Wacław Berent  Próchno  Niemoc serdeczna jest stokroć gorsza od niemocy fizycznej .  Przeto zleczcie myśl waszą .  Frycz Modrzewski , O naprawie Rzeczpolitej , 1554  Płaski i nagi kawał ugoru , otoczony niskim , krwawo - czerwonym murem , spiętym ciężkimi fortecznymi wrotami .  Ponad suchymi garbami ziemi sterczały długie i równe szeregi żelaznych krzyży , wyszłych jakby spod jednego odlewu .  Pomiędzy nimi wypukłe , ostrym , szeleszczącym żwirem wysypane drożyny i ścieżki .  Pękate , sztywne i brudne od ku­rzu akacje .  To surowe , twarde otoczenie przypomniało Kunickiemu zapuszczone po wsiach naszych cmentarze , z suchymi wierz­bami na mogiłkach ; żydowskie kirkuty , gdzie w olbrzymim stepowym zielsku sterczą krzywe kamienne tablice ; — smu­tek żałobny na jednych , niemą martwotę i opuszczenie na drugich …  Tu wstrętny ład , obmierzła kultura wielkiego mia­sta , zda się , śmierć nawet przebrała w mundur i postawiła jako policjanta przy wrotach .  — Na niemieckim cmentarzu i wrona siąść nie zechce — przerwał mu myśli Borowski , przysiadłszy się do niego na ławkę .  — Twardemu życiu — twarda śmierć — mówił dalej , wiodąc okiem po kominach fabrycznych , naokół .  — Mnie tam o posłanie pośmiertne nie idzie : żyjesz marnie , umrzesz marnie , zgnijesz marnie .  — Chrząknął i splunął gdzieś między mogiły .  — Co mnie ! …  Pod marmurem leżeć , korzenie cyprysu mieć w zębach , czy glinę i żwir ostry …  Przykro tylko , że każdy musi być tam samotny , w tym ciasnym pudełku …  Człowiek nierad sam gnije .  Im bardziej go robaczki toczą …  To straszna rzecz , jak my wtedy potrzebujemy sympatii !  Kunicki zrobił grymas nieokreślony i spojrzał mu bystro w oczy .  — Pan musisz mnie mieć za wielkiego łotra ? — za­gadnął nagle Borowski .  Kunicki parsknął śmiechem .  — Filozofowanie pańskie nie przeraziło mnie jeszcze tak dalece .  A co do łotrostwa ? …  Słucham chętnie .  — A ja pana mam za dziecko .  — Proszę ?  — Pan tym mądrzej , tym wymowniej mówi , im słuchacz mniej pana rozumie i więcej się przed nim korzy .  U pana we wszystkim jeszcze tak i siak , a zawsze szaro , nudno i nadęto .  U pana te doktryny , filozofie , morały …  A u mnie psie , podłe , sobacze życie ! — zakończył niespodzianym okrzykiem .  — A miało być inaczej — mówił potem w zadumie .  — Ojciec mój aktorem był .  — A ? …  — Tak jest , artystą był .  — I dobrze mu się pod koniec działo .  Miał takich , co pożyczali pieniądze , i takich , co pre­zenty dawali .  Pamiętam , pieniędzmi w kieszeniach dzwonił .  „ A ciebie — mawiał — do tej budy ( na scenę niby ) nie puszczę .  Ty siebie szanuj , temperamentu nie masz ” .  We mnie bo ojciec żadnej cechy nie spostrzegał , człowieka nie widział ; tylko cenzurki i stopnie dobre chwalił , do książki kijem , ręką i nogą zapędzał , a przy rozmowie z obcymi zawsze drwił ze mnie i lekceważył .  Umiał mnie znakomicie naśladować i „ odstawiał ” , jak się do kobiet zabieram , to jest , jak się przegi­nam , kryguję , włosy dłonią przygładzam i równocześnie roz­mówkę wszczynam z aktorkami , co do ojca zachodziły .  A na złość staremu , mnie kobiety bardziej lubiły niż jego .  Starego bo za podbródek szczypały , szczutki mu w nos dawały , a do mnie uśmiechały się miło , inteligentnie i tę rączkę białą z trzema odciskami deseniu , wprost spod rękawiczki , miękką i wilgotną , podawały mi na ciepło …  „ Pocałuj , chłopczyku , w rączkę ” — mówiły tym życzliwym uśmiechem .  Całował em …  A kiedy poszły , tom w książkę nosem stukał i myślał em — nie o nich , bom w zakłopotaniu twarzy dobrze nie rozejrzał , ale o tej rączce białej .  A stary doglądał książek , na których się nie rozumiał , i do pracy zapędzał : „ Ty się do łaciny lansuj , nie do facetek .  Kuj , kuj ! — będziesz sędzią , profesorem , idioto ! ” .  Póki mi tylko kobiece rączki w rękawiczkach i nóżki w pantofelkach po głowie chodziły , źle było .  Pałki do domu znosił em , a stary klął .  Wszystko zmieniło się nagle , niespo­dzianie , gdy m książki , gdy m powieści do rąk wziął : smutny się stał em — dziwaczny , kapryśny — zapamiętywał em się po kątach — i wolno wierzyć lub nie — pisywał em wiersze na okładkach .  Z łaciną nawet ulżyło , mimo że więcej nie pracował em .  Tu , w głowie , ruch się wszczął nagły , życie się zbudziło : świat przede mną stanął .  Niepokój się zbudził jakiś , w oczach blask zaświecił , czoło się wyświetliło , głos głębiej z piersi się dobywał , echo w sobie miał i falował , jak organy , gdy m się w mowie zapalił .  Stary na śpiew mnie próbował .  „ Powinien eś — powiada — co dzień mnie po łapach całować , żem cię takim zrobił .  Kapitał masz tu — mówił , ciągnąc mię za gardło — grdyka , jak u wołu ! … ” .  Zainteresował się mną , w kąpieli nawet obejrzał i wtedy aż nogą mnie kopnął i śmiał się zadowolony .  „ Takich miej — mówił .  — Żenić , to się żeń z kamienicznicą , ale dzieci miej gdzie indziej ! … ” .  A gdy m na niego podejrzliwie spojrzał , to się żachnął i pchnął mnie do lustra .  — „ Chcesz legitymacji ?  — Masz legitymację !  Daj swoim dzieciom taką ” .  — I wyrżnął mnie w piersi .  „ Ech ! U chłopa z piersi , jak ze dzwonu , echo idzie !  Temperamentu tylko szelma nie ma … ” .  Tego dnia obchodził mnie , jak wilk , podpatrywał , prze­glądał , wreszcie zaszedł mnie raz z tyłu i położył na książkę jakiś portret .  „ Masz legitymację ! … ” .  Z obrazu na stole uśmiechała się do mnie twarz młodej kobiety .  Więc to znaczy : matka ? …  Jam dotychczas nic o niej nie wiedział …  Nie , to była kobieta .  Młoda …  Piękna …  Je­dna z tych , co , w kształty jeszcze nieobleczone , już w my­ślach mych żyły …  I ten jej uśmiech dziwny .  Powiedzieć chce coś .  Uśmiecha się , a czuć , że chłodne , zimne słowo rzuci …  I te usta miękkie .  Te oczy , oczy żywe , mówiące .  A jednak : matka !  Powstał em szybko z miejsca i , onieśmielony , odstąpił em na bok .  — Więc to ty mnie rodziła ś ? — pytam z daleka .  — Powiedz , kim była ś ? …  Coś cierpiała ?  Wszak to ja jestem twym cierpieniem , ja ! …  Twym bólem w uśmiechu , twym pło­mieniem w oczach , twą zadumą na czole .  Stary cię mój po­rzucił , czy też ? …  Biedna ty ! …  A jednak dumna …  Jak można , będąc matką , mieć takie oczy !  Matka …  Późno uczyć się muszę treści tego dźwięku .  Późno przychodzisz , bardzo późno przychodzisz …  I przestań się tak uśmiechać , bo ja chcę ciebie , matko , powitać …  Staremu portretu nie oddał em .  Zawiesił em go sobie pod krzyżem , nad łóżkiem .  I przeżywał em ciężkie dni .  Na wszyst­kie me myśli , smutki i marzenia , dawniej samotne , patrzała teraz ta twarz z uśmiechem wciąż dla mnie niezrozumiałym , z tak dziwnie niepokojącym uśmiechem .  Ocknął się jednak i we mnie ten potężny głos natury , wielki , ślepy nakaz , i rzucił mnie wreszcie przed nią na ko­lana .  Spowiadał em się jej po nocach z tych wielkich pra­gnień obiecanego mi życia , co szerokim , tajemniczym roz­łogiem , przysłonięte tumanami marzenia , stoi oto przede mną i czeka .  Chodź …  A w myślach tych tulił em się do jej obrazu .  — Potrzeba mi twej miękkiej dłoni , matko , twej dłoni na me czoło gorące .  Twoich mi kolan potrzeba , aby m na nie ciężką od rojeń głowę złożył .  Wodzenia dłoni twej po włosach mi trzeba , aby w te rojenia spokój uczucia , spo­kój myśli wstąpił .  Aby czynem się stały .  I stóp mi twoich potrzeba , aby m się pokory uczył .  