądali . . . ot ! chociażby na tę Wisłę , która ’płynąc miękką ziemią polską , ma taką wolność jak stan szlachecki w Polsce .  I jest obrazem nieporządku krajowego ’ . ( Pisane to było przed półtora wiekiem ) .  Chudy dziedzic na zagonach podlaskich , znalazłszy się w stolicy , nie wiedział sam , jakim to cudem stał się pisarzem , polskim .  Niewygłoszone to może na sejmikach owe dziadów oracje , w rękopisach dawno zgryzione przez szczury , a i ojca korespondencja z statystami odezwały się w wnuku i synie tym musem .  Tylko że potomek zastawi się niespodzianie za miasta i ’stany nieszlacheckie ’ : dopatrzy się bowiem w nich jedynej już w Polsce siły zdolnej uratować od niewoli naród cały .  A choć z tejże racji ujmie się i za lud pańszczyźniany , nie będzie przerażał obrazami rozpajanego i batożonego zarazem chłopstwa , ani wzywał za to pomsty gromów niebieskich ( jak to czynił znakomity podówczas pisarz mieszczański ) .  Ten spokój i ironję cichą wyniósł zapewne Podlasiak ze znojnej pracy na glebie najniewdzięczniejszej .  Warszawa przetrawi zczasem pasjami polityki i jego serce opanowane .  Tymczasem przemawia tą chłopską , rzekł by ś , ironją niedopowiadanych goryczy , które w nawarstwieniu dopiero stworzą tak posępny obraz Rzplitej , walącej się w gruzy , że zaniepokoją wkońcu serca najbardziej sobkowskie i skisłe .  Za lat kilka wstrząśnie on opinją powszechną .  Uśmiech tego pisarza z szlachecka szeroki , ’nikomu nie przykry ’ , zdawało się ludziom , a polszczyzna jego i styl ’tak przyjemne zmysłom ’ przetwarzały się niedostrzegalnie w zadumę zrazu melancholijną , wprędce surową , a naostatek groźną .  Oddziaływał w osiemnastowieczu podobnie , jak to czynić będą za romantyzmu poeci : sięgał sumień ludzkich .  Niepojętym darem medytacji w samym toku ’żartobliwości ’ potrafił pociągnąć w znaczenie głębsze swych żartów — niekiedy aż po przyczynę ostatnią zakorzenionego u nas zła : po ’samą Naturę narodu polskiego ’ :  — ’Stan szlachecki w Polsce jest stanem Pana i stanem pospólstwa razem , kojarząc pychę z łakomstwem w żądzę wsparcia od możnych .  Równość i Wolność w tym układzie jest taką trudnością , jak wynalazek kamienia filozoficznego w Chimii ’ .  Tak bardzo samodzielnie , acz pod tchnieniem ’ducha francuskiego ’ poczynała sobie rewolucyjna myśl polska .  Stolica rolniczej i urzędniczej Rzplitej była wielkim hotelem szlachty z prowincji , popasem urzędników , a siedzibą przyjezdnych z Europy rzemieślników i kupców , — zpradawna niemieckich , za Zygmuntów — włoskich , za Augustów — znów niemieckich , za Stanisława — ponownie włoskich i francuskich , a i szkockich w dodatku .  Ledwie zakorzenione pokolenia miejskie wypierali przybysze nowi , niczem zwinniejsze , inaczej zabarwione odmiany wiewiórek po żerowiskach leśnych , lub jak po norach miejskich — równie odmienne gatunki karaluchów .  Krótkotrwałe rządy pruskie zdołały dosypać do tego zbiornika narodowości tak potężną dawkę niemczyzny i żydostwa , że obie mowy przeważać wręcz jęły na ulicach .  Mimo starcia i tego piętna niewoli w Księstwie Warszawskiem życie stolicy rozwijało się ’już nie z siebie , lecz obok siebie ’ , stwierdzał smętnie Karpiński : — rosło niczem to drzewo egzotyczne , gdzieindziej wysokopienne , gdy ścięte u nas mrozem zamienia się od korzeni w krzew przyziemny .  — ’Fortuna obraca w Polsce swe koło tak szybko , że własność tylko miga z rąk do rąk ’ , — powiadał przed półtora wiekiem autor podlaski .  — Za własnością odmieniać się będzie nietylko skład , lecz i duch ludności : zniszczeją jej warstwy najcenniejsze , bo najbardziej zżyte z dolą kraju .  A stanie się to właśnie na progu Niepodległości — pierwszej po rozbiorach ( za Księstwa ) .  Tak z każdem niemal pokoleniem .  Gdzież dobą przedrozbiorową i późniejszą mógł się był zakorzenić jakikolwiek sentyment ludności do stolicy ?  Wiemy , że jedynie śród rzemieślników i ’szlachty — brukowców ’ .  Gdzież poza tą sferą pomierną z jej pieleszy staromiejskiej doszukać się autochtonów Warszawy ?  Gdzie pokoleń utrudzonych prace , dole i sentymenty , któremi są dzieje gdzieindziej każdy mur cenniejszy i układa się wzwyż każda cegła nowa ? . . .  Odmienność nieustająca , nietylko ponurych dziejów Warszawy , lecz jej zaludnienia , obyczajów i losu tej kultury stołecznej , która u innych narodów stała się mózgiem i sercem każdego państwa : — oto Sztuka Geografji stolicy polskiej !  I godło tego arcyhotelu .  Przybysz podlaski po niezadługiem otrzaskaniu się w stolicy rysuje taki jej obraz z końca XVIII wieku , który tym razem wpędzić może w melancholję urbanistów dni naszych :  — ’Warszawa jest miastem , ile dopiero ma być niem napotem . . .  Jej Stare Miasto wraz z krętemi uliczkami zmieścićby się mogło całe na Rynku Krakowskim , dzielnice zaś nowe są jakgdyby przedmieściami przedmieściów , którym przypadek tylko sam podał plantę . . .  Kościołów ma Warszawa trzydzieści kilka ( miała ich wtedy ) ; między niemi nie masz pięknego , oprócz jednego może . . .  Domy Panów murowane nazywają się pałacami ; niektóre z nich są w samej prawdzie do pałaców podobne : mają piękne ubieranie wewnętrzne pokojów , są kosztowne , lecz nie trwałe ( dla pokoleń ) , ponieważ budowała je moda ’ .  A co z mody powstaje , — powie dalej — staje się wprędce zwyczajne ( pospolite ) ; po latach zaś , gdy nastanie ’odmiana gustu ’ , na cóż się komu zdadzą te pomniki próżności ?  Dodajmy , że stały one ’zawsze obok ruder’ , a w czas słoty podmywało je bagno uliczne tak nieprzebyte , że dobrnąć można było do tych pałaców tylko karetą , lub na plecach służby .  W takiej to Warszawie ( Vogla i Canaletta , przypomni esteta ) bratała się w sposób bardzo osobliwy temperamentowa beztroska szlachty ’gołej ’ z kwaśnym sceptycyzmem mieszczan na dorobku , wyciska nych istotnie jak cytryny .  Zbliżały te oba stany nietylko kose wejrzenia na stolicę karnawałową i sejmową jedynie , dającą ledwie sezonowe zarobki ; łączyła je bardziej wspólna niechęć do ’Panów i Rządów krajowych ’ .  — ’Nie masz na świecie rządów jak tylko dwa : zły i dobry .  Dobry zawisł na szczęściu wszystkich , zły — na zbyt wielkich przywilejach jednych , a poniżeniu inszych ’ .  — ’Najbardziej zaś poniżone w Polsce jest pospólstwo : stan całkiem bez dziedzictwa ! — biada nad nim dziedzic zagonowy .  — Ten stan osłaniać jak ręce własne nakazywała by świętość onej prawdy , że wszystko jest z pracy , oraz konieczne tej Prawdy utwierdzenie w Prawie dla przychęcenia ludu do dobra narodowego .  Wmiast onego przychęcenia ileż to w Polsce nasłuchać i naczytać się trzeba przeciw ludziom pracy : ile dowodów wziętych z nieba — od 9-ciu chórów anielskich , z Kościoła — od 12-tu apostołów , z Anatomji i układu członków w ciele ludzkiem , z Historji szwedzkiej , duńskiej , angielskiej , rzymskiej ’ . . . .  Giną dobre prawdy w braku dobrej obrony .  Lecz któż to za pospólstwo zastawiać się zechce ?  Jużcić nie poeci na Zamku , ani adwokaci na mieście : nikt przecie nie wystąpi przeciw swym dobrodziejom ani klienteli własnej , zwłaszcza gdy strona przeciwna nic zapłacić nie może .  Znaleźli się jednak i u nas prawnicy za darmo , a sędziowie krzywd ludzkich bez urzędu i łańcucha : panowie piśmiennicy w materji publicznej , tudzież ci ocj sztuk teatrów lub romansów dla publiczności , słowem autorowie formujący opinję krajową a nowszego u nas nazwania — literaci .  Nad tym ’zaciągiem literatów ’ dla obrony pospólstwa podrwiwał król na Zamku .  Lecz jakaż to ich obrona bywa najskuteczniejsza ?  I króla nadewszystko zastanowićby mogła ta przedziwna poręka publicznemu słowu :  — ’Ponieważ życie każdego człowieka jest siedliskiem prawdy albo nieprawdy , musiał em tu opowiedzieć krótko zebraną historję życia mego , wszakże tyle tylko , ile do zamiaru ściągała potrzeba ’ .  Słowa ’z życia mego ’ są tu mimo wszystko tylko przenośnią literacką , nie autobiografją owego pisarza .  Główna dlań potrzeba ściągała się tutaj do zobrazowania doli i ducha zubożałej szlachty z samego ośrodka Rzplitej .  A z tych właśnie stton wywodzić się będą najradykalniejsi pisarze i działacze ówcześni .  Co ciekawsze , że to ubogie Podlasie będzie po dni nasze kolebką długiego szeregu ludzi wielce uzdolnionych i powszechnie znanych .  Zataił tu wreszcie autor nie tylko osobę własną , lecz i nazwisko swoje , gdyż — ’książka obyć się nie może bez podpisanego autora , jak niejeden podpisany autor obywa się bez prawdy ’ .  — Takim to sofizmatem wmówić potrafił Kołłątaj swym współpracownikom , aby nie podpisywali się nazwiskami .  Uczynił to niewątpliwie dla większej swobody słowa zatajonych autorów Kuźnicy , lecz nadewszystko ad majorem gloriam suam .  ( Czasu sejmu wielkiego była słynna Kuźnica Kołłątaja i jego ludzi : tyle wiedziano wonczas , tyle też pozostało w tradycji ) .  Owo niepodpisywanie się , naśladowane i przez przeciwników , rozpętało oczywiście lidio grafomanji i przewrotności politycznej : publicystów , występujących z ’dziełami ’ ( broszurami ) w tym krótkim okresie lat trzech , doliczono się dziś stukilkudziesięciu , a było ich bodaj więcej .  Doszukano się też naszemi czasy po archiwach państw obcych , że expensa na tę bujną literaturę ponosili niekiedy posłowie państw wrychle zaborczych .  Tak czy owak w tej największej polemice , jaka od czasu Reformacji rozgorzała na ziemiach polskich , tym razem o ’Reformę ’ państwa , o nową konstytucję , nastrzępiono piór ( gęsich ) tyle , że starczyćby tego mogło na materac dla umęczonej prawdy ’ — dworuje sobie autor podlaski .  Wielcy statyści w swych występach wtedy literackich osłaniali się nazwiskiem zmyślonem .  Żartobliwy autor z Podlasia pomyślał widać , że skoro ma być zmyślone , niechże będzie przynajmniej bardzo niezwyczajne .  I ukrył się pod pseudonimem nader niewybrednego smaku : podpisał się — Jarosz , Dobrogost , Zegota ( trojga imion ) Kutasiński herbu Dęboróg .  Ów Diogenes w kontuszu na kupie słomy po zajazdach , — gorszący szlachtę cynizmem dla niej największym , bo wyszydzaniem imion , nazwisk i herbów szlacheckich , — cynik ten starczyć musiał Warszawie za gładkich filozofów francuskich z tak niedawnych salonów Paryża .  Wszczynał i on rewolucję — w mózgach tymczasem .  A że mimo wszystko zwracał się , jak tamci , do szlachty , tu nad Wisłą surowszej naogół , a na brukach Warszawy ustawicznie jurnej , więc taką wymyślił przynętę na tytułowej karcie książki bądź co bądź agitacyjnej .  Bodaj że ^ ukrył w tym tytule i żądło drugie na ’rozkochanych w swem urodzeniu wrogów miast i ludu ’ : owo skąd się rodzi i wywodzi cały .wasz wigor , rezon i dufność !  Mimo zgorszenia , jakie siała , a może dlatego właśnie , książka ta stała się natychmiast rozgłośna ; przepisywano nawet w listach długie jej fragmenty .  Kując to żelazo póki gorące , choćby pod miechami coraz to grubszych sensacyj , wypuściła Kuźnica niebawem inne pismo tegoż ( jak rozgłaszano ) autora :  Katechizm o tajemnicach rządu polskiego w żartobliwych pytaniach i odpowiedziach ułożony .  — ’Dzieło najdowcipniejsze — rekomendować je będzie Kołłątaj — i zamiarowi swemu najlepiej służące .  ( O agitację śród wesołej ludności Warszawy szło tu już jawnie ) .  Jest to — poleca dalej — zbiór prawd najśmielszych , jakie w teraźniejszych okolicznościach uprzedzonemu narodowi mało kto odważył się podać ’ .  Jakoż nie odważył się nawet pan Gróll , księgarz króla JMci , wytłoczyć na tern ’dziele ’ znaku swej oficyny , udając w tytule książki , że pismo jest tłumaczone z angielskiego , a wydane zostało w Samborze ( wtedy , po pierwszym rozbiorze , już w zaborze austryjackim ) .  Niechże straż marszałkowska szuka drukarza pod Cesarzem , autora zaś w Anglji .  I to ubawiło Warszawę .  Książczyna ta , rzekomo zakazana , miała kolejnych wydań cztery : poczytność w Polsce niesłychana , nietylko jak na one czasy .  Nowe jej edycje wyrywała publiczność drukarzowi wprost z pod tłoczni w napoły mokrych jeszcze arkuszach .  Do dni naszych przechowało się zaledwie kilka egzemplarzy tego pisma , resztę zaczytano dosłownie w strzępy ; dostać je bowiem można było ’nie tylko u drukarzy i w księgarniach , lecz nawet po handlach korzennych i sklepach z wiktuałami ’ , — powiada któryś z pamiętnikarzy .  Agitacja Kołłątaj owa działała sprawnie .  Cała Warszawa czytała .  Skry z Kuźnicy na odległym Solcu osypały stolicę .  I tliły się wszędy .  Posłowie tymczasem debatowali wciąż w tym sejmie najdłuższym , — mówiono na mieście , — jakie widziały kiedy dzieje narodów .  Ktoś postawił wniosek , by w sali sejmowej na Zamku umieścić zegar na powściąganie mówców kurantami wydzwanianemi co kwadrans .  We Francji w szeroki gest na mniemanym koturnie antycznym drapowali się przywódcy rewolucyjni , w Polsce natomiast patos i koturn przywłaszczyła sobie szlachta zagrożona .  Jakiś tam , wstecznik opętany będzie karykaturą Rejtana czołgał się w obliczu sejmu przed królem , by ratował źrenice wolności ( elekcję i liberum veto ) .  Ktoś inny zechce w tymże celu przerazić króla . . . ofiarą Abrahama .  I przyniesie na ławy poselskie swe dziecko .  ( Gdy dzieciak nietyle przed urojonym stosem histerycznego rodzica swego , ile przed surową powagą króla i izby , no !  rozpłacze się , powiedzmy oględnie , będzie go musiał ojciec zafrasowany wynieść czemprędzej za drzwi ku szalonej wesołości posłów ) .  Pociąg do komedjanctwa zaszczepiła retoryka i wychowanie jezuitów w niejedną naturę szlachecką ; ówczesna teatromanja Warszawy bałamuciła do reszty te dusze bardziej naiwne niż zaciekłe , bo gustujące nadewszystko w odegrywaniu siebie samych .  —  O teatrze i polityce będzie miał co nieco do powiedzenia Diogenes podlaski , czem powiększy tylko wywoływane zgorszenia .  Z takim entuzjazmem i nadziejami wielkiemi witani w Warszawie , zdołali posłowie po latach dwu strawić czas i cierpliwość ludzką .  Byle kupiec i rzemieślnik natrząsał się teraz nad panami deputatami :  — ’Taki z przyjazdem do Warszawy przemienia się z plenipotenta w pana ; tu popija Diogenes w kontuszu — winko , smaczne z sosami zajada obiady , miły słyszy brzęk złota , a ruble i talery zalatują go z boku . . .  Znajdzie on wnet stoliki karciane , kobietki dowcipne , muzykę wyborną , teatralność rozwalniającą obyczaje : słowem poznaje się ze stolicą ’ .  Lecz że za najgorszych płacą obywatele najlepsi , — taki porządek ustali się w republikach — więc wielu ludzi prawych przypłaci pilne i ofiarne posłowanie nieraz ruiną swych majątków .  Boć poseł poczciwy musiał się zadłużać na kosztowny pobyt w Warszawie , na popieranie kunsztów i literatów ; zasiadał też w komisji do fundowania fabryk w kraju i t . d . . . .  Po latach dwu ’nie miał już dokąd i poco -i . wracać ’ : wszystko poszło pod młotek .  Te przykłady odstraszające wywołały u innych popłochowy odwrót na wieś .  Liczba deputatów zmalała ogromnie .  Gapie i słuchacze najwytrwalsi przestali pchać się na salę sejmową , zwłaszcza odkąd nie tajnem się stało , że wielogodzinne mowy piszą nieraz panom posłom literaci na mieście , płatni nieopatrznie od stronnicy .  Daleko zabawniejsze ich płody mogła wtedy usłyszeć publika tyleż po dymnych bawamiach i ’billardusach ’ , co po roziskrzonych kafehauzach saskich .  Tam ’duchy lekkie , jakich nie brak w Warszawie ’ , owe ’komedjanty luźne ’ , nałażące w stolicę pod każdy zjazd wielki , zgoła — ’kupy płochych roznosicielów potwarzy ( powie król ) szerzyły śmiech nad rządem ’ .  Wszystkie te określenia duchów lekkich narzucają wręcz wyobraźni taki przebieg owych scen wesołych po kafehauzach tamtoczesnych :  Nieśmiertelny mimus wesołej Warszawy wyprzyjemniał się ku publice , jak i dziś , swą twarzą gumową ; tylko że nie wypuszczał on , jak dziś , baniek mydlanych z pianki tylko i szumowin życia politycznego , lecz mieszał swym kaduceuszem kadź całą — po dno .  Oto trzyma w ręku ledwie wypuszczony z druku Katechizm o tajemnicach rządu polskiego i podkreślając jego koncept zabawny w tytule , że pismo to jest rzekomo tłumaczone z angielskiego , — ?  pyta z wyniosłością indagującego lorda :  — ’Jaki jest handel Polaków z sąsiedniemi krajami ? ’  Z miną wysłużną a w doskoku informuje mimus urojonego Anglika :  ?  — ’Zaprzedawanie zdania sąsiednim Gabinetom .  Ten handel czynią tylko senatorowie , ministrowie i urzędnicy ; drobna szlachta jest w tym handlu jak przekupnie i kramarze ’ .  — ’Jaki jest handel wewnętrzny Polaków ? ’  — ’Przedawanie sprawiedliwości , wynajmowanie się na sejmiki , przedawanie dostojeństw i urzędów ’ .  Wprawdzie dowcip polityczny wszelkich czasów więdnie z dnia na dzień , zdumiewa jednak sumaryczna , formułkowa suchość tego pamfletu .  Ów algebraista paszkwilu piętrzy formuły swej inwektywy z taką zaciekłością , że nie starczyło mu tchu na jakikolwiek obraz , porównanie , światłocień rzeczy .  Mógłże to napisać autor podlaski , którego tok myśli , rzekło się , ’tak przyjemny zmysłom ’ mieni się wręcz od zaskakujących żartów i niespodzianej zadumy ’nad naturą rzeczy ludzkich ’ ? — a jedyny to akcent , który zdoła zachować w pamięci czasów dowcip polityczny .  — Tamto ’dzieło ’ spłodzić musiał umysł całkiem innego pokroju i cięższego kalibru od polotniejszych bądź co bądź piór literackich .  Niech ta bardzo uzasadniona wątpliwość , choć sprzeczna z poręką Kołłątaja , wystarczy tu na razie .  Luźnemu komedjantowi spieszno było tymczasem zakończyć rzecz swoją , by z resztkami zakazanego jakoby druku popędzić do następnej kawiarni .  Więc zamyka swój katechizm , jak przystało , pacierzem : Wyznaniem Wiary :  — ’Wierzę i wyznaję wolność stanu szlacheckiego w Polsce , stworzycielkę nierządu , ucisku i ohydy , która wyzuła chłopów z Prawa Człowieka , a mieszczan z Prawa Obywatela i wyrządza niezgodę , podłość oraz podział szlachty na partje , idące za duchem szalbierstwa i zuchwalstwa możnych . . .  Wierzę w przekupienie Senatu i posłów .  Wierzę w ich obcowanie z postronnymi ministrami za przyczynieniem się ich łakomstwa .  Wierzę w zmartwychwstanie cudzej przemocy i nierządu .  Wierzę w odpuszczenie krzywoprzysięstwa i zdrady ’ .  Lecz że takie zakończenie choćby parafrazy modlitewnej było by za ciężkie dla sumienia nawet publiki kawiarnianej , więc mimus wznosi obie dłonie i łączy je gestem kapłańskim na to westchnienie ostatnie : — ’Wierzę przecie w otrzymanie lepszego rządu w Polsce .  Amen ’ .  Nad ’Odkrytemi tajemnicami rządu polskiego ’ ( tak będzie brzmiał tytuł owego Katechizmu w wydaniu drugiem ) zatrzęsły się znów mieszczan brzuchy zażywne , zwolnione w ostatniej chwili od docisku sumień .  Gdy wyjdą na ulice , bardziej niżli wprzódy zadzierać się będą ich głowy , których i bez tego nikt w Warszawie ku ziemi nie spuszczał .  Za kusemi peruczkami mieszczan tylko patrzeć jak się podrzucą podgolone czupryny szlachty - brukowców .  Lecz ona nawet satyrę literacką z kawiarni przeżuć zdołała na sposób swoisty jedynie : w zwidzeniach , w obrazach , w urojeniach poczwamych , od których mąci się tylko w oczach , bo ani wyobraźnia tych czerepów tego nie ogarnie , ani ich słowo rzeczy nie wypowie .  Piersi tylko wzdymają się im od tych wyobrażeń coraz to wyżej w sapce ciężkiej , póki z wyrzuceniem obu ramion nie okrzyknie się któryś z nich znienacka : — Ratujmy Matkę , panowie !  Kto w Boga wierzy , bij szlachtę tłustą ! . . .  — Ale panów mieszczan nie było już na sali , gdzie zresztą poczynano już gasić świece .  Tak oto we wszystkiem niewczesna i na ostatek wyrywna , jak ten Filip , bywała zawsze owa szlachta z samego serca Rzplitej .  W kafehauzie dogaszano tymczasem świece ostatnie .  — Szubienice ? ! . . .  namawiasz tam któryś z ciemnego kąta .  Tfy !  Wieszaj , lokaju , swych panów sam .  A nie dorwiesz się do stryków wprzódy , zanim my . . .  Już nie źrenice same , łysków gorączkowych pełne , lecz białka tych oczu chyba , od długiego namysłu głowy tak przekrwione , wymierzają przed sobą szabli rozmach , młyniec w starciu i cios .  w ducha satyry i paszkwilów polskich wejrzał szczególnym trafem i Zachód europejski .  Poecie Węgierskiemu przytrafiło się nieszczęście : przy zielonym stoliku nakryto mu ręce na kartach fałszywych .  To zdemaskowanie , po wielu innych zawodach , doznanych także i na dworze królewskim , zniewoliło go ostatecznie do opuszczenia kraju na zawsze .  Zagranicą poprawił mu się los : poznał osobiście Księcia Walji ( późniejszego Jerzego III ) , ’który bardzo go sobie polubił , a widząc w biedzie , nietylko wsparł , lecz otworzył mu swój dom książęcy , dając mu tem i przystęp do gry wielkiej ’ , — powie po latach rektor uniwersytetu wileńskiego Śniadecki ; w nader częstych za młodu rozjazdach po Europie zetknął się on z poetą w takich właśnie okolicznościach .  Jakoż Węgierski wygrał niezadługo bardzo znaczną sumę , a opuszczając Londyn , skwitował swego dobroczyńcę ’najzłośliwszą satyrą , chociaż nadzwyczaj dowcipną ’ ( po angielsku zresztą ) .  Tym postępkiem wilczym zohydził w tamecznej społeczności nie tylko siebie , lecz i imię Polaków .  Autor podlaski mógł by raz jeszcze stwierdzić chama i pana w duszy najwybitniejszych nawet rodaków .  Oraz pomedytować nad źródłem w naturze ludzkiej tego ’nadmiaru ’ ( jak skarżył się Trembecki ) potwarzań wierszem i prozą , który zalewał wręcz stolicę Polski .  — ’Mistrz’ m .  Warszawy otrzymywał osiem złotych dodatku do pensji za palenie satyr i paszkwilów najbardziej wyuzdanych .  Nie brak było w tem zapewne i nadzwyczaj dowcipnych .  Ale kat , zwłaszcza tak łagodny , nie wychował jeszcze żadnej społeczności do wyższej kultury obyczaju i serca człowieczego .  Misja ta przypadła już w średniowieczu kobietom ( począwszy od surowo germańskiej Tischzucht , skończywszy na skodyfikowanych zalotnościach francuskicho u r d’amour’ów ) .  Odżyło to na stokroć wyższym poziomie , bo promieniowaniem już nie na obyczaje , lecz na umysły , w czasach Rokoka .  Kto z czytelników dni naszych nie zna tak słynnych w wieku XVIII dam francuskich : przyjaciółek starszych panów , muz Encyklopedji , a wieszczek Rewolucji ?  Zrodzić się może natomiast wątpliwość , czy znana jest równie powszechnie podobna rola kobiet polskich , — bodajże nie niższych duchem , a napewno nie uboższych w przeżycia cour d’amour’owe .  Ośrodkiem nowej kultury towarzyskiej o mocnym nastroju społecznym , — ’filozoficznym ’ , mówiło się wtedy , — był w Warszawie czasu sejmu wielkiego dom mądrej pani Lanckorońskiej oraz jej siostry Granowskiej .  Po debatach w sejmie czy w klubie lub po teatrze u Bogusławskiego szło się do pań , mawiano tout -court a z respektem dużym .  Rywalizowały z gościnnością tych niezbyt wysokich progów assamble dla wybrańców jedynie w ’najdostojniejszych po domu królewskim ’ salonach księżnej de Nassau ( z pierwszego małżeństwa Sanguszkowej ) , księżnej de Ligne ( z domu Massalskiej ) , księżnej - następczyni Kurlandzkiej ( ur . Krasińskiej ) , oraz w . księżnej Wirtemberskiej ( Czartoryskiej , pierwszej powieściopisarki polskiej ) .  Urodą .  królowały na tych salonach choćby takie piękności europejskiej famy , jak ’cudna ’ — głoszono w kraju i zagranicy — Julja z Lubomirskich Potocka , lub pełna uroku jak jej brat Tyszkiewiczom wa , siostra ks . Józefa .  Towarzystwo chyba nie podlejsze od najwytworniejszej sosjety po salonach diuków i markiz paryskich ?  Paniom tym spodobało się zagrać „ Wesele Figara “ , jakgdyby dla pokazania satyrze swojskiej nadzwyczajnego dowcipu nieco innej zuchwałości niż u Węgierskiego i sięgającego nieco dalej od własnego nosa autora .  Beaumarchais , znany tym damom z wojażów paryskich i z salonów Wersalu , ’pospieszył z wysłaniem rękopisu tej komedji . . . encyklopedystycznej ’ , — powiada dość ścisły w informacjach pamiętnikarz polski .  ( Mogło to być w latach 1786 do 89 , w których to król francuski , mimo istniejącego już druku tej sztuki , nie zezwalał na jej wystawienie ) .  Dzięki większej w Polsce wolności ?owa , odegrano tedy po raz pierwszy „ Wesele Figara “ , — nie z druku , lecz z swobodniejszego zapewne rękopisu , — w warszawskiej rezydencji księstwa de Nassau ( Dynasy , wymawiał lud : stąd nazwa podzisiejsza , zresztą ledwie części tej dzielnicy niegdyś .  Wspomniany pamiętnikarz dodaje : ’Niektórzy statyści paryscy uważali tę sztukę za prolog do wielkiego dramatu rewolucji ’ .  Któż tego prologu nie zna ?  — ’Śmiejmy się !  kto wie , czy świat potrwa trzy tygodnie ! ’  — Glob że to ziemski miał się tak nagle zatracić w bezmiarach ?  Czy tę wróżbę , wymierzoną w Paryż , nie skierowały raczej wieszczki nadobne na swą własną ojczyznę ?  Chciało przeznaczenie , że wystawiły jej gruzom pomnik ruin właśnie .  Cała ta rezydencja o rzadkim i w Europie przepychu , przewyższająca jakoby Łazienki królewskie , oraz liczne jej pawilony pałacowe w olbrzymich ogrodach aż po Wisłę — wszystko to padło niezadługo pastwą pożaru .  Vogel , dość suchy w architektonicznych widokach Warszawy , daje tym razem w kilku akwarelach minjaturową jakgdyby wersję zakątków Palatynu , czy też Villi Hadriana : tyle w tych szczętach kolumn i łukach zawisłych nad zgorzelą piętna quasi -antycznej wielkości i zadumy czasów .  Sterczały te fantastyczne rumowiska w środku stolicy aż po powstanie 30 roku ; lęgły się w nich sowy i straszyły upiory przyszłego romantyzmu .  Tymczasem po tak świetnym prologu wszczęła się niezadługo drama .  Na ulicach Warszawy pojawiła się niespodzianie posępnym korowodem , ni to pokutników na miserere , istna procesja dwustukilkudziesięciu delegatów Miast ( przez duże M ) : wszyscy oni byli w strojach czarnych , aby ta żałoba w oczy rząd kłuła , i z wyzywającem u mieszczan przypasaniem szabel .  