Bo do czynu i pokory potrzeba .  Brak mi twej duszy matczynej , syna nadziejami tylko — już dumnej .  Dla mej słabej woli twej mi dumy , matko , po­trzeba .  Mocny będę .  Brak mi serca twego , wszystkich mych uczuć prawego domu i czystego ogniska .  Czyś ty o tym nie wiedziała ?  Czy ci żadne nie mówiło przeczucie , jak ja ciebie bardzo kiedyś potrzebować będę ?  Czy ci przy śmierci żaden smutny anioł nie powiedział , że przy młodzieńczym zrywaniu pęt , przy pierwszych próbach lotu nie mieć matczynej ręki , matczynych kolan i stóp matczynych — że to jest zło wielkie .  Że ja kiedyś przy olbrzymim pragnieniu życia mieć będę serce — takie żądne mi­łości — a takie puste .  Czyś nie przeczuła , że z twym synem stać się może rzecz straszna ?  Ja żyć , żyć , żyć chcę ! !  …A tyś odeszła .  Kto mnie ochłodzi ?  Kto mnie ogrzeje ?  Kto wzmocni ?  Kto poprowadzi ?  Kto mnie pokory nauczy i krzyżem świętym pobłogosławi ?  Kto nauczy dumy ?  Kto w potrzebie miecz w dłoń poda i zawoła : „ Bij ! Bij , synu !  A stąpaj mocno ” .  Jam twego żywota płód szlachetny .  I otom jest twą słabą dziewiczą wolą — słaby , twym dziewiczym marzeniem tak hojnie bogaty .  Kto mnie ogrzeje ?  Kto mnie poprowadzi ?  Jestem jako kwiat polny na twej mogile .  Zdepcą mnie ludzie — matko ! …  I tak modląc się do niej po nocach , wonną palił em jej myrrę : mych pierwszych , młodzieńczych , mych czystych uczuć ofiarę .  A ta jej twarz na obrazie wchłonęła w siebie wszystko , com miał w piersiach .  W jej rysy spłynęły , zlały się i sto­piły wszystkie me pragnienia .  Ta twarz stała się dziwnym , widocznym ich kształtem , zagadkowym symbolem matki , ży­cia , kobiety , sztuki …  Skulony w łóżku , zgięty , w sobie zebrany , wchłaniał em w siebie ten haszysz upojeń .  A z tego patrzenia krew mi w skroniach młotem kuła …  Ani takiego jasnego przejrzystego czoła , ani takich oczu , przyczajonych za rzęsami , takich oczu całujących , ani takich ust — mądrych , takiego owalu twa­rzy — smutnego , ani szyi tak giętkiej , ani piersi tak rzeźbionych i dyszących ; — tego nigdy , ani przedtem , ani potem , nie widział em .  I ten uśmiech !  Uśmiech , co do siebie siłą fatum przy­ciąga — i mrozi .  Raz jeden , pamiętam , wiersz dopiero co napisał em i le­żał em na łóżku w tumanie odurzenia .  Jakiś nagły , potężny napływ uczucia łzy na policzki wyrzucił i za gardło ścisnął .  Porwał em się na nogi .  I do tych ust uśmiechniętych , do obrazu matki pod rozciągniętymi ramionami krzyża , przylgnął em gorącymi wargami .  Kocham cię ! …  I tak mi Bóg na wstępie życia grozą grzechu kazirod­czej myśli piersi zdławił .  Czynił em pokutę — leżał em krzy­żem .  A w wyobraźni mej wytęskniony przeze mnie świat w wirze szalonym zatańczył .  Jakiś dziki pęd upiorów po krwawej nocy , jakieś ostre chichoty czarownic , jakiś szalony natłok ciemnych obrazów w płomieniach błyskawic , grzmoty przekleństwa i w proch padająca serdeczna pokuta i korowody taneczne nagich kobiet .  Po nocy zaś pisał em :  „ A jednak : czemuś Ty , czemuś Ty odeszła ? !  — Wyżej by m latał , ptak młody .  Z dłoni twej pił by m może nektar wieczności ” .  Podpatrzył raz te dziwne nabożeństwa ojciec .  Obraz zdjął ze ściany , spojrzał na mnie ostro i chmurnie .  Wreszcie splunął i wyszedł .  W duszę mi tym napluł .  Jezus Maria , myślał em , czyż­bym ja dzisiaj był już potworny ?  Dogonił em starego i wczepił em mu się oburącz w ra­miona .  — Czy ty nie widzisz , ojciec , co się ze mną dzieje ?  Czy ty nie widzisz , żem ja się już ocknął z dzieciństwa ?  Że mnie życie lada chwila w swój wir porwie ?  — Wściekł eś się ? — pyta stary z flegmą .  — Słuchaj , jeśli mnie życie w samym zaraniu gdzieś w kanały rzuci , ty będziesz temu winien .  Bo , patrząc na mnie jak na dziecko , nie widzisz mnie wcale .  Spoważniał stary .  Zapalił spokojnie papierosa , ujął mnie za rękę i zaciągnął przed fotel .  Usiadł , kilka kłębów dymu wypuścił , a tę swoją twarz aktora : wielką , nagą i jak płótno na wietrze ruchliwą , ułożył w jakiś grymas powagi , który mi się nie podobał .  Pod tym grymasem czaiła się ironia .  — Był eś już ? — pyta niby poważnie .  — Gdzie ?  Szerokim ruchem ręki wskazał gdzieś na miasto , na ulicę .  Żachnął em się .  — Bo przecież taka jest ta wasza pierwsza tragedia .  Śmieszne smyki !  Wstał i ujął mnie za ucho .  — Chłopaczysko wyrósł jak byczek .  Ale głupi !  Ale nie­mrawy !  — Skoro myśleć o sobie nie umie .  — Mnie nie tego potrzeba .  — Nie ! ? — huknął mi basem tuż nad samym uchem i skrzywił się z niesmakiem .  — A czego ci trzeba ?  Zamyślił em się .  Nie był em przygotowany na to proste pytanie .  — Życia — rzekł em z wahaniem i po długim namyśle .  Stary rozkraczył nogi , wtłoczył ręce do kieszeni .  Po chwili :  — A ile to kosztuje ?  — Sięgnął po portmonetkę .  — Masz rubla i poszedł precz , boś głupi .  Stoję na miejscu i w niedołężnym zaprzeczaniu poru­szam głową .  Nie znajduję teraz najprostszych słów dla tych myśli , co takim wirem krążyły mi co wieczór po głowie .  — Wyjęzyczże się , wystękaj — przedrzeźnia stary .  — Mów , coś za jeden ?  — Mnie potrzeba opory …  We wszystkim , co myślę i czuję , musi być jakaś luka , z którą żyć nie można .  A może brak mi tylko …  Przycisnął em ręce do piersi .  — Kochania — zadeklamował stary i podniósł białka na sufit .  — Jakiś ty niebotycznie sentymentalny !  — Widzisz , ja mam za dużo pragnień w głowie , a za mało wagi w sercu .  I czuję , że to jest źle …  Puść mnie ! — wybuchnął em nagle , chwytając go za rękę .  — Puść mnie od siebie .  — Dokąd ! ?  — Gdzie bądź .  W świat pójdę — odpowiadam ponuro .  — Po co ? ! — stary poczerwieniał już ze złości .  — Przeznaczenia swego szukać .  — I … co ty znajdziesz , durniu ?  Westchnął em tak głęboko , że mi się zdawało , iż mi chyba serce spod żeber wyskoczy .  — Ciągnie …  Rady sobie dać nie umiem .  — Bo ty nie wiesz wcale — woła m , czując gorące wypieki na policzkach — ty nie wiesz wcale , ile ja sił w pier­siach czuję !  — I czym ty mnie częstujesz ?  Daj mi najpięk­niejsze kobiety : — powiem : „ tyle tylko ? ” .  Daj mi boga­ctwa : — powiem : „ mało ! ” .  Wywróż mi szczęście : — zawoła m : „ ach — nie dbam o to ! ” .  Obiecuj tryumf , sławę , władzę … : ja będę wołał : „ mało , mało ! ” .  Bo dla moich wielkich chęci nie może być nazwy , bo wszystko , co określone , zmrozi je tylko .  — Ale gdy mnie natomiast na bok weźmiesz i szeptem powiesz : „ Synu , czeka na ciebie … gdzieś … coś wielkiego … coś , co … ” .  — Basta ! — trzasnął ojciec jak biczem .  — Bo się udławisz frazesami .  Wiesz ty , co to wszystko znaczy ?  Dokąd cię to ciągnie ?  — Nie wiem — mówię , szarpiąc palce , aż w stawach trzeszczało .  — Nie wiem .  — Aktorem chcesz być — wyrzucił stary przez zęby wraz z wielką chmurą dymu od papierosa .  Po kilku miesiącach był em już w teatrze .  Ale stary wystąpił .  „ Ja — mówił — ze smarkaczami rywalizować nie będę ” .  I dobrze się stało .  To wszystko ze środka znalazło gdzieś ujście : precz z duszy , precz ze krwi , z myśli , z ner­wów .  Rzucał em się na scenie jak piskorz , darł em się jak sroka , huczał em jak wicher .  W sercu wciąż jeszcze była pustka .  — Powodzenia to , oczywiście , nie wróżyło .  Stary był zły , gryzł się i martwił .  „ Opętać , opętać szelmę ! — wołał .  — Ocet niech łyka , w łaźni niech odmięknie ! ” .  Raz przyszła do ojca ta , co z najbardziej dystyngowa­nym witała mnie uśmiechem , co z największym spokojem , z wyszukaną światową uprzejmością ze mną rozmawiała .  Miała na sobie lekką czarną zarzutkę , niby wielki kołnierz koronkowy , i duży czarny kapelusz .  Twarz to czyniło bladą i ściągłą , ciemne oczy odbijały wymownie , rzęsy wyglądały jak zasłona czarnych , jeszcze delikatniejszych koronek .  Ręce w duńskich , wysokich aż po łokcie rękawiczkach wsparła na cienkiej pa­rasolce i mówiła o książkach , sztukach , namawiała mnie na operę .  Pociągnęła mnie ta spokojna blada twarz pod zama­szystym kapeluszem .  Przysiadł em się do niej , ujął em za rękę .  Przegięła się …  I tak w otępieniu jakimś , nie zrzuciwszy zarzutki , ka­pelusza nie zdjąwszy …  Nawet parasolki z rąk nie wypuściła …  Dopiero potem ujęła mą głowę w obie dłonie i złożyła długi , ciepły , jakby dziękczynny pocałunek na mym czole .  Łzy miała w oczach .  Zrozumiała , że była pierwsza ?  Nie wiem .  A potem mieszała się przy mnie , czerwieniła ; podsłuchi­wała me rozmowy z ludźmi , jakby bojąc się , by o niej mi czego nie opowiedzieli .  Ze mną mówiła szeptem .  Zaczęła się czesać gładko , nosić prosto , pociągle , smukło .  Wzdychała często , używała zdań niedokończonych , domyślnych , aktor­skich …  Mówiła , że nikogo w życiu tak nie zna , nie odgaduje , nie czuje jak mnie ; — a znała mnie chyba tylko na zewnątrz …  Czasami w półmroku , przy ledwie świecącej pod czerwonym ciemnikiem lampie , siadała na fotelu w swej czarnej luźnej sukni z szerokimi rękawami , zarzucała białe ramiona na tył głowy i zapadała w zadumę .  Mnie kazała godzinami całymi milczeć i siedzieć opodal .  Potem przyzywała do siebie , pie­ściła jak kota .  Dopatrywała się we mnie Bóg wie czego .  Ja w niej znalazł em tylko ciało i znużenie .  Był em dla niej tak nielitościwie , co gorsza , tak nieświadomie brutalny , jak być tylko potrafi gdzieś w świat przed się na oślep pędząca młodość .  A ona płakała często .  Żaliła się , żem z niej duszę wy­rwał , zmiął , podeptał , że mi wraz z duszą i talent rzuciła pod nogi , że krew swą we mnie przesącza i że po śmierci w moim talencie żyć będzie .  Zaklinała się wreszcie , że miłość miłości nierówna , że ona tej ostatniej przy mojej zdradzie nie przeżyje .  Tej ostatniej …  — Bo ja ciebie przeszłością oszukiwać nie chcę — wyrzuciła ze łzami i ta jej biedna , jakimś obcym mi jeszcze bólem życia okropnie zmęczona twarzyczka drgać we łzach poczęła .  Całował em po rękach , uspakajał em …  — Nie mam żalu do przeszłości ; dziś ją mam i mieć będę na zawsze .  — Kazała mi przysięgać — przysiągł em .  I nie przeżyła …  Padła mi w poprzek drogi życia , koniec młodości mojej znacząc .  Ojciec przysłał mi na scenę wieniec — sam ojciec !  Potem wyprawili kolację .  Stary się upił i klął , na czym świat stoi .  Wołał , żem go podpatrzył , okradł , zmałpował — głupio zmałpował ; że dawniej publiczność była mądrzejsza , że na tę blagę cichej afektacji , na tę „ czuciowość ” w grze brały się tylko histeryczki , że dawniej było więcej męskiej tężyzny w grze aktorów .  — W końcu skuł się do nieprzytomności i walił pięścią w stół i ryczał ku uciesze aktorów .  „ Dacie wiarę , ta małpa kochał się w portrecie wła­snej matki ” .  A ja puściznę po obu wziął em .  Po tamtej na obrazie spod krzyża , co była świadkiem i kochanką pierwszych mo­ich marzeń .  I kim ona była ? …  Mówili mi ludzie , że uciekła kiedyś od ojca .  Jakie ja promienie duszy i jakie trucizny w spadku po niej otrzymał em ? …  Jej uśmiech — dziś dopiero to widzę — nie był uśmiechem matki .  Takim chłodem nie­dbałego uśmiechu wabi ku sobie piękna kobieta , tak nęci życie , takim uśmiechem przykuwa do siebie sztuka .  Do chło­pięcych moich marzeń uśmiechał się spod ramion krzyża sfinks życia , a ja , rwąc się do życia , wycisnął em mu na ustach gorący pocałunek .  Ten uśmiech wgryzł mi się w oczy , wsiąkł w duszę na zawsze .  Ten pocałunek został mi chyba na war­gach .  Może dlatego , myślał em , pocałowanie ust moich zabija ?  Może dlatego tamta w grobie legła ?  A potem wziął em ciężki jak kamień , spadek po tej dru­giej : smutnej , zdradzonej , zagadkowej wówczas dla mnie , dziś jeszcze niezrozumiałej — a już nieżywej .  I zjawił się ból …  Ból , co ciężył na każdej myśli , drgał w głosie , odbijał się w ruchach i tu na piersiach tłoczył ; ból , co rojem jado­witym pierwszy owoc doświadczenia życiowego osiadał , by na nim nasiona złego złożyć — liszki się lęgły z tych nasion , miąższem cierpień się żywiły , by się gdzieś potem w mo­tyla sztuki przepoczwarzyć ; ból taki smutny i bezbronny , że pozwalał chorej wyobraźni rzucać mnie w jakieś zawrotne koła gorączkowych rojeń , w których myśl się gubiła , życie więdło …  Jak pijak , miał em wódkę i smutek , smutek i wódkę .  Z wódki łzy pił em : w pieszczotach , w uściskach , w szale z pierwszą lepszą , co mi na piersiach zwisła , dziwił em się , czemu ma usta świeże i ciepłe , a nie twarde , sine i obrzękłe ?  Czemu oczu nie ma matowych ?  Szlamowatych i żółtych , sztywno na pół przymkniętych powiek ?  A smutek był moją trzeźwością .  Nie grałem — zgrywał em się na scenie .  Kiedym czyjś żal w duszę przejął , tom w oczach ludzi spływał krwią wła­sną , serdeczną ; gdy m się cudzą rozpaczą przepoił , rzucał em im kawałami coś ze swego serca , z głowy , z duszy — precz !  na zawsze ! — wiedząc , że to do mnie już nigdy nie wróci , że jutro dam mniej niż dzisiaj , że za rok już w sobie nie znajdę .  Ojciec słał wieńce na scenę — sam ojciec !  Chodził to do krzeseł , to do lóż , to na galerię , rzucał się , klaskał , wy­myślał publiczności od kanalii .  A ja na scenie już tylko żyłem .  W życiu był em gnuśny , opieszały , tępy .  I nie miał em już nic w myślach , tylko kobiety , kobiety ! …  Wtedy poznał em ją …  Dwunastego września …  ją , Zochnę , żonę …  Mówię staremu : tak i tak , żenić bo się chcemy .  „ Weź — powiada — sprowadź , bodajby dzisiaj — i ożeń się .  Nie wstydź się , skromny młodzieńcze ” .  — „ Jeżeli — mówię mu — na ślubie uczciwych ludzi choć jedna świeca więcej się pali , i tę chcę mieć zapaloną .  Nie tknę , nie ruszę wprzódy .  — Ciało przy niej pokorę czuje , a dusza w płaczu się zrywa , marząc o szczęściu ” .  Ojciec skrzywił się strasznie , wydął wargi i zaśpiewał przez nos : „ Osieł jesteś ! ”  Słyszeć o tym nie chciał .  Dokuczał , za mymi plecami jakieś czarne intrygi wszczynał .  Uwziął em się na złość sta­remu , wystąpił em z budy i zamieszkał em sam .  Słyszę , chce moją rolę brać .  Ogłasza się na afiszach , sprawił sobie nowe ubranie i wałęsa się po mieście , poważny , namaszczony ; — łeb zadziera .  Przychodzi sztuka , cofa się przed samym spektaklem , mówi , że stary , że kolana mu się trzęsą , choć mu po linie chodzić przecie nie kazali , tylko grać .  Po dwóch godzinach zwleka się do mnie pijaniusieńki .  Staje we drzwiach , cylindra nie zdejmuje , ramiona splata i mruczy coś przez nos .  ( Stary zaczynał się już manierować na tych nosowych dźwiękach , mających wyrażać pogardę ) .  — Syn — bąkał tedy — syn wystąpił , a starego wy­leli …  Wyleli — powtórzył , rozwalił się na krześle i wyciągnął sztywne nogi .  Patrzył w sufit i gwizdał cierpliwie i uparcie przez godzinę całą .  — Ty ? ! — rzekł po godzinie .  — No ?  — Wyleli — mruknął i znowu zaczął gwizdać .  — Alles ist weg , alles ist weg .  Rubla masz ?  A gdy m do kieszeni sięgnął , zrobił ten swój świetny , nie do naśladowania , ledwo widoczny , a tak wymowny ruch dłonią .  W tym było nie tylko : „ Daj no , daj ! ” .  To mówiło , w pośpiesznym , zdławionym , niedbałym tempie : — „ Pieniędzy mi potrzeba .  Ty dasz ; — wiem …  Ja ci ich nie oddam — ty wiesz o tym , choć na moje honorowe zapewnienia schylasz głowę .  Za to cię jeszcze ani kochać , ani szanować nie po­trzebuję …  Ja sobą może i gardzę , ale tobie nic do tego …  Moje życie jest …  Ale co ci do mojego życia ! …  Chcę pić , będę pił …  Je m'en fiche — O , la ! ” .  — A to wszystko , tę całą duszę człowieka , wypowiada się , tuląc cztery palce dłoni i puszczając jakiś mały , przelotny promyk po twarzy .  Jaki ? …  Tego ani opisać , ani naśladować niepodobna .  To Bóg daje .  — Nazywa się to — talentem aktora .  A człowiek , który to licho posiada , będzie miał nieraz , przy wielkim sercu Chrystusa , niskie instynkty zwierzęcia i całą marność człowieka w sobie .  Taki szczęścia nie zazna i zaznać nie może .  Jest w tym i ludzka zemsta , i Boża kara .  Zastąpił em staremu drogę przy drzwiach .  Ściskam sobie dłoń , palcami trzaskam , wargi gryzę : bom nie wiedział , czy wyleczę , czy dobiję .  Wreszcie powiedział em :  — Ojciec , może … może by m ja zagrał … za ciebie .  Chciał mi się na szyję rzucić , ale zatrzymał ręce na mych ramionach , potem wsadził je do kieszeni , wydął usta i rzekł protekcyjnie :  — Spróbuj .  Zaprowadził mnie do restauracji i za mojego rubla za­fundował mi piwa .  Był uprzejmy i gościnny : com łyk ze szklanki pociągnął , dolewał mi pośpiesznie .  Po raz pierwszy w życiu zapytał o zdrowie .  — Kiedy śmy już kilka butelek opróżnili , przysiadł się do mnie , zapalił papierosa , gładził siwe włosy i , blednąc dziwnie na twarzy , rzekł do mnie szeptem :  — Ja ciebie , Władek , psuć nie chciał em , ale to jedno wiem — i tak mi Panie Boże dopomóż , jak szczerze mówię : ty był by ś nowy , świeży , genialny , gdyby nie kobiety .  One cię gnębią , krew twoją toczą , mlecz piją , mózg ssą .  One te­raz wszystkie do ciebie pełzną , wszystkie !  Oplotły cię , opę­tały , pierś ściskają , talent w piersiach chcą zdusić …  Mnie wszystko jedno : bierz je bodaj wszystkie — ale potem pluń i przepędź , boć to bydło jest przecie , gad zimny i leniwy .  I nie wiąż się ze zwierzęciem , nie wiąż , chłopcze ; bo kiedy z ciebie wszystko wyssie , to się kiedy nocą , jak kot , do łóżka zakradnie , tu na szyi w wielką żyłę się wgryzie i krew twą serdeczną do ostatniej kropli wyżłopie .  Taki gad żoną się nazywa …  Ciebie by banda impresariów po Europie obwoziła .  — O Władek , Władek ! …  Tam , w Paryżu , w Berlinie , w Wied­niu — tam nas cenią !  Nie klaszczą , nie wyją , nie przeszka­dzają , jak tutaj , lecz rozumieją , na równi z piszącymi uwa­żają .  Tam ma walor intuicja , bo oni mają za dużo szkół i wiedzy ; tam wielbią puls życia indywidualnego , bo szare są wielkie miasta …  Co ja mówię , oni nas tam bardziej od piszących szanują , bo ich bibuła , pisaniny , literaty przytła­czają i nudzą .  My zaś jesteśmy życiem samym , jesteśmy śmiechem , łzą , okrzykiem , buntem , szał em w żywym czło­wieku …  Literat to kłamliwy komediant — aktor ma szczerą duszę .  — Tak piszą ! …  Nie wierzysz ?  Czytaj gazety cudzo­ziemskie .  Piwa miał już widocznie za wiele , gdyż pięścią w stół uderzył i krzyknął , aż echo rozniosło po sali .  — „ Figaro ” ! — „ Frankfurter Zeitung ” !  Wywinął się kelner przed stół i tłumaczy , że nie ma tych gazet w restauracji .  — Przynieś z kiosku — rozkazał ojciec krótko .  Kelner stał z miną grymaśną i niezdecydowaną .  Ojciec zmarszczył czoło .  — Słyszał kelner , com rozkazał ?  I spadając natychmiast z aktorskiego tonu , dokończył po swojemu :  — Poszedł precz , bo zabiję !  — Niechże ojciec nie rzuca butelek .  Awantura będzie …  Spochmurniał i nasrożył się mój stary .  Wydało mu się , że jakiś tam klient dobrego krawca i fryzjera : hrabicz czy kupczyk od sąsiedniego stołu przypatrywał mu się arogan­cko .  Stary pochwycił dopiero co odkorkowaną butelkę , wy­pił ją duszkiem , postawił z impetem na stół , nogi na krzesło założył i rozpiął kamizelkę .  — Niech kelner ! … przy-nie-sie ! cygaroo ! — zaśpiewał na tremolo .  A potem do mnie znów się przysiadł .  — Będziesz grał , Władek ? …  Słuchaj — wołał , chwytając mnie za bary — ty jutro mnie i siebie pomścić mu­sisz .  I nas wszystkich .  My wszyscy jesteśmy biedni ludzie , bo nie wiemy , dla kogo i po co swą duszę w szmaty targamy …  Płomieniem krwi twej młodej roznieć jutro wielkie światło duszy ; niech tamci mrużą oczy , niech się kurczą , wiją podłe , ślepe gady ! …  Ty im się wgryź w serce !  Niech poznają , że jest puste ; bij po głowach obuchem !  Porusz le­niwe mózgi ; po kałdunach sytych kop !  Odbierz im spokój …  A dusze ich w kale nurzaj ; drwij , znęcaj się i pluj !  Powtła­czaj im mózgi w brzuchy …  Skończy się — i rozpełzną się kłębiskami gady gnuśne , ciężkie i — leniwe ; pełne strachu i po­kory …  A my wtedy : — deptać ! …  Puścimy za nimi tony marsza żałobnego lub taniec szkieletów , i nuż szargać , tar­gać , rwać w strzępy marne dusze !  Bydło , owce , kałduny !  Ha , ha , ha ! …  Śmiech był zrobiony bajecznie .  Wpadł jakby z cichej ulicy , basem piersiowym rozległ się po sali , zahuczał echem jak organy i ludziom usta zamknął .  W sali uczyniło się cicho : na szczęk noża ludzie sykali gniewnie , kelnerzy zatrzy­mali się pośrodku .  Patrzano wyłącznie na nas .  Ale ojciec już tego nie widział .  — Ty — mówił , uderzając mnie pięścią w piersi — ty , bydlę niskie , do nich pragniesz teraz przejść !  Żenić się chcesz !  Będziesz handlował , szachrował , Żydom po biurach się wysługiwał , łykom po sklepach , szlachcicom cielęta ho­dował i tuczył ?  Nie odpowiedział em mu nic ; musiał jednak z mej twa­rzy coś wyczytać , gdyż uśmiechnął się cicho i napił piwa .  Wyznał em mu tedy całą prawdę : mówił em o tym , jak się ścieram i zużywam z dnia na dzień , jak dziś już , niby morfinista , trucizną tylko dobyć coś z siebie potrafię .  Stary początkowo wierzyć nie chciał ; potem wpił się rękoma we włosy , oparł głowę na łokciach ; myślał i słuchał .  A gdy m mówić przestawał , unosił nieco głowę , białka wywracał i tak się wpijał we mnie tym spojrzeniem dziwnym .  — Bywa , bywa — mruczał pod koniec — czasami tylko jeden dzień , jedna wiosna , jedna miłość .  Dziś więcej niż da­wniej …  Motyle , jętki , ćmy — potem gady !  Wyprostował się wreszcie sztywno .  — Na długo się cenisz ?  Wzruszył em ramionami .  — To zależy .  — Od kobiet ?  — Chociażby …  — A potem ? — pytał , wlepiając we mnie przewrócone białka oczu .  Chłód mnie przebiegł po ciele .  Dotychczas nie myśla­łem o tym , com w ojca spojrzeniu wtedy wyczytał ; nie my­ślał em o upokorzeniu .  — Jeżeli kobieta — zaczął ojciec , wpatrzony błędnie przed siebie — nie wiem , jak się ta twoja nazywa — jeżeli tym lubieżnym a wzgardliwym uśmiechem , w którym wła­ściwa dusza kobiety się przejawia , śmiać ci się będzie w wy­stygłą twarz : podczas gdy inny , świeży , nowy , mocny bę­dzie ją tęsknymi oczyma budził , podniecał , roznamiętniał ? …  O ! Takiej doczekać się w życiu godziny i kobiety nie zabić ! …  Aktorem jesteś : wmyślże się , czuj , przeczuj własnej młodo­ści koniec …  A jeżeli drugi tam na scenę wejdzie , podpatrzy cię , okradnie i złupi — sobie na karierę ?  