Wezwał ich tu z całego obszaru Rzplitej starym wzorem wszystkich buntów szlacheckich — istnym uniwersał em konfederackim — prezydent Warszawy Dekert .  Rząd , stropiony tem naocznem już wyklęciem ’ducha francuskiego ’ z ziemi polskiej , myślał tylko o tem , jakby tych przybyszów na razie ułagodzić , zanim się w ich sprawie coś postanowi .  Marszałek Małachowski na wyznaczonej audjencji próbował ich ugościć czekoladą i ciastkami , których ci panowie zresztą nie tknęli , zhardzieli widać od przypasanych szabel .  Król może w swej gotowalni ściskał piąstki na ten bunt , przyjął jednakże samozwańczych deputatów , w tymże celu ich ułagodzenia , również na słodko i na lepko : wymową swą — przy nieodłącznym geście dłoni szczodrobliwej .  Z nawyku dał ją nawet przodownikom i tej delegacji do ucałowania .  Trudno ! — pomyślano widać — gdy wlazł eś na Zamek , kracz jak dworaki : więc chylono do tej ręki głowy siwe .  Przy tej jednak ceremonji wypadło Naj .  Panu uderzyć w tony łaskawsze :  — Najsłuszniejsze , święte prawidła wyłuszczał eś tu Wasze , panie Dekiert , jako Moich mieszczan rzecznik tu przede mną , — ale przedwczesne !  mogły by wszystko zepsuć .  Co mianowicie zepsuć ?  nikt nie odgadywał , ani pytać oczywiście nie śmiał .  Tyleż wskórano i u ministrów , których obchodzono kolejno : Rząd obiecywał , lecz nie przyrzekał , — jak to na audjencjach gromadnych .  — ’Ministrowie monarchów — jednowładców łżą poważnie , ministrowie rodów wolnych kłamią z przymilającą miną ’ , — żartował nie Figaro paryski tym razem , lecz warszawski Diogenes w kontuszu na kupie słomy po zajazdach .  Delegacja Koalicji Miast wręczyła ministrom wszystkim memorjał , zgotowany przez główną za kulisami sprężynę tego zjazdu , Kołłątaja .  Jego świetna swada adwokacka , celność argumentów zwięzłych , a nadewszystko jasność tego umysłu pociąga i dziś jeszcze miłośników literatury prawniczej .  Ze wszystkiego jednakże , co pisał ten wielki statysta , przebija „ rachuba polityczna “ , — przyznaje jeden z jego wielbicieli .  Niestety , rachuba kłóciła się w nim nierzadko i z polityką samą .  Sprawca buntowniczego Sejmu Miast na ratuszu stolicy wystawił miastom polskim słony rachunek za zgotowany memorjał , a jako adwokat biegły postanowił ściągnąć swą należność od najbardziej zainteresowanego i najbliższego z klientów : od Warszawy .  Musiano mu zapłacić rozległym placem na Solcu , przylegającym do jego posesji .  Ten patron naszych patronów ( adwokatów , wedle dawnego w Polsce nazwania ) świeci im przykładem niegrzeszenia opieszałością w sprawach pieniężnych .  Nawet z dziejowych swych zasług dla Rzplitej potrafił wygarnąć już nie zyski , lecz majątek olbrzymi — ten wrychle złamany katorgą Austryjaków i zubożony przez nich doszczętnie ’Richelieu polski ’ .  Ostatnie słowa pochodzą od starego Niemcewicza , który za młodu , w śledczych zeznaniach petersburskich , najwyraźniej gardził Kołłątajem .  Tak między wzgardą i czcią dla niego każe nam i dziś jeszcze oscylować tradycja skłócona .  Po dziś dzień bowiem wokół zasług i win dziejowych Kołłątaja — stwierdza badacz literatury : — „ wrą namiętności “ . . . historyków .  Tu mówi literatura przedewszystkiem , nie historja , choćby tak mało stateczna ; idzie zatem wręcz przeciwnie : o żywe namiętności onych czasów i ludzi wtedy działających ( raz jeszcze : nie o logos , lecz o bios historji ) .  A przytem nie o Kołłątaja samego , lecz o dwóch jego najbardziej zapoznanych w tradycji współpracowników : — w Kuźnicy i na ratuszu warszawskim .  Tymczasem dla całej sprawy Miast skuteczniejsze od Kołłątaj owego memorjału , choćby przez donośny rezonans w opinji i rządzie , stało się to , co chudy literat z Kuźnicy , a Diogenes podlaski , pisał wtedy gratis :  — ’Gdy się przejeżdża po naszym kraju , dają się widzieć mury Kazimierza Wielkiego właśnie jak skielety Polski umarłej ( ! pisane to było na lat pięć przed ostatnim rozbiorem ) .  Zapytawszy , kto te mury fundował , zaraz usłyszy się odpowiedź : Królowa Bona . . .  A kto spustoszył ?  powiedzą natychmiast : Szwedzi . . .  Nie Szwedzi spustoszyli miasta polskie , ale przesądny sposób myślenia jednego stanu przeciw drugiemu utrzymuje one rozwaliny i gruzy bez zrumienienia czoła . . .  Tam są tylko bogate narody , gdzie miasta są ludne , a ich mieszkańcy poważni w zaszczytach obywatelstwa . . .  Miasta wydawały bohaterów , prawodawców , zwycięzców , filozofów , miasta zostały ozdobą narodów i okazałą świetność wyrządzały swoim mieszkańcom , — tak Ateny , Kartagina , Rzym ’ . . .  — ’Gdzie była Rawa , Płock , Sandomierz , Sieradz , — zamyśli się innym razem — są tylko rozwaliny i gruzy , ale imiona tych stolic obróciły się w imiona województw , z których utworzyła się Rzeczpospolita szlachecka ’ .  W onych zaś województwach , oprócz najnędzniejszych w Europie wsi i karczem zato murowanych opodal dworów świetnych , widać tylko obrzydliwość miasteczek naszych , ’zaludnionych mrowiem obcej mowy , obyczaju i wiary , jakgdyby coloniae Palestyny w pustce krajowej* .  Pod to ’przywołanie na pamięć smutnego wyobrażenia miast polskich ’ zdawać się mogło niejednemu , że na spóźnione już może sądy nad Rzplitą szlachecką rozdzwoniły się po całym kraju dzwony Płocka , Sandomierza , Rawy . . .  Uporczywy Dekert dobił się dla swej delegacji uroczystej audiencji u sejmu samego .  W wyzywającym wciąż stroju żałobnika , tym razem nie na szabli , lecz na lasce burmistrzowskiej wsparty , w peruce z lamusa magistrackiego chyba dobytej , bo tak wysoko utapirowanej , z białemi lokami , spadającemi po pas — widział się jak ten sędzia angielski .  I prawdziwie , sędzią nad Stanami wystąpił tu , u źródła praw Rzeczypospolitej . . .  Kto zacz ? ! — szeptali między sobą na ławach mniej obyci w Warszawie posłowie z prowincji .  — Kupczyk niedawny , — objaśniano ich — który każdego , co mu nieco grosza na ladę wysypał , odprowadzał w lansadach pogiętego grzbietu .  W sejmie , gwarnym zazwyczaj i podczas mów poselskich , oczekiwano jakowejś pogrozy zuchwałej z ulicy — na modłę francuską .  Omylono się całkowicie .  Takim mógł bywać na ratuszu , gdy gadał do ludzi swoich .  Przed Stanami wystąpił mężem Rady , o którym powie niezadługo poeta , że ’powagą światła i roztropnej cnoty zostawił przykład naczelnikom ludzi ’ .  Gdy marszałek udzielał mu głosu wzniesieniem laski , uniósł zlekka i on swoją , burmistrzowską : laskę na laskę , godność na godność , skoro z pod tego znaku przemówi tu wnet Warszawa imieniem wszystkich miast polskich .  I wtedy dopiero podjął głosem tak donośnym , że tłumił złośliwy rozgwar na sali :  — ’Czarniecki , Żółkiewski , Zamoyski , Potocki nie wstydzili się z mieszczanami na jednej zasiadać ławicy .  Ichmości zaś jesteście napuszeni ciuchem nieludzkości ’ .  To było wyzwanie ; przyjęto je pomrukiem i ciszą gniewną .  Osiągnąwszy w ten sposób posłuch na stopie równej , ’perorował ’ ( pomrukiwano ) o upadku i znikczemnieniu miast polskich od czasów Unji , odkąd na Rzplitę tchnęło duchem Ościennych ze wschodu .  Prawił o tem , jakto niegdyś mieszczanie pospołu ze szlachtą podpisywali dyplomata elekcji królów i do wszystkich obrad publicznych należeli .  Nie podlegając starostom , ani też starościńskim jurydykom , tylko prawom własnym , formowali u nas już wtedy — przed laty dwustu — tak groźny dziś gdzieindziej stan trzeci , w Polsce niegdyś wolny .  Co we Francji , w Szwecji , w Danji i Holandji przewrót dopiero stwarza , u nas przywrócić tylko należy .  Więc nie duchem buntu francuskiego natchnione występują tu Miasta polskie przed Stanami .  I świadczą się przed Bogiem , jako mające w sercu to główne żądanie : wpisać się ponownie w dzieje Naj .  Rzplitej mieniem i krwią , gdy potrzeba .  Rozbroił tem całkowicie gniewne zaczajenia się z przed chwili :  Polakom bo tylko gadać o tem , jak to u nich było wszystko zdawna lepsze , rozumniejsze , wolniejsze , niż wszędzie na świecie .  Nie dziw też , że dąs srogi niejednego prowincjała roztopił się ze szlachecka w tkliwość ( — ’Mospanie , wstrzymać łez od czułości nie mogł em , widząc lud tak przywiązany do kraju ’ ) .  Łezka łezką , a na debaty sejmowe wprowadziły całą sprawę dopiero pusty skarb i odnowiona troska o nieobronności granię .  Któż to czynem i przykładem narzucał Stanom tę troskę naczelną ?  Uczyniła to znów Dekertowa Warszawa , nie tylko doraźną daniną niemal połowy miliona ówczesnych złotych na wojsko , lecz nieskończonem znoszeniem ciepłych darów pracy warsztatowej na uzbrojenie i zaopatrzenie żołnierza .  Musiały te dary ujmować nawet serca poetów na Zamku , skoro chłodny Trembecki zaszczycił odą rzemieślników warszawskich .  Nad wymową posłów zaciążyła opinja krajowa : więc na kwaśno , a bez obliga ’raczył Sejm najłaskawiej ( jak brzmiało ) wyłonić z siebie delegację względem miast* .  Wszczęły się w niej , jak to w komisjach sejmowych , natychmiastowe podkopy osobistości wpływowych i urażonych ambicyj .  Obraził się przedewszystkiem kanclerz sam , że Koalicja Miast w swych zabiegach nie rozpoczęła , jak należało , od niego , lecz poszła na ciastka do Marszałka i na całowanie rączek króla .  Przechylił też kanclerz na swoją stronę większość sejmową powiadomieniem , jakto najczcigodniejsze miasto Rzplitej , dawna stolica Kraków , wyrzeka się buntu Koalicji jak grzechu śmiertelnego , by zosobna polecać się łaskom i opiece Rządu .  — A wtedy to właśnie wybuchły pierwsze rozruchy warszawskiego ludu .  Sejm , w swych afektach tak nagle odmieniony , obwołał Dekerta faryzejskim podszczuwaczem tłumów .  — ’Za kraty !  do Prochowni z nim ! ’ — darł się poseł ziemi nurskiej .  By ocalić , co się jeszcze ocalić dało , mąż rady roztropnej układa z prawnikami bardziej ’umoderyzowany ’ projekt ustawy o miastach .  się go wprost na ręce królewskie : i on nie raczył wzamian mieć więcej do czynienia z Sejmem .  Przeciwny zrazu Dekertowi , skłaniał król powoli ku niemu serce miękkie ; wiedział bowiem i baczył zdała , jak po rozjeździe delegatów miast — ich rzecznik pozostał nieledwie sam , z wielkiemi długami w ich sprawie i wystawiony ’na sztych wszystkich niesmaków i afrontów ’ .  A nie inna była ponoć dola króla i jego kabzy .  Więc wezwał go do siebie i w łasce wielkiej uścisnął go nawet zlekka .  — ’Najsłuszniejsze , święte prawidła wyłuszczasz mi w tem piśmie , mój panie Dekert , ale przedwczesne ! ’ — powtarzał król swoje jak szpak .  I z serca jął mu przekładać konieczność projektu ’jeszcze umoderyzowańszego ’ .  Zbiera się wreszcie sesja sejmowa na wysłuchanie relacji komisyjnej , a w ukrytym zamiarze odesłania wszystkiego ’na sumienniejszą deliberację ’ , czyli na ostateczne zaprzepaszczenie sprawy .  Król , który tym razem przejął się nią istotnie , spieszy na sejm w całej ornamentacji wstęg i orderów , by osobą własną osłaniać tę lichą resztkę praw miejskich , jaką chciał zratować .  I śle czemprędzej adjutanta wojskowego :  — ’Biegaj do Dekerta i powiedz , by zrobił jak mówił em , a będzie dobrze ’ .  Z odpowiedzią nieprędko przycłapał do kancelarji królewskiej stary woźny z ratusza :  — ’Jegomo ^ pan Dekiert kazali powiedzieć , że nie będzie inaczej , tylko tak , jak jest ’ .  ’Rewolucja łagodna ’ , o jakiej marzyło się Dekertowi w trosce o nieobronność kraju , zawodzić poczynała przedewszystkiem na ratuszu .  Prezydent Warszawy wyczerpał cierpliwość i urastał zuchwałością .  Bo nie siłami .  Miał teraz przeciw sobie i sejm wrogi , i obrażonego zdawna kanclerza , i dotkniętego króla .  Jakaż droga pozostawała mu teraz ?  Ta rysowała się już groźnie — z paryska .  Odmienić się potrafił , a lękliwy nie był ; powiadano nawet , że jął wtedy zabiegać usilnie o nawiązanie porozumienia z wojskiem , zwłaszcza z oficerami pochodzenia mieszczańskiego .  Lecz by się zahazardować na tę drogę ostateczną , należało mieć za sobą inny ponoć lud .  Całe to wzburzone przezeń mieszczaństwo zawisło niebawem na jego barkach .  Z niemiecka ciężkie , pracujące solidnie lecz drogo , nie obstawało się w swych handlach i warsztatach przed nowym najazdem szczwanych Włochów i faworyzowanych wszędy Francuzów , a coraz to liczniejsze zagnieżdżanie się kramów żydowskich w Warszawie doprowadzało je wręcz do bezradnej rozpaczy .  Więc dalejże molestować Dekerta , by kazał wytrąbić Żydów z Warszawy , co z kolei doprowadzało do desperacji jego : — Tu cała Rzplita ma się przebudować od podstaw , a oni kramarzą mi się o swe kramy .  Mieli swe racje i mieszczany , tłumacząc mu , jakto po niedawnych rugach wracają Żydzi w potrójnej , poczwórnej liczbie : ciągną oto całemi taborami po wszystkich szlakach wiodących do stolicy .  — Mimo ciągłych zakazów straży marszałkowskiej , — użalano się na ratuszu — ukrywają Panowie litewscy i ruscy tych przybyszów dla korzystnej , wiadomo , spółki .  Sprowadzają bo ci Żydzi hurtem wielkim towary zagraniczne , niby to na potrzeby pańskie , a więc bez opłaty , i puszczają to na miasto po cenach , które podcinają nam nogi .  Szlachta ruska , małopolska , a najbardziej litewska , ’wykarmiona od dziecka na obwarzankach żydowskich ’ , nie zna bo stanu miejskiego innego wzięcia i uważania , — skarżono się z obrazą gorzką .  I wyniszcza ludność stołeczną .  Ileż warsztatów stoi już bezczynnie , towarem nagotowanym dzieci nie wyżywim ; niezadługo przyjdzie nam zamknąć fabryki ostatnie i klucze odnieść na ratusz : niech nas wszystkich magistrat za bankrutów ogłosi !  Tym biadaniom kupców i mistrzów na ratuszu wtórzyły pogrozy czeladzi bezrobotnej , wypełniającej nieraz głowa w głowę Rynek cały i sąsiednie zaułki .  Wdarła się raz kupa tego ludu siłą na ratusz i wrzaskiem swym brała udział w naradach .  Tylko patrzeć , mówili posłowie , jak ciżba taka wtargnie na salę sejmową .  I ogłosi Konwent .  Pospólstwo jęło wnet kotłować się na placu zamkowym i po dalszych ulicach .  Myszkowało w tych tłumach ochoczo i ’hultajstwo miejskie ’ , rade wszystkim ruchom w stolicy , niczem te raki , wypuszczone z kobiały w wodę mętną .  Skończyło się , jak się skończyć musiało : plądrowaniem kramów żydowskich .  Wszczęło się to w ich pieleszy na Tłumackiem i , jak od iskier na wichrze , przerzuciło się wraz na drugą : pod pałac jaśnie panów Pociejów , naczelnych zdawna protektorów żydostwa w Warszawie .  Wnet trzecia i czwarta ich siedziba w dzielnicach '  odległych stawała w ogniu , bo i ogień podkładano gdzieniegdzie .  Straż marszałkowska , pędzona to tu , to ówdzie , wszędzie guzy tylko zebrała , a gdzieniegdzie i rany .  Nie pozostało nic innego , jak ruszyć z koszar konną i pieszą gwardję koronną , które oczyściły ulice .  To pierwsze chyba w dziejach starcie wojska z ludem warszawskim działo się nie tylko w obronie mienia i zdrowia ludności żydowskiej :  — ’Niech no Dekert swe pospólstwo na Żydach zaprawi , natenczas weźmie się do nas , szlachty ’ , — szeptano nietylko po pałacach i w sejmie , lecz między ministrami , którzy przecież wiedzieć muszą najwięcej .  Pan poseł ziemi nurskiej podsłuchał widać na salonach jakowyś sekret krajowy ( tajemnica stanu , mówimy dzisiaj ) , więc czemprędzej ogłosił to drukiem .  Baje tedy : — ’Był bunt na Żydów i Neofitów ( frankistów ) umówiony , ale Komisja Wojenna , ostrzeżona , wszystkie Komendy stolicy na całą noc ruszyła , armaty wytoczyła i projektowany bunt utłumiła .  Wkrótce nastąpił rabunek , za co niby pryncypiów ukarano , a pierwszy herszt ( w jego mniemaniu Dekert , oczywiście ) ocalał ’ .  — ’Pospólstwo dostało febry , więc trzeba się z niem obejść jak z chorym ’ , — perswaduje mimo to sobie i swoim pan kasztelan a poseł ziemi nurskiej .  I wstecznik dotychczasowy gotów jest nagle ’dla wygodzenia choremu ’ głosować za jaknajwiększem rozszerzeniem praw miejskich , od czego przecie zaczęły się wszystkie te zamęty .  Najprzód poznali śmy twardą rękę , a teraz — łaska .  Znaj Pana !  Tak pod pierwszą , acz chybioną , pogrożą ulicy większa febra ogarnęła szlachtę .  Bo gdy temu majaczyła się ni to noc św . Bartłomieja na ulicach Warszawy , jakowyś anonimowy Obywatel Rzeczypospolitej , omijając wszystkie dostojności krajowe , alaramuje wprost Komisje Wojenną : chwila bowiem , jak mniema , jest ostateczna i nie cierpi zwłoki .  Ten zwiedział się innego sekretu — na ulicach — ’a w pospólstwie mocno o tem słychać , że osoby zdatniejsze do broni już po cechach destynowano , pouczywszy , skąd brać mają broń w przypadku wyznaczonym , jak cehauz opanować , koszary obtoczyć i zatarasować oficjerów . . .  Przysięga od gemajnów przez niektórych mnichów jest brana , że do swoich braci strzelać , ani onych zabijać się nie godzi . . .  Lud liczbą 8000 ludzi , do rewolucji zdeterminowanych , nawet na wezwanie o północy , przysięgę już złożył w ręce prezydenta ’ ( Dekerta ) .  Anonimowego Obywatela opanował demon polityki i teatru : zaklina J . Oś . P . K . W . ( panów komisarzy wojennych ) ’na rany wielkich przodków waszych !  na miłe dzieci wasze ! ’ Ku czemuż to ? !  Do zapobiegawczego zalania krwią ulic Warszawy .  — ’Lud bowiem — kończy swój alarm — pozór ten tylko uczynił , że na Żydów wybuchnął . ’  Pozór ten jął w Warszawie przysłaniać rewolucyjną istotę rzeczy .  Ów , w mniemaniu szlachty kresowej rzekomy stan trzeci ( w kapotach ) , acz całkowicie bierny wtedy poza myślą o zysku , siłą gromadnego istnienia swego na tej ziemi włączał się w dziejową dramę narodu polskiego .  Co więcej , stawał się jego wewnętrznej tragedji zarzewiem śród ludu pierwszem , gdy zewnętrzna przyjść mogła lada rok .  Wywołało to oczywiście falę nienawiści , która z ulic spłynęła na biurka .  Uległ jej , wiadomo , i najpłomienniejszy wtedy Staszic .  Jednym z nielicznych , którzy się temu oparli , był autor podlaski , wnikający najdalej w dziejową perspektywę sprawy :  — ’Ktoby chciał przystąpić w Polsce do reformy Żydów , musiał by wprzódy zreformować sposób myślenia szlachty i chłopów* .  Ludność żydowska otrząsnęła się wprędce po przejściach doznanych i jęła ’rozdawać na ulicach rozmaite pisma ’ , które psuły krew na ratuszu .  Tymczasem spochmurzyły się czoła i tej większości mieszkańców , która w zamętach ulicznych nigdzie udziału nie bierze , mało się niemi przejmując .  Choć to może strachy na Lachy , myśleli ci ludzie roztropni , niema przecie dymu bez ognia , który lada chwila buchnąć może .  Kto szlachcic , przypasywał szablę , podejrzliwem okiem wypatrując krucicy za pazuchą każdej czamary lub sukmany nawet ; już tylko kapoty wzbudzały ufność .  Coraz to groźniejsze wieści z Paryża , który był dotychczas w Warszawie miarą rzeczy wszelkich , paraliżowały rozterką wolę sejmu i króla .  Wojsko , spełniwszy swoje , wycofało się za mury ; straż marszałkowska goiła guzy , przycupnąwszy roztropnie po kątach .  Oczekiwano , co czas przyniesie , nic ponadto .  Rządy nad stolicą objęła plotka .  Nastały dni takie , powiada któryś z pamiętnikarzy niepłochliwych , że w Warszawie spodziewano się wybuchu rewolucji lada dzień .  Plotka wyznaczała nawet datę : 25 listopada .  Urzekł poprostu Warszawę Paryż daleki .  Sejm przestał obradować dla braku quorum .  Jego marszałek drugi , książę Sapieha , spotkawszy Dekerta na ulicy , nisko zdjął przed nim czapkę , a zapytany przez zdumionych posłów , czemu to robi , odpowiedział z flegmą litewską :  — ’Bo nie chcę wisieć ’ .  Pamięć o tym mężu , który wysunął się na czas krótki nad sejm , senat i króla , przechowała tradycja w konfiturze patrjotycznej na słodko .  Pod równie ckliwym jego portretem u Fary widnieją jednak po dziś te słowa , w których czuć Tacytową rękę Naruszewicza : w ofiarach niezrównany , w stateczności do grobu niezachwiany ’ .  Był i ten kupczyk warszawski z najrzadszego w Polsce rodu uporczywców wielkich w dążeniu do wysokiego celu , jak niezadługo Dąbrowski .  Tylko że dola jego mieszczańska była o wiele żałośniejsza .  Nie orężem bowiem walczył o Rzecz , którą wziął na siebie do samozaparcia .  Rewolucja łagodna , a więc przewlekła , wynosić może statystów , strawia natomiast działaczy z dołu , od ludu , karmiąc człowieka tym bezlikiem ’codziennych niesmaków i afrontów ’ , jakie w doli tego przywódcy ludu wyczuwał przecie i król o sercu miękkiem .  Sprawa Miast zachwiała się całkiem przez odstępstwo Krakowa i pierwsze rozruchy ludu warszawskiego .  Pognębiony w polityce Dekert stał się głównym celem nie tylko inwektyw publicystyki i owych pism , rozdawanych przez Żydów na ulicach , ale znów nieokiełzanych ’satyr ’ i paszkwilów .  Doszło do tego , że w obronie czci swego prezydenta musiał magistrat angażować suto płatnych . . . satyryków odwetowych .  Wybiło się nad nich nadzwyczaj dowcipne pióro jakiegoś literata z byłych kryminalistów , a niezadługo tajnego agenta rosyjskiego od subtelniejszych spraw politycznych .  Oto jedyny pod koniec obrońca czci Dekertowej w jego Warszawie .  Wpłynęło z obcych archiwów po stuleciu i to :  pisał wonczas król pruski do swego posła w Warszawie : — ’Dobrze robisz , że zwalczasz skrycie dążenie miast polskich ’ .  — Kto wie , czy nie była to skryta sprężyna wszystkich ówczesnych napaści na Dekerta , tyleż żydowskich , co i swojskich ?  W gorączce czasów i utrudzeń , śród nieustannych szargań i potwarzań , jęła trawić Dekerta gorączka cielesna , widna na twarzy jego , jak kreda białej .  Nie przypominaż to późniejszej doli Dąbrowskiego we Włoszech ?  Tylko że mieszczanin mniejszego hartu i zdrowia nie wytrzymał tego na sobie : zapadł ciężko na zdrowiu .  Nie spoczął przecie mimo to ani na chwilę .  Namawiającym go ku temu odpowiadał — rzecz dziwna ! — niemal dosłownie późniejszą goryczą doświadczeń Dąbrowskiego . . .  ’ z Polakami ’ : — ’Dzielnie i żwawo — powiadał — rozpoczynają oni wszystko , kończą zaś rzecz każdą aż się serce kraje ’ .  Więc utrudzał się za wszystkich .  Oczy jego , tak do niedawna żarliwe , traciły lustr , zachodząc bielmem udręki nie tylko fizycznej .  Ratusza bowiem warszawskiego mniemana potęga , wzburzonych Miast pogrożą nad Rzplitą szlachecką , wszystko to zawisło siłą rzeczy ludzkich na pieniądzach : na jego kredycie u bankierów , którzy zamykają już przed nim swe kasy ; nadmiar długów przekreślił w ich księgach jego fortunę byłą .  Pod młotek pójdzie niezadługo jego willa parkowa w najwytworniejszej wtedy dzielnicy ’na Faworach ’ ( podle Żoliborza ) ; przeprowadzi się do domu miejskiego na ulicy Nowomiejskiej , gdzie za kilka pokojów na którymś tam piętrze ( powiada jeden z pamiętnikarzy ) płacił jakoby ten prezydent Warszawy dość duży czynsz miastu swemu .  — ’...Ci , których niełaska tak duszę moją ścisnęła , żem się z żalu choroby , a teraz i bliskiej śmierci doczekał ’ , — napisze niezadługo .  Do wszystkiego , co z siebie dał , wypadło mu przyłożyć i nieuniknioną nędzę swych dzieci .  Najstarszego syna oddał Rzplitej samej — prawdziwą ofiarą Abrahama , gdyż jako ’syn miejski ’ nie mógł on liczyć w wojsku na awans wyższy od szarży kapitańskiej .  Tymczasem na chudym żołdzie tego stick - junkra z artylerji litewskiej zawisnąć miał los całego rodzeństwa .  Tą nieuniknioną ruiną rodziny swej utrapiał się po nocach bezsennych , bo za dnia nie miał na to czasu .  Pochłonięty działalnością w interesie miast wszystkich , musiał ustokrotniać siły zamierające — aż któregoś dnia zgasł niespodzianie phtision sumpto .  Nad wszelkie oczekiwania ludzkie uderzono wtedy po całym kraju w dzwony żało by narodowej .  Polski sentyment sprawiedliwości zawsze nierychliwej doganiał teraz cień jego na ’Polach Elizejskich ’ , by tam choćby zaświadczyć tej duszy przyjaźń i cześć spóźnioną .  Czemuż ci przyjaciele liczni nie zastawiali się zań w porę , pozwalając na to , by go zaszczuto w ich oczach ?  Każdy ma u nas tyle kłopotów własnych i familijnych !  a przytem szargają go znów inni .  Przyjaciele Dekerta świadczyli mu współczucie przygodnie , w spotkaniu na ulicy lub w listach niekiedy — i tyle .  Tem gorliwiej zabiegali poniewczasie .  Czyniono to w modnej podówczas formie dialogów zaświatowych : to Dekerta z Ministrem , to znów Sołtysa Z Dekertem .  Pouczano zaś w tych pismach , że ubył Polsce ktoś , co chciał dolać oliwy do gasnącej lampy Rzeczypospolitej : jej nikłe siły obronne wesprzeć potęgą niezwalczonego ludu , — ’gdyby ten lud polski przygarnęła do się w porę macocha ślepa* .  Skoro tak ostro rozprawiano w zaświatach , nie dziw , że Diogenes podlaski uderzy w gorętszy ton życiowy i powie wręcz , jak to ’ludowi polskiemu drogę działań przetorował Wielki Dekert ’ .  Brzmi to emfazą pobudki rewolucyjnej .  U proga zaświatów natomiast któryś z biskupów koił cień jego w pokój wieczny :  — ’Takiego obywatela prochy nawet same tchną jeszcze miłością ’ .  Po raz to drugi od tej postaci i imienia wionęło w miękkie serca polskie ułudnem : kochajmy się !  Nawet w salonach jaśnie pańskich nastała moda wyrzewniania się nad Dekertem .  Losem jego dzieci zajęły się wraz z magistratem damy z arystokracji .  Jakżeby tej nagminnej zarazie żało by niespodzianej oprzeć się miał poeta :  JCnotliwy Janie , z płuczącymi szczyrz ?  I moja tkliwość łzy Tobie wylała  Ostatnie chwile zmarłego nie były bynajmniej tak ułukrowane łzami , jak to sobie wyobrażały damy wraz z poetą .  W goryczy przedśmiertnej napisał on na ręce marszałka Małachowskiego ’List do S emu ’ , w którym obzywa Polskę — Rzplitą szlachecką ( w intencji obraźliwej , komentowano w sejmie ) i ślepą właśnie , grożąc jej naostatek buntem ludu nie mniej krwawym niż we Francji .  Sejm nie zamierzał ’ścigać konającego ’ , uznawszy ten list za głos ’zuchwałej rozpaczy ’ .  — ’Daj Boże — pisał — żeby m był fałszywym prorokiem , . . .żeby trzymanie ludu w zbytecznem upodleniu nie zapędziło desperacje do wymagania kiedyś daleko więcej nad to , o co teraz pokornie prosimy ’ .  Gwałt nad Stanami : terror rewolucyjny ! — taki był krzyk jego zuchwałej rozpaczy .  