Jeżeli … jeżeli okrzy­kną go genialnym , dlatego tylko , żeś ty ! ty ! ty ! tak bardzo cierpiał ? …  Jeżeli ludzie cię porzucą , psy tobą wzgardzą , dy­rektor cię wyleje ? …  Jeżeli kel … kel … ?  Ojciec schwycił się za głowę : krople rzęsistego potu wystąpiły na bladą jak chusta twarz .  Rzucił się w głąb ka­napy .  — Jeżeli kelner ci gazety przynieść nie zechce ! ? — krzyknął , zabełkotał coś i rozpłakał się tak straszliwie , że wszystko porwało się z miejsc .  W restauracji wszczął się szmer , potem jakiś zgiełk i pogwar gniewny .  Ludzie wołali kelnerów , płacili z hałasem .  Kobiety wychodziły z wyrazem przestrachu i współczucia , ich towarzysze z grymasem niesmaku nad tym płaczącym starcem .  Wyprowadził em ojca na ulicę .  Upierał się , że mi szam­pana zafunduje , choć do tego piwa ja dopłacić musiał em .  — Przyjmij ode mnie — prosił , całował , przymilał się .  I ledwo stojąc na nogach , ciągnął do drugiego szynku .  Przed samym domem wytrzeźwiał jednak .  — Jeżeli ? … — zapytał poważnie i myśląco .  — Ja nie będę miał czego żałować — odparł em spo­kojnie .  — Chcesz ze mną ? …  I zrobił jeden z tych swoich ruchów nie do powtórze­nia .  Ręką tylko skinął i uśmiechnął się …  Jak ? …  Bo ja wiem !  Tak się może uśmiechali dawniej ci , co na stosie ginęli : było w tym i politowanie , i wzgarda , i żal serdeczny za głupim życiem podłych ludzi .  Zwiesił głowę i pokiwał nią do swych myśli .  — All right ! — zawołał na pożegnanie jak cyrkowiec .  Na drugi dzień doglądał mnie i strzegł na każdym kroku .  W południe nie wytrzymał i narzucił się na mnie .  — Grać będziesz ?  — A no …  — Mów , co tobie , człowieku ?  Pić chcesz ?  Tyś i wczo­raj niewiele mówił .  — Tęsknię …  — To weźże ją sobie !  — Poczekam , aż mi ją rodzice dadzą .  — Aż ci wyschnie , zwietrzeje i ulęgnie się do ołtarza !  — Poczekam .  — Ocknij ty się !  Ty przecie nic nie myślisz , na twa­rzy widzę , że nic nie myślisz !  Już masz na swej głupiej gę­bie idiotyczne piętno narzeczonego …  Ty mi dzisiaj porządnie grać musisz ! — krzyczał i trząsł mną za ramiona .  — Ale to niepodobna , żeby taki zadowolony z siebie kretyn uczciwie coś zagrał …  Idź do niej — czy co ! ? …  Spraw sobie zdradę — czy jak ! ? …  Rób coś : porusz , porusz bebechy !  Ty , gnuśne , tępe , narzeczone bydlę !  Ojciec trzasnął drzwiami i zostawił mnie z mą bez­myślnością .  Dawniej inaczej bywało .  Dawniej , gdy wyszła ode mnie która z tych kobiet , pozostawiwszy po sobie zapach ciała swego , atmosferę od pieszczot ciepłą , od szałów jeszcze du­szną i nieukojone żądze ; wówczas , jeśli za nią nie pobiegł em , tłukł em się jak wariat po pokoju , w gęstej dymnicy od pa­pierosów , i wlewał em w siebie , co było : koniak , wódkę , wino .  Targał em we wspomnieniach każdy drobiazg mych upojeń , odurzał em się wyobraźnią , coraz nowe układała mi ona obrazy w dziwnej jakiejś scenerii grobów , kościołów , cmentarzy .  Kończyło się zawsze tu w potylicy bólem ostrym i nagłym , jak pod zimną wodą , trzeźwieniem .  Wtedy coś gryzło , roz­pierało w piersiach , śliną w usta się sączyło : ten , w ciało już weszły , wyrzut i ból .  Wtedy czuł em jedno tylko : brak , brak i jeszcze raz brak dokuczliwy .  Papierosa ?  — Nie to ! … Wódka ? …  Nie ! … Jadło ? …  Nie ! …  To ciało się kurczy jak gad nadeptany , a brak tu , tu — w duszy …  Jedno , jedno tylko słowo , co się wyśliznęło z pamięci , wykradło z myśli ; jedno , wypowiadające wszystko , ostatnie , wielkie słowo : okrzyk ! …  I szukam jak wariat tego słowa , a niepokój mój wzra­sta , skupia się , przechodzi w napięcie szalone .  Krzyczeć chcę : „ słowa , słowa ! ” .  I wiem , że o nie iść przecie nie może ; czuję tylko , żem myśl mą rozognił , pognał , że szaleje już sama : już mnie opanowała , pędzi i ponosi mnie tam , gdzie już chyba czarna moc ducha .  Chcę gonić , podążyć za wyobraźnią mą , co z władz duszy myślącej już się wymyka …  Znajduję na­tomiast , tryumfujący , znajduję to , co mi kapryśna pamięć w tej chwili przyniesie …  Mam wreszcie :  Oto mój żywioł , ta ciemność ponura ,  Już do otchłani myśl moja należy ,  I nieskończoność , jako ciemna chmura ,  Świat opłynęła .  Myśl gdy w nią pobieży ,  Wraca zbłąkana i znów się zamyka  W sennych marzeniach .  Albo to ostatnie :  Dzisiaj ja nie chcę zabijać słowami ,  Bo każde słowo do serca utonie  I jako sztylet dreszczem je oziębi .  A potem długim rozpamiętywaniem ,  Jak żar piekielny rozpali się w łonie  I potem , potem … cała przyszłość moja  Stanie się długim i ciężkim konaniem !  Ale co mi poezja !  Co mi cudze bóle !  Pędzę do teatru : węch mnie tam prowadzi .  Wpadam na pustą scenę , na deski moje pochyłe i śmieję się , i płakać chcę …  Mój świecie je­dyny !  Życie moje !  Przeznaczenie me krwawe !  Ziemio ty moja obiecana ! …  Dziś , ojciec wyszedł , drzwiami z pogardą trzasnął i po­zostawił mnie w ogromnej , nudnej trzeźwości .  Wiedział em tylko , że miał em dziś grać , rehabilitować siebie i ojca , co mnie pobudzało do wzruszania ramion ; jakieś światła wielkie zapalać — ( to śmieszne było po prostu ) ; wtłaczać mózgi w brzuchy — ( stary idiocieje dziwnie szybko ) , wyrzucać wieńce precz …  Jemu te wieńce i spać , i trawić nie dają .  Z pierwszą szklanką piwa łyknie taką myśl o wieńcu i upije się jak zwierzę , a potem daje po knajpach dzikie przedsta­wienia … jubileuszowe .  Jeśli ja się już zgrał em do ostatniej kropli krwi , to stary się zmanierował do kosteczki … Aktorzysko ! …  Zaczynał em żałować wczorajszych postanowień .  Rozgłos aktora ? !  Przy tym mimo woli myśleć trzeba o młodych pędrakach ze szkoły , zaczynających już szukać emocji , o entuzjazmujących się Żydkach z kantoru , o fryzjerach , którzy z galerii i przez pisemka brukowe zawierają z aktorami „ amitié du cochon ” ; wreszcie , o tych tabunach wyrostków nie wiadomo skąd wałęsających się wieczorami przed teatrem .  A poza tym : dziennikarze zbyt gadatliwi , mecenasi zbyt milczący oraz kilku grubych panów , czytających o nas przy rannej kawie dlatego tylko , że reporter i reda­ktor jego gazety nie mieli , prócz o wypadkach miejskich , absolutnie nic więcej do powiedzenia .  I to staremu duszę w szmaty potargało .  Trzymać się tego płotu i zgnić razem z nim , dać w ofierze życie całe .  Skromne to powołanie , za mała rólka …  I temu dać jeszcze w ofierze ją , Zochnę ? ! …  Dziwna rzecz ; ilekroć o niej wspomnę , tuman zapomnie­nia przysłania mi świat natychmiast .  Nie widzę , nie słyszę nic .  Ją czuję ; jej twarzyczka jasna , łagodna , spojrzenie bez­bronne i ta dobroć wielka , co z jej oczu na duszę mi się kładzie , rozbrajają mnie słodkim , cichym , dziękczynnym ma­rzeniem .  Modlę się do jej włosów , do poruszenia dłonią , do okrągłego ruchu ramion …  I widzę , tak znakomicie widzę …  Dość , na przykład , by , przebiegłszy przez pokój , przysiadła na krześle , a stawała się tak zamknięta w kształtach , tak skoń­czona w ruchu , tak doskonała w każdej linii , że jej skromne suknie wydawały się jedną falą miękkiego jedwabiu , opływa­jącą posłusznie swobodny układ jej ciała .  A przy tym ta , przez uśmiech przebijająca , nieświadomość swego wdzięku , to piętno każdego arcydzieła ; spokój , dumny spokój życia …  Otaczało ją coś niewidzialnego , czuł em to za każdym zbliże­niem ; biała miłość obejmowała ją ramionami i całowała uśmiechniętą w czoło : „ Tyś do kochania stworzona ” .  Tamte wszystkie : kochanki , żony , przyjaciółki zżywają się z naszą myślą , z przyzwyczajeniem ; powszednieją .  Ich się potem właściwie nie ogląda , nie spostrzega : czuje się tylko ich obecność ; w oczach ma się je takimi , jak nam je pierwszy błysk miłości w pamięć rzucił …  Ja przez oczy tak wchłonął em ją w siebie , takem ciało własne nią przepoił , że gdy na chwilę zapomnę , ocknę się wnet w przestrachu , jakby m duszę własną zgubił .  I szukam niespokojnie , i znowu zobaczę ; zdziwię się i znów pokocham , i do nieobecnej znowuż zatęsknię .  A po uśmiechniętej szczęściem twarzy łzy gra­dem się leją …  O , ja naprawdę kochał em ! …  Siedzę zapatrzony gdzieś w przestrzeń , widzę ją i mo­dlę się do niej wspomnieniem …  Nie tknę cię , nie ruszę , święta ty moja !  Obietnico spokoju , wytchnienia , szczęścia !  Przy to­bie odrodzę się człowiekiem , odmłodnieję uczuciem , odetchnę świeżością twoich marzeń , ukoję pragnienie pachnącą rosą twego ciała , nie ruszę , święta ty moja ! …  Poddaj twarzyczkę twą ciepłą , do mej twarzy przytul , ogrzej wyziębłą twym pierwszym rumieńcem , wypieść świeżym puchem twych po­liczków …  I nie bój się …  W dłonie obie ujmę , widokiem się na­sycę , wypieszczę , wycałuję , w pamięci zapiszę …  Pokaż twą lękliwego ptaka szyję , pokaż dziecko .  Wycałuję tylko …  Nie bój się , Zochna , nie bój się , nie …  Nie tknę , nie ruszę , święta ty moja !  Obietnico spokoju , wytchnienia i szczęścia …  Wido­kiem się tylko nasycę , wypieszczę , wycałuję , w pamięci za­piszę …  A  Zochna szeptała :  — Mój … mój …  I kryła się twarzą na mych piersiach .  Kaprysić mi dzieciak poczynał : wydyma wargi i puszy się , rączki w fałdach sukni chowa .  Przeciąga się leniwie i pada na kanapę .  Każe sobie znosić czekoladek , słodyczy , ale jeść nie chce : wyrzuca wszystko , że niedobre !  Myślał by ś , że lada chwila zmęczy się i zaśnie , rozrzucona niedbale na otomanie .  Lecz oto zrywa się : pokazała mi czubek języka , zakręciła się na pięcie , zaszeleściła suknią i — uciekła .  — Paskudny ! — wołała na odlocie .  A za chwilę znów powróci .  Czasami się zapamiętywa .  — Zochna ? …  Uśmiecha się miękko , ciepło , a szyję ku mnie wyciąga .  O mnie myśli — dobra Zochna !  — Wiesz — mówi — wiesz , Właduchna , aż mi dziwno , ja się ciebie wcale , ale to wcale nie boję .  Przecież to ty — myślę ! …  Ty ! …  Ty ! …  Chodź , pocałuj !  Tutaj , i tu — jeszcze .  Och , Boże , jakby m ja cię ugryzła …  Ale ja niedobra jestem ! …  I znów duma , rozważa , czoło marszczy .  — Mąż ! … — pociesza się wnet pieszczotliwie i siada mi na kolanach .  Siedzę jak w odrętwieniu i wspominam — bez końca wspominam — tęsknię !  Czasami silniej to we mnie uderzy : Zosi drobne rączyny jakby mi głowę wtedy ściskały .  Zrywam się , otrząsam …  Posyła m po wódkę , grzęznę w dymie od papierosów ; powoli zaczynam odżywać : myślę …  Tęsknota ?  To jest uczucie dla zwierząt w menażerii .  Ja tej trucizny jeszcze nie znał em : mnie wszystko w porę przycho­dziło , nie nauczył em się czekać .  Tęsknota ! ? …  To duszne , wilgotne , zatrute powietrze : nim umieją oddychać tylko ma­rzyciele .  Ten żar suszy przede wszystkim najbardziej subtelne kwiaty uczucia : wspomnienia .  W końcu nie ma czego wspo­minać , zbrakło chęci silnych , tylko tęsknota pozostała .  Wy­daje się człowiekowi , z przyzwyczajenia do ciasnego kółka swych myśli , że czegoś pragnie , i ta ułuda dobija go do reszty .  To tragedia marzyciela , dramat idealisty , farsa ascety ! …  Piję wódkę : myśl biegnie , płynie , ponosi …  Chodzę po pokoju , mówię ze sobą , deklamuję głośno : „ Marzenia ! … Ma­rzenia ! …  Obwisłe i bezwładne , na wypalonym gruncie tę­sknoty , tracą i one swe syte rozkoszą , miękkie uczuciem barwy .  Póki je żar w popiół pamiątek nie rozsypie , wysysają chciwie rosę z najgłębszych zakątków duszy ; niby jemioła zapuszczają korzenie coraz to głębiej w sam rdzeń swej ofiary , w najistotniejszą część jej ducha i piją z niej chciwie dawne myśli , uczucia , nadzieje .  Więdnąc , rozpleniają się jak kąkol , zachwaszczają umysł , jak pokrzywa , suchymi badylami łodyg bez kwiatów , bez woni , bez cienia …  Dawny kwietnik zmienia się w jałowy ugór : warzy się na nim kiełkująca myśl , przepada nowy zasiew , giną dawnych płonki …  A kiedy się tak przeznaczenie marzącego dokona , wówczas ocknie się może i zerwie zbyt wielkie jego pragnienie życia .  W gorącz­kowym porywie czynu , w diabła ambicji popielisko orać będzie , a smutnym aniołom dobrych chęci stuletnie dęby na nim sadzić każe .  Z diablej orki i anielskiego zasiewu wiatr się zaśmieje , obfite żniwo zbierze ludzka niechęć , pokłosie choroba zagarnie , a dziedzictwo wciąż jeszcze bogatego gruntu obejmie śmierć … ” .  Ave !  Przyjdź ! …  Ja i tak na śmierć skazany jestem , bom się na miedziane grosze chwilowych powodzeń rozmieniał i rozdał doszczętnie ; bo tęsknota mnie wreszcie żre i pali …  A potem długim rozpamiętywaniem  Jak żar piekielny rozpali się w łonie —  I potem , potem … cała przyszłość moja  Stanie się długim i ciężkim konaniem …  Niechże śmierć teraz , w tejże chwili , po mnie przyj­dzie , ale niech mi ją na rękach żywą i ciepłą przyniesie i niech mi ją rzuci :  Masz ! …  Weź !  A wtedy dam się diabłu w zamian .  Tyle mam w so­bie męskości , że potrafię oddać kartę życia za to , na com ją postawił .  Bez wahania śmierci się oddam , szyję jej obnażę :  Masz !  Weź i ty z kolei …  Był em już pijany : stojąc pośrodku pokoju , szarpnął em za kołnierz i obnażył em pierś .  Bierz !  W tejże chwili drzwi zaskrzypiały i rozchyliło się czarne wnętrze .  Parsknął em śmiechem ; w tył się podał em .  Strach mi oczy zaokrąglił , skórę ściągnął na twarzy : stoję i dyszę ciężko ; w sobie się zbieram i piersi kurczowym ruchem przy­słaniam …  Na progu stała Zośka w chustce na ramionach .  Rzuci­łem się ku niej , chwytam w pół , rękoma głowy , twarzy do­tykam …  Ona ciałem : — Zośka moja !  — Dziecko — krzyczę i ciągnę ją płaczącą ku sobie — kto cię tu przyprowadził ?  Mów !  Kto przysłał ?  Kto mieszka­nie wskazał ?  Mów !  — Ojciec twój — wypłakała .  Poznała , żem pijany , czy też ta jej dobroć anielska swój instynkt miała ?  Gdyż zbliżyła się do mnie i w chłodne rączyny ujęła me skronie .  — Nie gniewaj się na mnie , Właduś , nie martw się .  — Masz łzy moje — odpowiedział em , patrząc na nią jak w obraz .  — Bóg widzi , nie dał em ich jeszcze żadnej .  Całowała oczy , wypiła łzy wszystkie .  Ale trzeźwości , opamiętania nie dała .  Drzwi się uchyliły , wsunęła się czyjaś ręka nad podłogą , wstawiając do pokoju wysoką butelkę i dwa kieliszki , co z brzękiem upadły na ziemię i potoczyły się na środek pokoju .  — Pij ! — rozkazał em , nalewając kieliszki .  Dzwoniła zębami w szkło : piła .  Potem trzęsącą się ręką odstawiła niezręcznie kieliszek na brzeg stołu .  — No , widzisz !  I kieliszek ci zbiła m …  Nie , po co ty mi każesz pić ?  Już klęczała na ziemi i zbierała skorupy .  Podniosł em ptaka z ziemi wysoko , wysoko .  Roześmiała się .  