I ostatnie słowo cnotliwego Jana .  P od hiobowe wieści z Paryża , ’któż to w Warszawie otwierał te wrota piekielne , które zawrzeć się już nie dadzą ?* — przerażał się król potylekroć .  I znajdywał odpowiedź jedną tylko : — literaci .  — ’Któż bo najwięcej czernił i potwarzył ? — pytał siebie .  — Kto tej sprężyny używał aż do obłąkania publiczności ? ’  — ’Mgła pisarków ’ , — powie z iście królewską wzgardliwością .  To odęcie warg kilerowało się w myślach jego głównie ku ’polskim hersztom literackim ’ , bowiem ’hac copulae erant conjuncti ’ .  Kołłątaj to nadewszystko ’uwziął się szkodzeniem cudzej sławie rozszerzać własną ’ , wysługując się przytem zawsze cudzemi piórami .  Miał król środki łatwe dla dowiedzenia się o wszystkiem , o czem zwiedzieć się pragnął .  Powiadomiono go niebawem , co to za autor nowy ukrywa się anonimem wKuźnicy za plecami Kołłątaja .  — Aha ! — przypominał .  A było to tak :  Zachwycony Naruszewiczowym przekładem Tacyta , upraszał król poetę i nalegał usilnie , aby przystąpił niezwłocznie do pisania dziejów polskich .  Ku pomocy przy tym ogromie zadania wyszukał sobie biskup aż pięciu ’chudych literatów ’ , jak na ubawienie króla mówił o nich sam autor wiersza o takimż tytule .  ’Patres esuritionis ’ , — dodawał jeszcze zabawniej : ojcowie niedojadki , lub zprosta : głodomorki .  Tym nowym konceptem na literatów zabawiał biskup kwochy królewskie przy stole biesiadnym w Łazienkach .  Rozwodził się zwłaszcza nad wiedzą , talentem i dowcipem jednego z nich .  Król na to słowo ’talenta ’ zawsze nadstawiający uszu , nie widząc człowieka , nakazał z miejsca , by mu wyznaczono izbę na Zamku i dosyłano strawę z kuchni dworskiej .  Niechże się choć najada niedojadek .  Ta częsta wonczas łaska Naj .  Pana dla najzdolniejszych ubożąt dostała się na złe języki : ’pieczeń królewska ’ , mówiono , wytapiając z niej istne sadło do zalewania za niejedną skórę .  A że złośliwość Warszawy miała coś i z wyszydzań lokajstwa , więc szerzyła te wydwarzania przedewszystkiem służba , takim bezlikiem rozpleniona wtedy i rozwydrzona swem wszechwładztwem na przedpokojach .  Oto jakowyś poseł uboższy spieszy pilnie na sesję sejmową w swym koczyku skromnym z fornalem za stangreta i wjeżdża na dziedziniec sejmowy między szumne karoce posłów innych .  Jak oparzony wyskoczy z bryki , by czemprędzej ukryć swe wstydliwe ubóstwo w pierwszym przedsionku za plecami gwardji .  I w tejże chwili chłopskiego woźnicę jego pojazdu witają — tuż pod oknami króla — świsty i wrzaskliwe wyszydzania lokajstwa :  — Te ! . . .  Spóźnił eś się ze swym panem na pieczeń !  Odjeżdżaj !  Truchtem miał się chłop na bryce ku wyjazdowym wrotom z Zamku .  I rozmyślał pewnie nad tem , jaki to wstyd człowiekowi służyć małemu panu .  Chudego literata , brnącego na piechotę przez błoto gościńca , zostawiano w spokoju .  Tyle mu się dostawało , że ten i owy z pokojowców przymrugnął ku niemu pogardliwem kamractwem .  Pod piórem Naruszewicza urastać niezadługo poczęły one tomy ’Historji narodu polskiego ’ , które odrodziły , jak wiemy , dziejopisarstwo polskie .  Ile w tem było przyłożenia ’bezimiennej ręki ’ pomocnika , pomyśleć się mogło i królowi samemu .  Pracowitością bowiem nie dał się on prześcignąć mistrzowi .  Czeladnik u poety i historyka poza pomocą , udzielaną mu sumiennie , napisał w tych bodajże latach ( wydane później anonimowo ) aż trzy książki wielce osobliwe , bo spisane — jak wyznaje — to ’z widoku sennego ’ , to ’z rękopisu , znalezionego na gościńcu ’ . m Słowem , stał się powieściopisarzem .  — I ’kaleczył dzieje ! ’ — oburzał się król .  Kaleczył istotnie bardzo , bo czynił je wręcz narzędziem swej zawziętości politycznej .  Padają oczy króla na takie oto słowa w jednej z tych książek :  — ’Wszystko , co poniżyć może sławę Polaków przed narodami , tego wszystkiego przyczyną i skutkiem stało się przewództwo Panów bogatych w Polsce ’ .  — Lub o kilka kart dalej :  ’Kiedy dziedzic tej ziemi ,  na której pracujesz , jest złośliwy dla ciebie , pamiętaj chłopie , że masz żagiew w kalecie , a kamienia lada gdzie dostaniesz ’ .  Jakżeby te książki nie miały wypadać z rąk Naj .  Pana ?  A miewał już meldunki od starostów , że mieszczanie nie wiadomo po co przybyli , wałęsają się po wsiach i buntują chłopów .  Pewnie nie innemi ?owy to czynią .  One powieści — myślał — dalsze to Katechizmy i Wyznania Wiary dzisiejszego buntu .  Mimo indygnacji i niesmaku zdołał jednakże zauważyć mimochodem , że — ’przez tego autora przemawia niekiedy szczególna zdolność naśladowania stylu dawnych czasów ’ .  ( Jakoż on pierwszy wprowadził ten „ styl “ do powieściopisarstwa polskiego ; . pierwszym zaś , który to wyczuł , był król - esteta ) .  Każe sobie ponownie podać książki przed chwilą odrzucone : chce widać przypomnieć coś sobie .  Tak sprzecznie z swym duchem potwarczym ( przypisywał jemu i król autorstwo Katechizmu ) zdobywa się ten autor na te niespodziane słowa — że Oświecenie , idąc z Południa i Zachodu na Północ i Wschód , ominęło by Polskę na koło , gdyby Muz wszystkich nie przywabił do nas król sam .  — ’Opatrzność — powiada innym razem — niezbyt częstem przytrafieniem nadarza Wielkich Poetów .  Wiek Zygmunta Augusta miał Kochanowskich ( obu ! ) ; ma Trembeckiego , Naruszewicza , Krasickiego wiek Stanisława Augusta ’ .  — ’Wiek ’ , pisze : wagi historji nastawiać mniema terminator u Naruszewicza , — odyma król wargę na pochwalę tak małego autorytetu .  — Niechby lepiej ze swym mistrzem przemyślał , jaki to stan narodowi temu wyrąbał szablami miejsce pośrodku Europy ? . . .  Czem się ten naród stał , ciałem państwa i przez swe talenta plemienne , któż że to sprawił , jeśli nie polski stan szlachecki ? . . .  — Potwarzyć nakoniec i plugawić całą przeszłość narodu : oto ku czemu jątrzy tam w Kuźnicy wasze pióra ten wasz herszt : Hugo graf von Stumberg Kołłątaj , aby tem pewniej ziściła się dlań nowa Równość francuska .  — Która i dwóch dni by u nas nie przetrwała ! ’ — bił już pięścią w stół .  Nie przetrwała by zaś nadewszystko przed drapieżną ambicją tego tygrysa w szatach kapłańskich .  Coraz to niżej zwisała w zadumie ciężka warga króla , naostatek już tylko z żałosnego politowania nad literatem , którego talent — nie osobę całkiem mu nieznaną — przygarniał niegdyś .  Skoro pod jego pieczą królewską odrodziła się w Polsce poezja wielka , może z młodych omylności tamtego autora dojrzećby zdołała u nas i powieść polska ?  Ale życzący Polsce inaczej herszt Kuźnicy potrafił odtargnąć to pióro w służbę swoją .  Odtąd ’wszystkie druki i najjadowitsze rękopisma tego talentu ’ płużyć będą komuż to ? !  I czemu ? ! . . .  ?  — Obłąkany swą wiarą literacką w bałwana Rewolucji , a ślepy na wielką grę interesów i ambicji w polityce , cudzej pysze nad narodem służyć odtąd będzie ów ’autor bezimiennej ręki’Jako jeden z najbaczniejszych czytelników onej doby , a nawet przygodny krytyk w Monitorze , wiedział król dobrze , iż podlaskiego autora wyprzedził w Kuźnicy ktoś o wiele odeń młodszy .  Sięgnął po pisma młodego , jakie ukazały się temi czasy .  Zniecierpliwiony wprędce , jął bębnić palcami po stole :  ledwie czytać się dała ta fantasmagorja młodzieńcza , która przeraża rozsądek .  — ’Widzę ! . . . widzę ! ’ — wykrzykuje raz po raz ów pisarek w obłąkaniu mniemanej Apokalipsis swojej .  I cóż to mu się jasnowidzi ?  Widzi ksiądz Staszic — ’tron polski oblężony od mnóstwa ludzi , z których każdy trzymał w ręku kartę ( skargi do króla ) . . .  Jak niegdyś Charon przebrzydły na brzegach Styksu groził , odpychał i nie dawał umarłym wiecznego spokoju , — tak twardy na warcie dragan kolbą odtrącał i odpychał wszystkich ( od króla ) . . .  Przybiegł em do jednego z nich — gorączkuje autor dalej — i zapytał em , co cierpi ?  — Miał em trzech synów ( skarży się chłop ) ; średni , nic mi nie mówiąc , odszedł uczyć się rzemiosła .  Po oddaleniu się jego , pan , surową karą mi grożąc , jeżeli mu syna nie przystawię ( na pańszczyznę ) , owszem zaraz do więzienia osadziwszy , nie wypuścił mnie , dopóki mu kilkaset złotych za własnego syna nie zapłacił em .  Wkrótce potem , spodziewając się więcej ode mnie pieniędzy , kazał mnie znów wziąć w kłody . . .  Gdy m wołał o sprawiedliwość , nazwał pan ten żal mój zuchwałością , kazał mi wszystko z domu pozabierać , a okrutnie mnie skatowawszy , w kajdany zakutego wrzucił mnie do chlewa* .  Zrzedła królowi mina gniewna : tam , w kancelarji królewskiej stoi cała szafa takich ’żalów ’ , — którym żaden dragan zresztą przystępu nie wzbraniał .  Ów szaleniec literacki bierze tymczasem na się Danta samego postać , bo , jak tamten niegdyś , przysłania twarz swą oburącz i pomyka w dalsze kręgi polskiego czyśćca .  A goni go zewsząd — ’przeraźliwy rozpaczających jęk , wołanie do nieba o pomstę i przekleństwa , że owo ci , którzy ostatnią zgębę chleba wydzierają ludowi , są jeszcze i sędziami jego ’ . . .  Więc zatuliwszy oczy i uszy ( powiada o sobie ów Dant polski ) , gdy m już nikogo nie słyszał , rzekł em sam do siebie : — ’Polska dopiero w piętnastym , gdy Europa wiek osiemnasty kończy . . .  Z takiemi prawami długoż to Rzplita utrzymać się sądzi , mając za sąsiada króla pruskiego ? ! . . . ’  Pochodził Staszic z ostatnich kresów zachodnich , przybrandeburskich : wrogiem nad wrogi , sępem , czyhającym nad narodem polskim , był dlań ’dom Hohenzollernów ’ .  — ’Od was to zalężone — wybucha znów na szlachtę polską — i od was wyhodowane straszydło , które ma wielką głowę .  Jego ciało w pomierze do tej głowy rozrastać się usiłuje .  Ze wszystkich stron ma przeszkody znaczne , sama tylko Polska wolne mu miejsce zostawia .  Więc to straszydło pilnie czuwać będzie na okoliczność , w której mu się rozciągnąć do Polski łatwo przyjdzie . . .  Żadne traktaty z obcemi mocarstwy od tej grabieży uwolnić nas nie potrafią , — bowiem wojna jest dla tych despotów ich łakomstwa i dumy żywiołem : płużą krwią ludzką , bez bo jaźni wmawiając w ludzi , że Bóg lubi wojnę , że Bóg jest okrutnym tyranem ’ . . .  Więc już nie w traktatach z obcemi mocarstwy szuka ostatecznego ratunku dla narodu swego .  Myślą rozproroczoną w ekstazie wywołuje dziwacki dla króla zwid jakowegoś ’Zgromadzenia narodów ’ . . .  Tu król przerzucił niecierpliwie kart kilka ; pomińmy więc także , co ów cień widział i słyszał na ’Posiedzeniu ’ tego Zgromadzenia .  Niech nam wystarczy to , że znów z Dantowem przysłonieniem oczu umknął i z owego kręgu czyśćca , a z tym krzykiem rozpaczy : — ’Boże mój , Boże , który naród ludzki stworzył eś , czyli to być może , aby ś Ty był niszczycielem jego ? ! . . . ’  Ocknął się przecie i otrzeźwiał .  I tern żarliwiej — powiada — ’myśleć muszę ustawicznie , jak zmienić ustrój rządu i wzmocnić siły obronne Rzplitej ’ .  Lecz do czegóż to naostatek Europę całą dowiedzie ? — zamyślał się w Onych chwilach , gdy najbardziej mówił ’sam z sobą ’ .  Zbroją się tak i państwa inne : jakież to nowe gwałty i zburstwa oczekują naród ludzki ( ludzkość ) , gdy morze krwi przelanej za grabieżą ziem i niewolą ludów rozmnoży jeszcze i te najgnuśniejsze stwory despotyzmu : fałsz i obłudę powszechną . . .  W tej bezradności ducha nad żywiołami przemocy rozum ziemski nie znajdzie już ludom nadziei .  Rozpacz zaczerpnąć ją może już tylko z innego świata :  — ’Ty Światłości Najwyższa , oświeć wojska ziemskie !  Niech żołnierz czuje , że wtenczas tylko , kiedy łoży życie  W obronie praw rodzaju ludzkiego , dopełnia swego powołania .  I staje się narzędziem Twojem . . . ’  Przerażał króla ów literat nowy .  Na toż najświatlejsi mężowie całym trudem życia rozpraszali w Polsce mroki średniowiecza , by w ich własnych szeregach wynurzyło się to mroczne widmo dantejskie ?  Ten wróż niepojęty z mieszczan wielkopolskich porywał gromione przezeń serca szlacheckie nadewszystko : niedarmo retoryka jezuitów i sejmiki wychowywały zdawna te rzesze na mówców burzliwym patosie .  W żarliwe dysputacje ze Staszicem wdawała się w nieprzeliczonych wtedy pismach szlachta dzielnic wszystkich .  Mieszkańcy stolicy milczeli głucho w onej polemice i o ich skórę przecie .  Patos nie imał się widać całkiem trzeźwych mieszczan Warszawy .  Klucz do ich sentymentu znalazł naodwrót : szlachcic właśnie — ów z Podlasia , — że każdą rzecz swoją wszczynał żartobliwie .  A choć pociągnął ich wnet w swych zamyśleń melancholję , — do melancholji , porówno jak do żartobliwośd nad sprawami publicznemi , skłonniejsze bywają przytyte mieszczany od szlachty wraz burzliwej .  Tak odmienne drogi wiodą do serc obu stanów .  Król był w tem widać natury połowicznej , bo choć wzburzyło go owo kaznodziejstwo wróżbity , dziwnie prędko zdołał się z niego otrząsnąć .  Z perspektywy tronu , obleganego nieustannie przez łakomstwo ludzkie , w labiryncie matactw politycznych , a nakoniec intryg i plotek kobiecych , maleli dlań ludzie wszyscy .  