Ale potem , gdy na kolanach się moich znalazła , gdy m parzył ją pocałunkami , wówczas westchnęła raz i drugi , za­patrzyła się gdzieś wielkimi oczyma …  I zrozumiała …  Oczy jej cieniste rozwarły się szeroko i natychmiast przysłoniły się rzęsami ; w kątach ust coś zadrgało silnie .  Biała była na twarzy , nozdrza pulsować jej zaczęły .  Po raz pierwszy w życiu rzuciła na mnie dumne , wy­niosłe spojrzenie .  Pęk jasnych włosów , zaczesany nisko na tyle głowy , w ciężkim powikłanym splocie opadł jej na ra­mię …  O ten uśmiech !  Wzgardliwy , zimny , dumny …  Ja go zbyt dobrze pamiętam ! …  A jednocześnie ten ciężki splot war­kocza , opadający szybko coraz niżej po ramieniu i rozwija­jący się nagle w złotą połyskliwą falę .  Zatopiła mnie ta fala jasna …  Ojciec wlókł mnie do teatru pod ramię , a gdy Zosia dogoniła nas na ulicy , namawiał ją łagodnie , aby była roz­sądna i wracała do rodziców .  — Idź do mnie — prosił em .  — Wrócę po teatrze .  Pozostała w tyle , czuł em jednak , że idzie za nami .  Stary mówił coś u wejścia z portierem , wskazał na Zosię i zakończył jednym ze swych ruchów dłonią .  — Fiu ! — gwizdnął , machnął chustką , jakby kogoś od bramy odpędzał .  Był wesół i dobrych myśli .  Poprawiał mankiety i kra­wat , a do mnie mówił :  — Wiesz , Władek , gdyby nie moje lata …  Toż to nie­boszczka zmartwychwstała !  To otwarte i jasne czoło , te łuki brwi i tu — ten zakrój nosa ; usta , w głębokim jakby odde­chu zawsze uchylone …  Co ta dziewczyna ma za zęby !  Tylko że nieboszczka brunetką była …  Jest w ludziach coś takiego , jest ten pociąg do typu : gatunek w nas wyje …  Ale trzymajże ty się … no ! — Władek ! …  Cóż u stu par diabłów , wszak jesteśmy mężczyźni ! …  Ja był em głuchy .  Ale światła jasne mnie oblały , zapach nasz poczuł em .  Dziś zrozumieć nie potrafię , jakim sposobem oślepić mnie wówczas mogło „ podobieństwo ” sztuki .  Rzecz była do­bra , tylko aż ciężka od zdań okrągłych , gładkich , literackich .  Autor wiedział o tym — spodziewał się od aktorów duszy .  Tremę miał : życie dusiło go zmorą ciężką .  I ja drżał em na skórze , nie z obawy jednak , lecz ze zbytniego przepełnienia duszy , co dla gry może jest najszkodliwsze .  Gdy m wchodził na scenę — ustało i to …  I wiecznie te dziwaczne , za włosy podciągane „ podobieństwa ” , które jak błyskawica przesuwały mi się po gło­wie .  Starego widział em : siedział , kabotyn , z „ Figarem ” w ręku , choć trzech liter po francusku nie sklei ; siedział i oczyma świecił .  „ Czeka ” — pomyślał em .  I znów mi śmierć na grzbie­cie siadła .  „ To się stanie , na pewno : zgram się w proch , w nikczemność , w gadu zimne ciało ” .  Szło — szło przeze mnie .  — Jest tam pod koniec niema scena …  Już mu nic nie pozostało : nadziei w życiu , oparcia we własnych myślach ; zbankrutował na samym sobie , nie umie i nie chce bronić się przeciw nieszczęściu .  Prędzej czy później wszakże przyjść ono musi , bo źródło swych nie­szczęść i przeznaczenie własne człowiek w sobie dźwiga .  Po cóż się więc bronić ? …  Autor jak zwykle : rzuca aktora w fo­tel i stawia kropkę .  Jam się przyparł do ściany : stoję i my­ślę …  A tu cisza huczy .  Gdzieś z dala na ulicy powóz zaturkocze ; mury głuszą .  Ktoś zakaszle na widowni …  Stoję i myślę o sobie ; potem oczy podnoszę — spostrzegam ojca z „ Figarem ” .  Spadło z piersi : westchnął em .  I ten ruch , to wczorajsze ojca skinienie ręką … „ All right ! ” pomyślał em .  I znowuż cisza …  Tam gdzieś na galerii ktoś odpowiedział : westchnął szeroko , swobodną piersią .  „ Dziewczyna młoda ” — myślę , i łzy mi się walą do oczu .  — Stoję , uśmiecham się i głową kiwam , jak ojciec wczoraj .  Potem ten efekt ze strzelaniem .  Nie cierpię .  Na scenie śmierdzi , a ludzie płoszą się jak ko­nie , zamiast się skupiać .  Ale teraz wydaje mi się , że tam za sceną , w tej chwili … ona , Zochna , sobie … do piersi …  — Jezus Maria ! — chcę krzyknąć , ale coś w porę za gardło chwyta …  Zatrzepotał em się tylko jak ptak i idę , war­gami coś niby mówię , czepiam się mebli , słaniam , potykam i tuż , tuż , u bocznych drzwi , które miał em na zakończenie uchylić , walę się ciężko na kolana .  Czoło do framugi przy­kładam i … zrywam sobie coś w piersiach .  Czuję , jak pęka jedna , druga , trzecia struna : wszystkie po kolei , wszystkie , na których ludziom smutek , żal i rozpacz grałem …  Stary wstał w krzesłach z „ Figarem ” , oczy wytrzesz­czył — drży z radości : widzę to , czy też tylko czuję .  Może już przyjść — skończone .  — Kurtyna już się chwieje , osuwa ; już mnie od świata oddzieliła .  Cisza …  Ja wstaję , czoło z potu ocieram i cichymi łzami płaczę nad sobą , nad tym , że dobrze grałem , i nad smutkiem łagodnym , co mi wstręt do samego siebie z piersi stłoczył …  Runęło wreszcie .  Podchodzę do rampy , kłaniam się i uśmiecham .  Wie­niec podają , krzyczą , klaszczą , tupią …  Biorę wieniec .  „ Zasłużonemu autorowi itd . ” .  Biegnę tedy za kulisy i chwytam za rękę tłustego pana w długim tużurku .  Poskoczył jak baletnica , tryka , dziękuje .  Tłum nałykał się cudzego bólu : kla­szcze , huczy jak w ulu , głuchym zgiełkiem się przelewa .  — Dziennikarze i mecenasi otaczają autora .  Światło gaśnie rzę­dami .  Tabuny wyrostków ścigają się po galerii , dłonie w trąbkę składają i ryczą ochryple :  — Borowski !  Borowski !  Wychodzę raz jeszcze i tym najbardziej u nas wzgar­dzonym , a moim najwierniejszym posyła m od ust całusa .  Wszczęła się na górze gonitwa , tętent , tupanina : chłopczyska biją się i kopią nawzajem , a mnie przez dłoń w ucho wrzeszczą :  — Borowski ! …  Gdyby m którego z nich tuż przy sobie postawił , spoj­rzał by prawdopodobnie swą tłustą od potu twarzą i wyłupiastymi oczyma ; gębę by wnet rozdziawił i ryknął mi w ucho me własne nazwisko .  Potem by śliną i łzami chlupnął , nos rękawem utarł , dłonie do ust przyłożył i znowuż zahuczał :  — Borowski ! …  Jeden z nich rzucił mi nawet z entuzjazmu podartą czapkę .  Za tę hojność dostał by w domu cięgi , gdyby nie mój ojciec .  Stary zwlókł się na scenę i znalazł dla siebie ro­botę : mógł coś dumnie precz odrzucić i w innych trochę okolicznościach przez nos zawołać : „ Bydło , owce , kałduny ! ” .  — A co ? — były pierwsze jego słowa do mnie .  — Ten ruch mój , hę ?  Przydał się .  — Przydał .  — Bierz , ja nie bronię .  — Biorę z każdego człowieka , co mi potrzeba .  — Teek ?  — Taak ! …  Nosem mi ojciec nie zaimponujesz , bo to starożytna maniera .  — Tą manierą tyś cały stworzony .  — Zupełnie niepotrzebnie w ogóle stworzony .  — Co ty , świnio , pleciesz ?  — To , że za nic nie jestem wdzięczny , nawet za życie .  — Ojcu ? — białka mu się przewracać zaczęły .  — Nieostrożny kochanek łatwo nim się staje .  Do sza­cunku mały powód .  — Pies .  Tak rozmawiając , wychodzimy na ulicę .  Naokół wszystko ocieka , pluska , chlapie ; mokre bruki błyszczą od świateł i po­głębiają ponurą ulicę jak zmatowane lustra .  Stary chce wi­docznie sprawę załagodzić .  — Jesteś podły — mówi — jak wilcze szczenię , ale talent masz olbrzymi .  — Wiem .  — I to , żeś podły ?  — To przede wszystkim .  — Pysk masz tylko ruchliwy — łagodził i , roztworzyw­szy parasol , ujął mnie pod ramię .  — Pyskiem grasz , pyskiem szczekasz .  Tobie należy nie­jedno wybaczyć …  Chodź się czego napić .  Wczoraj ci obie­cał em .  Jedną wdowę tylko …  Żółty mecenas pożyczył .  — Ojciec aktorkami zaczyna handlować ?  Stanął jak wryty .  — Czego ty mnie kopiesz ?  