Tym razem naszeptały rr ) y w ucho damy , że wielce przystojny ksiądz Staszic jest zdawna ulubieńcem pani Andrzejowej Zamoyskiej .  Ubawiło to króla .  Więc łaskotano dalej ciekawość jego , że niemłoda już ex-kanclerzowa nie cieszy się wiernością swego faworyta ; ledwie zjechał on z Zamościa do Warszawy , jął zabiegać o łaski dam młodszych , a skarcony za to przez którąś z pań pobożnych , odpowiedział rezolutnie : ’O !  j’ai refusé au mariage , Madame , mais jamais aux femmes ’ .  Na takie słówka zawsze łasy , król aż zastrzygł uszami .  I rozbiegały mu się palce pod koronką manszetów w oczekiwaniu na dalsze sekreta księżych amorów z znajomemi mu paniami .  Ale się zawiódł .  Plotką własną podniecona kwocha , czy też kwoczka królewska oczekiwała w tym momencie czegoś więcej nad rozpytywania ciągłe o innych .  Cóż , kiedy Naj .  Pan nawet w chwilach intymnych przekładał już takie pogwarki nad wszystko inne .  Starzał się bowiem wcześnie w omiękłościach swego życia : więdła mu twarz w grubych fałdach i próchniały zęby .  Staszica zaś wielkość cała , która wtedy ledwie kiełkować poczynała , jest rzeczą czasów późniejszych .  Tymczasem , młody , fermentuje zaledwie zuchwałym temperamentem w pismach i w życiu .  Lecz gdy się znalazł , bywało , znów ’sam z sobą ’ i imał pióra , wtenczas ( powie dziś jeden z czołowych badaczy literatury ) „ wyrazem uczuć najgorętszych wznosił się do godności największej poezji serca “ .  — Mimo to zaprzeczyć się nie da , że ów Trybun ludu i ksiądz , a nieodrodny syn XVIII wieku , żwawo krzątał się za młodu po salonach i alkowach pańskich ; co więcej : zabiegał już wtedy o majętność przyszłą .  Tamten drugi natomiast — ów żartobliwiec piórem , a dla się melancholik w samotności — wyzbył się nie tylko dbałości o życia potrzeby , lecz wzgardził nawet chwałą swoją , tak bezimiennie rozgłośną .  Wzbudzał tem tylko niesmak i odęcie warg u króla szczodrobliwej kabzy :  — Ubóstwo niezabiegliwe jest nikczemne .  Nie jest też i rewolucyjne , by się z wami dogadać zadęciem w dudy wasze .  ’Wolność i Własność ’ widnieć winno na waszych sztandarach , bowiem ’bez własności niemasz wolności ’ . ( Tak lapidarnie ujmował król ducha czasów swoich ) .  — Uznanie zaś u ludzi , miłość , dostatki i chwała . . .  Oto zdarł eś z siebie te człowieczeństwa ozdoby i znamiona aż po pierwiastkową nagość Adama .  I k’woli czemu ?  By naostatek swą samotność gołą ukryć za plecami Kołłątaja .  Wystarczyło królowi przypomnienie wstrętnego mu herszta Kuźnicy , by omierzić sobie tamtych obu jego najsłynniejszych pomocników .  Jakże innego człowieczeństwa tchnieniem oddychało się w ustroniu Łazienek w enem towarzystwie luminarzów Polski , rozpieszczanych przez Muzy , damy i króla .  Wywołanie tak kontrastowych zestawień sprawiło , że ręce same drżeć mu poczęły z dysgustu do literatów .  By je czemś zająć , przystanął u konsoli , na którą doniedawna podrzucał mu Krasicki książki najświeższe na przypadek , gdyby swym dowcipem i rozumem zechciał je oświetlić anonime na szpaltach Monitora .  Dziś Krasicki wysiaduje złote jaja łask obcych w Berlinie i Poczdamie ; ktoś inny podrzuca mu nadal książki .  Z starego nawyku sięgnął po którąś z nich .  Spodziewał się rozproszyć niesmak słodkodźwięcznemi rymami jakowejś sielanki nowej , alić w tejże chwili jakby octu się napił : zionęło na ń czadem najgnuśniejszego wstecznictwa .  Słowo „ szata n “ szczerzy się i chyca z karty na kartę tego książczyska .  — Jakżeby mogło być inaczej ? — zamyślił się , mimo odrazy , krytyk na tronie .  — Literaci , zmąciwszy kadź całą , wydobyli z niej na wierzch i najsmrodliwsze osady niedawnego zastoju .  Za magją białą musiała nastać magja czarna : tak za owym jasnowidzem z księży — ten ciemnowidz z mnichów .  Pojrzał na kartę tytułową : — ’Jeszcze o Pythonie , djable warszawskim ’ .  — Jeszcze ? !  Czyli że inni pisali już o tem bardzo wiele . . .  Miotnął książkę z taką pasją o ziemię , że rozpadła się oprawa i stargały karty .  Zenerwował się Naj .  Pan wejrzeniem na ^ wrota piekielne ’ ludowego buntu , otwierane przez owe pisma .  Nie dziw , że za wrotami piekieł natknął się na djabła .  To zdenerwowanie rozbudziło w nim , jak to bywa , wszystkie instynkty zatajonych zdawna niepokojów .  One to widać sprawiły , że wstrząsnął się całem ciałem , usłyszawszy nagle za oknami rytmiczny trucht mnogiej konnicy .  Aż tu na pokoje dochodzi pokrzyk komendy , zrazu rozlewny , szeregom na baczność i wraz słowo krótkie , jak zerwane uderzenie w bęben .  — Das ganze Re..gi . ..ment . . . halt-an !  Ta kaducza mustra egzercerunku niegdyś saskiego , zaczem frydrychowskiego wzoru , ’nie wiem , czemu tak się Polakom podobały ’ , powie jeden z anonimów , dopominający się gwałtownie , by przywrócono wreszcie z dawnej chwały polski język komendy wojskowej .  Pod tamten zakrzyk warkotny w mowie niemieckiej i pozgrzyty dobywanych szabel rychtuje się wojsko w szeroką podkowę pod ścianą Zamku .  Przybyło tu ono najwyraźniej z nagłego alarmu ku ochronie króla .  Rzucił się ku szybom .  — Kto was tu prosił ? ! — zalewa go aż po czoło gniew czerwony .  — A w dodatku ten właśnie regiment konnej artylerji koronnej cudzoziemskiego autoramentu ? . . .  Kto w te dni tumultów ulicznych tak chytrą nade mną opieką jątrzy afekta publiczności przeciw Mojej osobie ? !  Daremnie szamotał się w tej sieci król republiki .  Jakoż tumulty uliczne nie ustawały w Warszawie ; któryś z pamiętnikarzy naliczył ich trzy czy cztery w ciągu miesiąca .  Przynosiły one ludności po prawdzie więcej guzów niż ran , wojsko bowiem ’nie zaciekało się na nurzanie w krwi ludzi swoich ’ : płazowano , — chyba że w tych starciach ktoś wzajem zażył broni siecznej lub palnej .  O właściwym przebiegu tych momentów grozy za osłoną koni i kurzu mało kto wiedział , a najmniej król sam ; plotka natomiast szerzyła o tych chwilach wieści okropne .  Kierowały się zaś one zbiegowiska ludu , teraz już widać czyjąś ruszane ręką , bynajmniej nie w stronę kramów żydowskich .  ( Anonimowy ’Obywatel Rzeczypospolitej ‘ przewidywał , mimo wszystko , słusznie ) .  Z krętych zaułków staromiejskich , z niezliczonych ruder po rozległościach onych ’przedmieściów przedmieści ’ wyraja się oto znów takie mrowie głów nieprzeliczonych , że aż dziwno było , ile tego pospólstwa mieści się w świetnej Warszawie .  — Na taką to widać chwilę zjechał trafem do stolicy znakomity poeta z swego zacisza pod Puławami .  Największa bodaj śród ówczesnych poetów , tragiczna wrażliwość Kniaźnina porwała go nieodpornie żywiołem nowym , równym dlań ’morzu i wulkanom* .  Przyjaciel zmarłego Dekerta staje się tą chwilą , i dla się może niepojętą , jakgdyby ludu polskiego zastępczym przywódcą i rzecznikiem .  Już go wiedzie ( w wyobraźni ) hen , pod Zamek sam , przed obnażone szable , — by tu wysrożyć swe oczy gołębie :  Rządzie ! pamięta ] , że jak nasze lata ,  Tak pokolenia , tak mienią się wieki ;  Że tego twoja nie obejdzie strata ,  Kto twojej nie zaznał opieki  Mierzył oczywiście nie w króla i jego ministrów , ani w sejm , lecz w krótkie już może rządy władzy rodzimej na tej ziemi : przyszłą oziębłość ludu polskiego na tę stratę wróżył wieszczek białoruski .  — Hab - acht ! — targnął znów króła nerwami okrzyk przed Zamkiem .  — Das ganze Re . ..gi . ..ment . . . — zawodził służbiście wciąż tenże oficer na placu .  Strzał że to padł tam — jeden i drugi — czy też głos komendy wystrzelił podwakroć z taką furją ? . .  Już tylko cwał tej konnicy wkoło , zakosami i przeraźliwy krzyk ludu .  Król , nad miarę dziś rozdrażniony , nie wytrzymał tego widoku : nie oczy , twarz cała stanęła mu we łzach .  Odbiega na pokoje dalsze i łopoce wzniesionemi dłońmi — z tą upartą już tylko myślą w głowie :  — Szatan was , literatów , na Polskę powołał !  Któryś z posłów , utrudzony ciągiem sejmowych obrad , umyślił użyć rozrywki .  Afisze na mieście zapowiadały gdzieśa 1 i k .  Nie były to wtedy zabawki godziwe , ale posła tak udręczyły kwieciste perjody , wygłaszane z mównicy Sejmu Wielkiego , że za wszelką cenę zapragnął odprężenia , ‘ wiedząc , że łuk natężony zwykł pryskać ’ .  Nawet osoby wysokiej kondycji rade wymykały się ’od ciągłego zbawiania Rzplitej ’ na baliki właśnie , gdzie Nimfy swywolne goni Echo , — echo wszystkiego , czem żyła i o czem myślała stolica polska .  ( Oto początek najosobliwszej z satyr ówczesnych .  Jak wszędzie na tych kartach każdy cudzysłów górny ( ’ ’ ) oddaje najwierniej słowa oryginału ) .  Idąc za przykładem wielu innych , nabył tedy ów poseł wraz z swym kolegą sejmowym zwykłe maski i jakowyś przyodziewek w guście szwedzkim , — wszystko co szwedzkie uchodziło wtedy za staromodne i starorycerskie , nadawało się zatem w sam raz na strój redutowy .  — Odszukawszy na mieście ’fiakra ’ , wyruszyli za Bramę Krakowską — właśnie jak rycerze na przygody — gdzieś , hen , a wraz stromo wdół , ku Wiśle samej .  Dworek wcale okazały ; dwoiste aż jego latarnie rzucały w ciemności nocy blaski pokus zwodniczych , ścieląc zarazem jakgdyby kobierzec złoty do pałacu nimf .  Nabyli bilety u Niemca w budce .  Pobok stało dwóch sążnistych draganów z karabinami w ręku , aby bez opłaty nikt się tu nie wciskał .  W głębi przedsionka natknęli się na jeszcze sążnistego Szwajcara , który tu , jak wszędzie w Warszawie , ’zwał się Herr Johann , choć na chrzcie było mu pewnie Iwa n \  Gałką złotą na wielkim drągu wskazał on gościom drogę .  Przez liczne wschody , korytarzyki i galerje przechodnie tego labiryntu do niecnoty , mijając nowe znów szyldwachy , wydostali się wreszcie na salę rozjarzoną od świeczników , gdzie szumiał jak w ulu rój tancerzy pod dudlenie kapeli .  Ani się rozejrzeć w ścisku .  Ledwie mignął przed nimi Tatar z Prusakiem , już oto Hiszpan pląsa z dońskim Kozakiem : oczom i myślom zamęt jeden !  Choć innego widoku nie spodziewali się chyba , obaj starsi panowie poczuli się tu na wstępie nieswojo .  Dopiero w drugiej sali , gdzie było nieco luźniej , przywabił ich bardziej stateczny i swojski widok kredensu , czyli po warszawsku : bufetu .  Ledwie przystąpili , już mieszano im usłużnie do małych kieliszków ’jedne trunki z drugiemi ’ , bo taka moda teraz w piciu .  Snują się tu wszędzie dziewczęta , ’prawda nieszpetne , — stwierdzili — lecz płoche ’ .  I coś nazbyt przymączone pudrem .  Gdy z tego tłoku dziewcząt wynurzyła się znienacka ’twarzyczka krasa z ciałkiem , jak to powiadają , świeżem ’ , pan poseł , jak umiał , nawiązywał angaż , — do tańca tylko , — zastrzegł się smutnie człek żonaty .  I zawirował mu w oczach tancboden cały : — ’jeden gość garbaty , drugi kulawy , trzeci z nosem żórawim , czwarty kaprawy , ten żółty , tamten czarny , ów z brodą do pasa ’ . . .  Wybiegają na salę i ’Galateusze ’ ( czy nie Narcyzy za kochankiem Galatei ?  lub może od starego ’galić ’ : strgczyć ? ) , pobudzacze animusów , naczelni w tańcu podrygacze i excytatorzy publiki na expensa przy bufecie .  Te fircyki w pstromerengowatych fraczkach , nóżki takt w tak układając , suną krzętnie po parkiecie wszędy i donikąd , jak ryby w wodzie .  A kapela to anglezy i ankatry na basetlach rżnie , to wykaprysza ich takty , rytmy i modulacje na najnowsze do tańca ’szlagiery ’ .  W obyczajów odmienności ustawicznej nawraca wszystko : żadna moda nie nowa .  . .  .  ’Nagle zjawił się widok osobliwy , który przytomnych i gniewał i bawił : ksiądz w komży z kropidłem w ręku ’ .  Mógłże być w Warszawie kiedykolwiek czas taki , by widok podobny , gniewając , bawił publikę ? !  Oto rysunkowa karykatura z ulic Paryża , przeniesiona żywcem na balik warszawski .  A był w Rewolucji francuskiej moment taki , że ów stan pierwszy zwalczano niemal zacieklej , niźli stan szlachecki .  Kilku znienawidzonych w Polsce biskupów , po których szyje sięgną niezadługo stryczki , dawało dosyć podsycenia i temu tchnieniu ’ducha francuskiego ’ .  Tylko że paryska lekkość nawet w rozkiełzaniu stawała się na brukach Warszawy koszmarem dla gustu .  Posłowie , których zrazu rozśmieszyło zjawienie się tego niby - księdza , na widok jego pląsów grubych odwrócili oczy z niesmakiem .  I wycofali się do sali sąsiedniej , gdzie pracowicie przygotowywano im niebawem coraz to wymyślniej mieszane trunki do kieliszków maleńkich .  Więc popijając te ’kordjaliki ’ na stojący , jak każe moda , wiedli posłowie ze sobą dyskurs taki :  — ’Tyle ów ksiądz potrzebny jest tu na baliku ,  Ile był by u siebie w sejmie lub sejmiku .  — ’Potrąć go przypadkiem , zaraz klątew rzuci ’ .  — ’Może też Pan Bóg od nas tę biedę odwróci .  Ale gdy mają już gwałtem wliźć w obrady nasze ,  Niechże za nami przypaszą pałasze’ , — ’Niechay jadą na wojnę , niechay żonki mają ’ .  — ’Tegoć im nie staje ’ .  — ’To niech się starają ’ .  To chichotem w kułaki swe , to potrącaniem się palcami na śmiechy rubaszne , wysączyli posłowie kordjalik jeden i drugi .  Za piątym patrzą : wkraczają na salę dwie maski przebrane za francuskich labbusiów w mocno już kusych sukienkach , w pończoszkach i w pantofelkach z klamrami .  Ledwie weszli , już tańczą obaj , młody i stary ; tył eś ich widział w pląsach , że ’ręka ma dziewczynę a nos okulary ’ .  W braku popularnej karykatury rysunkowej wysyłała , buntem francuskim objęta , Warszawa wszystkie swe pasje , przedrwiny i wyśmiechy ’widokiem ’ żywym na baliki , czyniąc z nich najosobliwszą w Europie satyrę żywą .  Jakoż posłów , popijających przy bufecie , objęła tem żarliwsza troska publiczna , by księża i biskupi ’nie wleźli ’ gromadnie do Sejmu :  — ’Rzymby nam prawa pisał ’ . . .  — ’Królów dawał nieraz*  — ’Darł by z nas jeszcze więcej , niżeli drze teraz ? .  — ’Tak Polskę — sługą , Rzymby panem zrobił  — ’Polskę kościołami , nie rządem ozdobił ’ .  Któż to jednak na widok hultajów , przebranych w komżę lub sutannę przykusą , wszczynał tak dalekie rezony i dyskursy ? !  Któżby , jak nie masony ?  Oto , ująwszy się pod pachy , dla większej równowagi po onych kordjalikach , krążą ustronniejszemi miejscami po sali i szepczą do się tem masonów wtajemniczaniem się w zagadki trwożne :  — W ten czas , by to intrygom pole się zrodziło ,  W ten czas , by się Ojczyznę przedawać godziło ,  Xiądzby na złe namówił i samby rozgrzeszył  Resztę sumienia* . . .  — Cii ! . . .  Niewtajemniczeni krążyć tu zaczęli zbyt gęsto w pobliżu .  Ale tajemnice i grozy masońskie rozwiewają się wprędce jak czcze dymy ; już rozdzieliły przyjaciół dziewczyny .  Jednemu z nich niedopity kieliszek pozostał wiernie w ręku a wobec tłumu gości na sali tanecznej dopomniał się w nim o toast : rozbudził w pośle wenę oratora .  Wsparty oto dla nóg niepewności o pośrodkowy filar salonu , patrzy teraz na tańczących już nie z pobłażaniem , lecz z rzewnością ; a wyczekawszy chwili nieco cichszej , podejmie dłoń z kielichem :  — ’Patrzcież panowie !  wszystkie tu stany na sali , a jeden drugiemu nie uwłóczy , jeden drugim nie gardzi , — bowiem kościół i karczma pana nie znają ’ .  — Wiwat Równość ! — odkrzykną mu z poklaskiem maski co bliższe .  — Wiwat karczma ! — wtrącił chytrą fintą sejmową ktoś dalszy , kierując śmiechy i poklaski w swoją stronę .  Ale poseł , znający się już na takiem podstawianiu nóg mówcom , nie dał *się wybić z toku :  — ’I baczcież ! w takich to dopiero u nas miejscach człowiek równym się być okazuje drugiemu ’ . . .  Zebrał burzliwe oklaski za to przyganienie panom , co u publiki zawsze sukcesem się odpłaca .  On zaś , jak każdy deputat z małą jeszcze praktyką , pierwszym impetem wygadał wszystko , a potem nie było już z czego kroić : więc zmieszała mu się oracja , — właśnie jak posłom w Sejmie .  Postrzegł to chytrze jeden z owych Galateuszów w pstromerengowatym fraczku a z przypudrowaną twarzą arlekina .  Podbiegł i , chwyciwszy mówcę wpół , podjął go — drab mocny — jak piórko :  — ’Wiwat przyjaźń !  Hey , dawaj ponczu ! ’  Zawtórzyły temu już nie śmiechy , lecz wrzaski ochoczości grubej .  Najbardziej zapewne ubawiło ludzi to , że szczupła napozór figurka cywila unosi tak leciutko posła - wojaka w srogich butach rajtarskich i z pióropuszem u kapelusza .  Niehonorowo szlachcicowi odmawiać poczęstunku na zabawie , a jak równość to równość , osobliwie gdy ją sam ledwie obwieścił .  Za równością zasię idzie przyjaźń z ludem , jak tamten okrzyknął .  Nie - * zbyt zaszczytny przyjaciel nadarzył się tu jednak , — trudno !  Choć wlewał w niego , a wraz i w siebie , jedna za drugą szklenice ponczu , nie zdołał poseł demokratyczny z Wołynia zbyć nieukontentowania z takiego towarzystwa , nazbyt już warszawskiego .  O czem ta Świnia chrząchała przy piciu ani baczył , ani zapamiętać raczył .  Po chwilowej przerwie w tańcach , muzykantom na odpoczynek , spocony mistrz grajków z lisiurą zsuniętą z czoła zakołacze niezmordowanie w pudło swych skrzypiec .  I podniesie smyczek . . .  Więc kapela za nim w pędy na basetlach rżnie , dmucha w trąby , wali w bębny , na korwety zwie ! . . .  Po tygodniu jeszcze bzykać będzie niejednemu w uszach ten szlagier z balika , jak mucha naprzykrzony .  Długo coś trwało z tym ponczem , zanim poseł nie ukazał się znów na sali .  Tą właśnie chwilą w samopląs wyskoczyła z koła postać Turczyna w szarawarach nazbyt już ponsowych i bufiastych a w turbanie jak bania meczetu .  Sunął w takty bez maski , którą z fantazją wymachiwał przed sobą .  — Kto zacz ? . . . Kolega z Sejmu !  — Obaj posłowie , zapomniawszy o swem tu incognito pod maskami , żwawo chwycili go pod ramiona : — Oto gdzie płochość przywiodła najmłodszego z posłów !  — Aby tu przydybał najstateczniejszych wiekiem .  Tak sobie przygadując , wyśmiewali się wzajem .  — Nie proszono mnie na assambl do Zamku , więc obrażony kazał em zajechać tutaj , — huczał na obie sale młody szlachcic z Litwy .  — I już miał em awanturę ! — obwieszczał głosem tubalnym .  — Nadarzyła bo mi się nimfa ambitna : pchała się koniecznie w pierwszą parę .  Popsuł nam zabawę panicz jakowyś , który pchał się również na pierwszego i to z moją damą 4 właśnie , którą rzekomo angażował wcześniej , tylko że się tymczasem zawieruszył z inną .  Panicz przybył tu w swoim mundurze oficera konnej gwardji koronnej , więc zaraz odgrażał mi Manifestem : jakimś tam pono reskryptem królewskim .  — Niema żadnej władzy — krzyczę — Manifest na baliku !  — Niema ?  Ja ci go zaraz na skórze wypiszę !  — Tak z szastem i praskiem , przy ostróg pobrzęku i wykrzykach , już mu szabla sama wyłaziła z pochwy .  Ułagodziła go moja , czy tam nasza , dama , miękką rączką ujmując nas kolejno za podbródki .  — Słusznie ! — szastnął przed nią oficer grzeczny — możem z tym panem rozmówić się potem , na uboczu .  — ?  Musiał em tedy obnażyć się z pod larwy , ile że on bez niej .  Przyjął em wyzwanie .  Jakaż to zabawa u nas może obyć się bez tego ?  — I jutro będziesz się bił ?  — Odniechcenia .  Bardzo prędko uprzykrzyło mi się to zwycięskie suwanie się przodkiem po sali .  Machnął niedbale maską , trzymaną wciąż w ręku .  — Powiem wam całkiem szczerze : ’Owo dobijanie się w pierwszą parę wydało mi się — kandydactwem na poselstwo , taniec wkoło — materją obrad , a moja dama , godząca spory — z tych jakgdyby , co wpływają w interesa Kraju , a dla których miłości niejeden odstąpił wszystkiego ’ .  — Hm ? . . . — trudno było posłom przytakiwać tej przymówce , mierzącej w ich własną godność deputacką .  Urażeni , już mieli się na stronę , gdy pobok wszczęło głośną rozwowę aż czterech Ichmości w maskach , a przeodzianych w peruki i togi niby sędziowskie .  Rozsiedli się oni szeroko na krzesłach i z rezonem wielkim jęli rozwodzić się i natrząsać . . . nad czemże to ?  Nad rządem !  Któż nie nadstawi uszu ?  ’Wszystko cokolwiek w rządzie uchwalone było rozumnie czy nierozumnie , słusznie czy niesłusznie krytykowane było przez onych Solonów ’ .  Każdy mógł się łacno domyślić , że pod owemi togami ukrywają się wyższe urzędniki Rzplitej , krytykujące zwyczajnie rząd swój .  doradzali , Oficerów , aby im komendantami nie byli : słowem , całą stanu naszego klasę ( inteligencję mieszczańską , powiedzieli by śmy dziś ) zniszczono .  O , polityko , przeklęta polityko ! ’  To przekleństwo polityki i tę obłudę dziejowy wziął najgłębiej do serca drugi szlachcic prawdziwy , — ów z Podlasia .  Gdy Dekerta nie stało , postanowił , widać , dokończyć wszczęte przezeń dzieło : ’przetorować ludowi polskiemu drogę działań ' .  Odrzuci precz pióro : pisze oto słowa ostatnie , już się więcej nie odezwie w życiu .  I występuje teraz już nie z żadnem ’dziełem ’ literackiem , pod egidą Kuźnicy , lecz z ulotką bez tytułowej karty , zwróconą wręcz do ludu .  Ulotka owa liczyła kilkanaście stronnic .  By ją zestroić z krótszym oddechem dni naszych , należało ją tu uzwięźlić do rozmiarów jakiejś tam płachty dzisiejszej , przylepianej chyłkiem po nocach do murów miejskich .  — ’Głos naprędce .  Do Mieszczan : . . . Przewidujesz-że , Stanie Miejski , do czego to dobrodziejstwo arystokratów zmierza ? . . .  Byście , kupieni tak obfitą nobilitacją , nie oswobodzili z niewoli miljonów uboższych Braci waszych . . .  Przewidujecież Oficerowie , nie - szlachta , dlaczego wylano tę łaskę i na was , nie spodziewających się szlachectwa ?  Oto dlatego , aby was ubogie miasta nie użyły do rewolucji .  . . . ’O , nieszczęsny Rządzie !  Albo Rewolucja , którą ci groził stan miejski , miała początek i poparcie Sprawiedliwości , albo jej nie miała .  Jeżeli miała , czemuś Sprawiedliwości nie oddał ?  Jeżeli nie miała , czemuś nie pokarał ?  czemuś przeciwnie wysypał hojne nagrody ? ’  . . .  ’Obywatele !  jedyne nadzieje i światła niezmiernego ludu !  pokażcież się niezwyciężeni w tej cząstce serca waszego , w którą uderzono blaskiem i świetnością ! . .  Stańcie przed Trybunałem Sumień ! . .  Dajcie dowody przed całą Europą , iż nie macie innej ambicji , tylko celować przysługami dla dobra powszechnego ’ . . .  Każde tu zdanie rozbrzmiewa stentorem trybunów paryskich .  Niewczesny dobosz rewolucji polskiej tak żarliwie grzmiał ich pobudką w Warszawie , że nie zdążył obejrzeć się , zali pośpiesza za nim dość rychło owe z urojonej legendy osiem tysięcy zdeterminowanych na rewolucję .  Lecz oglądanie się za siebie niegęsta mina i pewny siebie głos krytyków przywabia ludzi zawsze na skore aplauzy ; więc za nową przerwą w tańcu okoliły ich niebawem maski wszystkie : — i Tatar z Prusakiem , i Hiszpan z dońskim Kozakiem i tenci garbaty , i drugi kulawy , trzeci z nosem żórawim , czwarty kaprawy , ten żółty , tamten czarny , ów z brodą do pasa , a przy nim ta z ciałkiem świeżem twarzyczka krasa .  Po bokach ustawił się istny , bo taneczny , horus towarzyszek Bachusa o licach przybladych i nazbyt przymączonych pudrem .  Tuż za nimi , nie mogąc ustać spokojnie , przebierali takt w takt nóżkami przodowni w tańcach dryganci czyli Galateusze .  Słowem , stanął pod laską niczyją Sejm Wielki masek , na którym każda mogła się wypowiedzieć najtajniej , — bo z obliczem pod zasłoną , najbezpośredniej , — bo zgoła bez posłów , i najrówniej wreszcie , — niedarmo okrzyknięto , że jedyna to u nas Oaza równości wszystkich pod maskami .  . . . ’A że z dyskursu wpada się w dyskurs , stanął i Tron polski na placu’ : ci za Elekcją , owi za Sukcesją .  Głos najpewniejszy siebie , a mina najgęstsza pretendują , wiadomo , zawsze i wszędzie do przecinania wątpliwości wszelkich .  Takim to głosem zagrzmiał jeden z owych czterech Ichmości :  — ’Krzyczcie wy i gardła rozdzierajcie sobie , nic z Sukcesji nie będzie .  Naród jest naszym panem , więc Narodu słuchać należy .  Przepisał on posłom naszym większością Instrukcyj ( sejmikowych ) utrzymanie Elekcji ; a zatem ona się utrzyma , bowiem Wolność nie znosi Tyrana ’ . . .  — Czyjaż to wolność ? — zapytał urągliwym basem ów z brodą do pasa .  I w napiętem oczekiwaniu wszystkich na tę opozycję basową nie rzekł więcej ani słowa .  — Czyja ? — powtórzył dyszkantem ten z nosem żórawim , przyklejonym na masce zdumionej nieustannie .  — Krzyczę ? ! — bił się w piersi , zdumiewał i pytał , a raczej niuchał wszystkich .  Wobec tak małej elokwencji przedmówców temperament polityczny i zdolności oratora wyrzuciły posła litewskiego na krzesło przyszarpnięte sobie z opodal : Obywatele ! — dłoń wzniesionego ramienia powtórzyła sama palców rozczapierzeniem : Obywatele ! . . .  — ’Jeżeli Wolność z niewolą zgodzić się nie może , dlaczegóż my tylko chcemy być wolnymi , zapominając o niewoli innych ? ’ . . .  Jak się zerwie na to jeden z owych Ichmości , — ’jak krzyknie , jak tupnie ’ :  — ’Do Paryża Mospanie !  do Paryża z takowem zdaniem ! bo tu , zamiast otrzymania bustum , osiądziesz w Prochowni ! ’  Na ten krzyk srogogroźny cisza posiała się w kole sejmowem .  Kto tak huka , tak tupa , — myślano — ma pewnie władzę wysłania do Prochowni .  Już ktoś trwożliwszy sumituje się zawczasu , nie własne zdanie tu wygłaszał , powtarzając jedynie , co się na mieście mówi głośno i powszechnie .  Inni milczeli głucho .  Pogróźca musiał wyczuć w tej ciszy przykre dla się ’vim repulsiva m ’ , gdyż oddalił się coprędzej .  Pod nowe hasło muzyki ustawiały się powoli , bo w niehumorze chwili , dwa sporne szyki masek na kontradanse : rzekł by ś , na nieme dalej dyskursy w pląsach sprzecznych .  Sejm to najmniej komu przykry ; nie wywoła pogróżek niczyich .  Gorączkowo wypatrywał na sali swego pogróżcę z przed chwili poseł litewski , rozgorzały tyleż doznaną zelżywością , co przerwaną mu oracją .  Gotowo wyniknąć coś groźniejszego od awantury .  Bo oto gdzie go ujrzał po chwili : w towarzystwie swej damy niedawnej , która miękką rączką godziła spory .  W niszy podokiennej ’siedziały na ławeczce dwie Damy , po angielsku ubrane , w sukniach czarnych , nieskąpo gamirowanych wstążkami ’ .  Bliźniacze strojem jedynie , jedna płowa , druga kruczowłosa , zastygły w umyślnej niedbałości wejrzeń z pod powiek .  Jeśli to nie cudzoziemki , to panie wojażowe i bywałe ! — rozpłomieniał teraz dopiero Litwin do tak niedawnej znajomej z tańca ( u Litwina afekt gorący zawsze późny ) .  Ów zaś jegomość w todze kazał służbie podać sobie fotel i , rozkraczywszy się na nim , przysuwa się nogami do jej nóg na konwersację w wiadomym celu .  Tak zaczął swoje Engage stroić , to głaskać jej kolanka , to szczypać , to w oczy zaglądać ’ .  Ni miejsce tu , ni ludzie na zgorszenia cnotliwe , więc znosiła to niedbale , — ’wreszcie , by zrozumiał , że nie tak łatwo jak u innych po jej cukierki sięgać , złajanym został , usłyszawszy nie najlepiej ucho głaszczące wyrazy ’ .  ’Co gdy się stało , odchylił na piersiach wstęgę ( poprzeczną ) , a przy niej u boku maleńkie błyskadełko ( orderu ) — cechę dumy i ambicji , — aby Dama tem oślepiona okazała mu się powolna .  Lecz ona , ledwie kiwnąwszy głową raz i drugi , rzekła ’ :  — ’Ja trzydzieści łokci mam wstążek przy sukni , a przecież się nie chlubię .  W . Pan zaś , trzy łokcie tylko mając , wyjeżdżasz z niemi , jak Cygan z kobyłą na targ ’ .  ’Temi słowy cechowany , zakrywszy czemprędzej swej pychy znamię , oddalił się na stronę ’ .  Ona ma ambit i dowcip ! — podrzuciło Litwina , a oczy jego wybłysły ku niej .  X przylgły jak do lepu do głębokiego dekoltu jej sukni czarnej .  — Po czasie dopiero i zimnem przypatrywaniu mu się zdała opuściła dama rzęsy ciężkie , na znak , że jego Engage , owszem , przyjmuje , choć się dziwi , czemu tak późny , bo w tańcu niedawnym nie rzekł ani słowa .  Tak bez powiadamiania przez gońców wezwał on ją ’na Konferencję sekretną w interesie niemałej znać wagi , gdyż jeszcze tej nocy ’ .  Czujną baczność nakazywał mistrz nieutrudzony , kołacąc tym razem długo w pudło skrzypiec , zanim nie podjął smyczka tak wysoko , że aż na pałce się piął i zadem pod kapotą ruszał : aby szumnie !  aby hucznie ! — wzywał tem muzykantów wraz z publiką całą .  I gruchnęła kapela w rytmy ’Polaka ’ : roztupotały się na obu salach temperamenta narodowe , aż się strzęsły mury .  Ranek znaczy się nastaje .  Powracać do domu zdecydowali posłowie stateczni , zwłaszcza że jeden z nich zakwasił sobie humor tamtemi ponczami .  Nie dla ich ilości bynajmniej : popitki warszawskie zawsze były fraszką dla szlachcica z Wołynia .  Te ich tu kordjaliki wymyślnie mieszane oraz poncze niezliczone tyle mu w głowie zdziałały , że ’zwilżyły suche żyłki ’ w nosie i w czeluściach , — a nos miał , miarkować z tego , wołyński .  Ambarasowne bardzo było jednak to ustawiczne pchanie się z kraciatą chustą pod maskę .  — ’Mój Boże ! — wzdychał — jakże ci ludzie wytrzymać mogą , którzy maski , raz wdzianej , przez całe życie zdejmować nie zwykli ’ .  — Owóż tacy właśnie ! — wskazywał mu kolega z Sejmu dwie maski w żółtych płaszczach mandarynów .  — ’Pawi krok i miny indycze ’ tych panów wzbudzały w ludziach natychmiastowy domysł : excellencye ! . . .  Jakoż trybem osób takich grodzili się oni od ciekawości tłumów bądź mową francuską , bądź też ’natychmiast w innej materji traktować poczynali , nawracając do swego już tylko sekretnemi kreskami ’ .  — I oni mieli się już ku wyjściu .  Ludzie odruchowo ustępowali przed nimi na boki , robiąc im przestęp wolny .  Tak mimowoli uczyni i posłowie .  Choć skinieniem głowy nawet nie podziękowano im za grzeczność , mogli zato podsłuchać sprawnem uchem poselskiem , w jakiej materji traktują teraz ze sobą Panowie Rząd krajowy .  Kroczą .  A z rezonem wystawiając dłonie , cedzą rzecz swoją powoli w respektowaniu słów własnych , na których ważą się losy kraju :  — ’Już też u nas na wiosnę Woyna niemylnie nastąpi , albo z Moskwą , albo z Cesarzem ’ .  Przerażeni tą zapowiedzią , omal że nie wykrzykną posłowie .  I dalejże rozgadywać na tyłach ów sekret krajowy ( tajemnica Stanu ) każdemu , kto chciał czy nie chciał słuchać .  — Posępniały powoli taneczniki pod maskami , rozwiązywały się pary i urywały pląsy ’Polaka ’ .  Już tylko pijaki tupotały uporczywie .  Patrzeć : ’ten z brodą do pasa w korwetach z swą kochanką jak hasał , tak hasa ’ .  Imże to jedynie miał grać mistrz muzyki , który niemałym wkładem duszy gorącej rozegrał w taką huczność kapelę swoją ?  Więc wzniesionemi dłońmi wymachuje nad nią jak skrzydłami : niży , scisza , tłumi tony .  Niewidzialny antreprener tego baliku w wynajętym na ten wieczór pałacu bardziej od pożaru bał się ciszy na zabawie ; więc pchnął czemprędzej między smutnie zaszeptane maski jednego z Galateuszów o najzwinniejszym języku .  Już oto powiewając połami fraczka , właśnie jak ta ryba skrzelami , gdy nad wodą duszno się staje , wyskoczy przed publikę komedjant luźny .  I zaśmieje się kredową twarzą wesołka :  — ’Policzcież tylko , Wielmożni Panowie , dla przekonania się własnego i dla zabawki , to i na tym baliku dwie części kobiet , a ledwie trzecią część mężczyzn znajdziecie .  A gdy więcej rodzi się dziewcząt niż chłopców , pokoju to znakiem nie Woyny ’ .  W tem posmutnieniu społecznem potrzebowano widać bardzo zabawki i żartu : do aplauzów domieszały się śmiechy coraz to rozgłośniejsze , zasłyszany bowiem koncept podbijała publika dowcipem własnym jak dzieci rzuconą im piłkę .  — Ale komu w drogę . . . — przynaglali się posłowie — co powiedzą żony ?  — Zanurzyli się jak przy wejściu w galerje przechodnie , na wschody i schodki tego błędnika , aż w miejscu najciaśniejszem ujrzą niespodzianie onąć jasnowłosą w czarnej sukni angielskiego kroju .  Przywarowała tu ’jak chart na przebiegu ’ .  Poseł litewski wracał również do domu ; szedł polityk bardzo przygnębiony zapowiedzią wojny na wiosnę : o swym afekcie płomiennym zapomniał całkiem — po raz drugi tego wieczora .  Ujrzawszy ją znienacka , popatrzał zrazu z roztargnieniem , by za chwilę rzucić się ku niej z otwartemi ramionami .  Ona jednak , dotknięta do żywa tą raz po raz niepamięcią wygrymaszań nad jej urodą , jak mniemała , nie tylko uścisnąć , ale zbliżyć mu się nawet nie pozwala .  Wobec tej przeszkody ’zapala © n się ku niej najżywszemi słowami , Wenerą nazywa ’ .  — Gdy za ten komplement mógł ją wreszcie objąć w talji , dama pocałować się , uchroń Boże !  wciąż jeszcze nie pozwala , cofając głowę coraz to dalej wtył .  Ten ruch oporności skrzepiał tylko i zjędmiał jej piersi białochłodne , w czarnym obłamie sukni , stroczonej mocno .  Żonaci świadkowie tej zalotności umiejętnej niby to śmiali się do rozpuku nad wigorem młodego , a w gruncie zazdrościli .  — Jutro będzie się o nic strzelał , — pocieszali się conieco .  Pomnąc przytem na niedawne urażenie ich godności poselskiej , chłodno pożegnali kolegę .  On tymczasem , za wskazaniem damy , nabyć musiał znów jakoweś bilety u Niemca w budce .  A że przytem żmudził coś w zadumie ponownej i nie mógł się dorachować , więc zniecierpliwiona wyrwała mu sakiewkę i , wyliczywszy co się należało , zwraca mu w garść jego trzosik : na !  Zaczem modą paryską każe mu ująć siebie pod ramię , by go poprowadzić .  — Z tymi politykami inaczej nie uładzi , — myślała widać Warszawianka .  Olbrzymi Herr Johan n , — czyli Iwan , kto woli , — złotą gałką na drągu wskazał tej parze korytarz , wiodący na apartamenta Konferencyj poufnych .  Widziane za dnia okiem trzeźwem okazywały się te apartamenta poprostu zamtuzem łaziebnym .  Przybytek ten , założony z rozmachem iście pańskim a z polska szeroko , zajmował olbrzymi czworobok , w którym mogło by się i dziś pobudować osiedle całe .  Właścicielem jego był jaśnie kasztelan łukow- ^ ^ ski , poseł ziemi nurskiej , głośny mówca sejmowy , rąt autor ’dzieł ’ licznych , dziedzic na Sarnowie , Kierzkowie i Burcu , a Pan na lupanarze warszawskim .  Przytrafiło się kasztelanowi na jednym z assamblów wielkopańskich zapłonąć afektem do damy . znakomitej , mało ukontentowanej zalotami starszego pana o reputacji dla kobiet tak przykrej .  Za odprawę conajprędszą przerwała ona jego ciche na uszko komplementaq  ’e jeszcze cichszym znagła zaszeptem : — ’Jak się miewają kasztelanki ? ’  — ’Źle ! —  odparsknął — bo wy , panie , robicie im konkurencję ’ .  — Tak gburnie parował jej delikatną przymówkę z pod wachlarza .  Dmuchać bo sobie w nos nikomu nie pozwalał , choćby to była dama wysoko urodzona .  Zadzierał podgoloną czuprynę nad głowy wszystkie , nie wyłączając królewskiej .  W swych mowach sejmowych i na zamkowych przyjęciach okazywał Naj .  Panu pobłażanie z domieszką nonszalancji .  Interesów do jego szkatuły nie miewał .  Król to , przeciwnie , zabiegając nieustannie o pożyczki , robił mu awanse uprzejmości i orderów .  Podstawą jego wielkiej fortuny było — wiedzieli wszyscy — częściowe wywłaszczenie prymasa Podoskiego , którego dobrami zarządzał jako patron .  ’Takimże sposobem jurystowskim — powiada któryś z pamiętnikarzy — wydarł kawał substancji pewnej damie , twierdząc potem , że mu się ten awantaż należał za wysługi miłosne tej pani świadczone ’ .  Darł też i z worka Rzplitej pod pozorem wynalezienia ’jakowejś soli’ : — w górnictwie i chemji grzebał się istotnie z umiłowaniem .  Krescencję tak zdobytego majątku zawdzięczał dzierżawie monopolu tytuniowego i solnego , zakładaniu fabryk , do których się pasjonował , a nawet kopalni żelaza i miedzi , — osobliwy poprzednik Staszica w uprzemysłowieniu kraju .  Kopalnię złota otworzył sobie w owych ’domkach Wenus przy wodzie ’ .  Jedynem utrapieniem jego były ’gryzipiórki , co nas szarpią , gdy my tu radzim ’ ! — użalał się w sejmie .  Głównego z onych satyryków anonimowych Kuźnicy , nazwanego przez króla autorem bezimiennej ręki , znał kasztelan doskonale , był to bowiem jego krewniak bliski — z kuzynów ubogich .  Więc nie kwapił się przyznawać do niego .  Miał ponadto jedną tylko kartę do zatajenia , jak zwykle gracze podobni : przeszłość swą .  A była wcale ciekawą : zaświadcza sam Diarjusz sejmu z roku 1773 , że on to pierwszy przekroczył leżącego we drzwiach Rejtana .  Po latach , on to również obwołał Dekerta faryzejskim podszczuwaczem ludu , obiecując ’zbrodniarzowi ’ osadzenie za kratami Prochowni .  ( Kto komu nie groził wtedy tą niegroźną nikomu Bastylją polską ? )  Jak się w pismach swoich rozprawiał z mieszczanami , napomknęło się już poprzednio .  Na wieżę również skazuje w innem swem ’dziele ’ gorszego dlań od Dekerta — znów ’zbrodniarza ’ , jak pisał — wielce utalentowanego krewniaka swego z Kuźnicy .  Z młodym Staszicem rozprawi się dość pobłażliwie , „ Zgodą i niezgodą “ w ’dziele* , poświęconem jemu wyłącznie .  — Słowem , skazywał na turmę w swych broszurach , lub conajmniej monitował , najlepszych ludzi pokolenia .  Jemu przypisują też niektórzy poczytne wtedy pismo : „ Wszyscy błądzą " : tytuł wielce wymowny dla jego osoby i pióra .  ’Ja wam mówię — pisał nieraz — ja ! ’  Rozpętana wówczas anarchja dufności szlacheckiej była do niedawna istną puszką Pandory w rękach nietylko historyków lecz i powieściopisarzy - — od Rzewuskiego po Kraszewskiego .  Wmiast jakiegoś tam znów sampana i samodura z magnatów kresowych , lub kogoś z jego bujnych opojów , warto dziś bardziej przypomnieć mniej epicką postać magnata warszawskiego .  Psychika tamtych typów zamarła w narodzie bezpowrotnie wraz z ziemią straconą ; ta druga jest z bruków stolicy samej .  Głowa kasztelana , tak przemyślna i giętka w interesach , zamieniała się na arenie publicznej w czerep twardy , przebijający się miedzianem czołem przez wszystkie zapory .  Pomagała mu w tem szerokogębna swada patrona , zaczem posła i działacza , szermującego także i piórem .  Spłodził go , rzecby , szlachcic- brukowiec z ’kasztelanką ’ : pycha z nierządem .  Nie dziw , że takie „ ja “ wpadało w furję , jak osaczony dzik , gdy je obskoczyła ( niczem maski redutowe ) żartobliwość szlacheckiego gminu i gruby za nią śmiech warszawskiego tłumu .  Jesteśmy o krok od ulicznych piosenek ówczesnego Paryża , brakło im u nas tylko nutki muzycznej .  Oto inwektywa sprośna , która słyszy się niemal w rytmie swym niczem rapsod niewybrednej legendy z ulic Warszawy :  ’Przy wiślanym moście gospodarz jedyny Częstuje francą przybyłe Litwiny ’ .  Wściekły kasztelan miota się na mównicy sejmu , grożąc znów , że bezimienne ręce plugawych pismaków zdemaskuje i przybije do pala : — tak obrazowoi mocno zwykł się wyrażać swym stylem karmazynowym .  Lecz były to już pogróżki ostatnie : pajacem lub szarlatanem zwać go poczynali i posłowie ( może reminiscencją wrażeń na jego balikach ? ) .  Ostatecznie osadzi dzika już nie uliczna , lecz literacka satyra anonimów Kuźnicy .  Najjadowitszy Zabłocki mierzy weń strzałą równie niewybredną , jak ludowa , czyni to jednak w formie arcyliterackiego pamfletu .  A wyraża mu nadewszystko . . .