Za co ty staremu ojcu w gębę plujesz ?  Człowieku !  Szczenię ty !  Słuchaj : i ja mia­łem kiedyś taki , jak ty , talent …  Przecież i ty chyba sam nie wierzysz w to , co mówisz .  Dał — wziął em .  A czorci mnie do niego , czorci mnie do tych szmat !  Tfu , ps … kr … kobiety !  Puścił em go .  — Idź , ojciec — mówię .  — Na litość boską , idź …  Idź , spij się jak dzika świnia , tłucz butelki , becz po knajpach , ale mnie zostaw .  Zostaw mi tę resztę , ten ochłap człowieka we mnie .  Dostał widocznie swego uderzenia krwi do głowy , bo się zatoczył na chwilę .  Potem w starczej , bezsilnej złości ci­snął własny kapelusz o ziemię .  — Becz po knajpach ? — powtórzył ochryple .  I choć jeszcze nic nie pił , schwycił jakiegoś przecho­dnia za piersi .  — Syn ! — wołał , kurcząc się i celując we mnie dłu­gim palcem .  — Czegoś ty mi ją sprowadził ? — mówię , następując wprost na niego .  — Po co do tej budy przeklętej ciągniesz ?  Czemu mi moje życie ulicznikom na pastwę rzucasz ?  Ludzie zaczynają się skupiać ; ja wycofuję się i odchodzę .  — Syn ! — huczy stary na ulicy , jak w tragedii Szekspira .  Biegnę kłusa i wpadam w bocznicę .  Tu , nie czując się już na oczach ludzi , zwalniam kroku i czekam , gdyż awan­tury publiczne starego niepokoić mnie już zaczynają .  Tam ucichło nagle ; ludzie rozchodzą się ze śmiechem .  Czyżby sta­rego do dorożki już wsadzono ? …  Gdy tak stoję w niepewności , wybiega zza węgła ja­kieś dziecko w chustce , przypada do mnie , tuli się do mego boku , jak pod skrzydła , i wyrzuca w jednym okrzyku :  — Władek , Władusiek , Władek mój !  Wziął em to pisklę na ręce i zaniosł em do domu ; prze­mokła bardzo .  Ojciec dał przed zbiegowiskiem drugie przedstawienie jubileuszowe .  Wwikłał się przy tym w jakieś zajście z ofice­rem ; dostał od niego po uchu , a na wygojenie kozę .  Gdy po dwóch miesiącach wyszedł , był em już żonaty .  Pieniędzy brakło nam ustawicznie : pożyczki , handlarze , lombardy , nabieranie mecenasów …  Ale czym to wszystko było dla mnie wobec szczęścia , jakiegom zaznawał !  Czuł em taką radość , wiosnę , taką pełnię życia , że …  Grałem źle .  Szczegółów nie pamiętam .  Wiem tylko , że źle było .  Licho chciało w dodatku , że sztuka była cudzoziemska .  Przy swojskiej obstał by m się na zdobytym stanowisku , a sztukę by m położył .  Ta przeszła jednak przez granicę jako nowość repertuaru wiedeńskiego i z tą plombą dawali śmy ją na scenę .  Nieobecna a zagadkowa wielkość powaliła mnie twa­rzą na ziemię , wiedeńczyk wlazł na mnie obiema nogami .  Nie nadaję się do sztuk obyczajowo - mieszczańskich , do „ Familien - dramatu ” — mówili dziennikarze .  Ha , sfery w sztuce były może i mieszczańskie , ale familia stanowczo żydowska , jej dramat z dziennika , a obyczaje z kuchni .  Takem się po­cieszał , bom ogromnie potrzebował pociechy .  Tak bardzo chciało się oddychać własnym szczęściem .  W chwili kiedy wszyscy na mnie powstawali , przyszła za kulisy żona , z wilgotnymi jeszcze oczyma , z niewygasłą na twarzy ciekawością i wypiekami na policzkach .  Odciągnęła mnie na bok : miała coś bardzo ważnego do powiedzenia .  Tam rzuciła mi się na szyję .  — Właduś mój kochany — wołała — jak ty ślicznie grasz !  I ja miał by m się martwić wobec tego ?  — Śmiał em się jak dziecko : śmiał em się z dziennikarzy , z dyrektora , z mło­dego błazna , którego na moją rolę już podsunięto ; śmiał em się z całego świata .  Ujął em ją w pół i jak dwoje dziecia­ków puścili śmy się w lansadach przez korytarz .  — Stop ! — krzyczę , bośmy się zapędzili w jakieś ciemne przejście .  — Zośka , ktoś idzie .  Stop !  Bo wpadniem w ra­miona starcowi .  Mecenasy , jak szczury , żerują u nas po korytarzach .  Zośka w śmiech : upiła się naszą radością .  W tejże chwili błyska światło ; ojciec stoi : w cylindrze , w jasnej swej kurtce , z parasolem w jednej ręce , z zapałką w drugiej …  Mnie krew uderza do głowy .  — Patrz , Zośka — silę się na wesołość — patrz , jak ojciec ducha Banka odstawia …  Statystę gra na korytarzach .  Zośka śmieje się bez pamięci .  Mnie wściekać już za­czyna to kabotyństwo wstrętne , to napędzanie grozy , jak dzieciom , płaskimi sztukami niańki .  „ I czego on chce ode mnie ? … ”  Milczy , ani słówkiem się nie odezwie .  „ Poczekaj ! ja cię rozruszam ” .  — W knajpach odegrał już swój repertuar — mówię — teraz na melodramaty próbuje się w przejściach do garde­roby .  Z parasolem w ręku próbuje odstawiać widmo sumie­nia — sumienia artysty .  Zośka zatacza się jak pijana .  Kulisy i całe to życie te­atru , które widzi po raz pierwszy , odurza ją jak wino .  A stary wciąż milczy .  Zapałka gaśnie , czerwone zarzewie rzuca gro­źne refleksy na jego zmęczoną , gorzkim bólem wykrzywioną twarz .  Czerwony węgiel opada i gaśnie .  Stary stoi po ciemku i wciąż jeszcze milczy .  — Trzeba czym prędzej zapaść się w ziemię — mówię wesoło , a pięści ściskam ze złości .  — Że zaś podłoga się nie rozstąpi , należy dla efektu uciekać co rychlej na prawo — do ustępu .  I dał by kto wiarę ? — posłuchał .  — Nie , Władek ! — woła Zośka , krztusząc się i za piersi chwytając .  — Przecież to jest ogromnie zabawne …  Ale ty brzydki jesteś .  Nie należy drwić z ojca .  I ty się upijasz …  Odprowadź mię , bo się rozchoruję z tego śmiechu .  — Ty kwoko gdacząca ! — odzywa się wreszcie stary ze swego stanowiska .  Wyrżnął em pięścią w drzwi .  — Czy ty nie czujesz śmieszności , stary kabotynie ?  — Ja ojciec jestem , a nie żaden „ ty ” !  Ja artysta je­stem , a nie kabotyn ! …  Bodaj ci język za te bluźnierstwa usechł .  — Toć wyleźże choć z tej dziury .  Zośka ze śmiechu wpadła w nagły strach , w to instynktowne , wyłącznie kobiece przeczucie zbliżającego się nieszczęścia .  Czepia się mnie i odciąga na bok .  — Ona ci już z serca krew pić zaczęła — huczy stary przez szparę we drzwiach — już ojcu urągasz , w twarz mu plujesz .  Zapamiętajże sobie , zapamiętaj : „ Oko , które się z ojca i matki naśmiewa , kruki u potomków wydłubią , a orlęta je rozniosą ” .  — Nie , to oszaleć można !  To w manierze na śmiesz­ność oślepłe , zgrzybiałe aktorstwo .  On mi biblię stamtąd cytuje !  Skąd się u tego dziecka tyle sił wtedy wzięło ?  Gniotę jej ręce i zrywam je z siebie , a one , jak ssawki polipa , cze­piają się mnie co chwila na nowo i ciągną za sobą .  Odrzu­cił em ją wreszcie ku ścianie .  — Ty mi o żonie mojej milcz ! — krzyczę i walę z ca­łych sił we drzwi .  — Ja cię krwią serca mego wykarmił em — grzmi oj­ciec z gabinetu — mym życiem , mym talentem , wszystkimi władzami duszy ; a ten polip to wszystko wyssie z ciebie …  To nie kobieta , nie dusza , nie artystka , to zwyczajna suka , która pomioty rzucać chce .  Zośka wydała cienki , przeraźliwy pisk i uciekła .  Rzucił em się całym ciałem na drzwi .  — Chodź tu ! — woła m .  — Do syna ? …  Bić chcesz ?  — Będę bił bez pamięci …  — Będzieesz ? ? … — powtórzył przeciągle .  I ucichł .  Zośka łka gdzieś w drugim korytarzu .  Ten płacz mąci mi myśli do reszty .  Spostrzegam się po niewczasie , żem przed chwilą coś potwornego powiedział i zaczynam chłodnąć .  — Ojciec pijany — mówię .  Nie odpowiedział .  Pijany — myślę — mniej przecie odpowiada za siebie niż szczekający pies .  — Także porów­nanie ! — szarpnął em się natychmiast i miał em ochotę bić siebie po twarzy .  Co za nowa nikczemność wstąpiła we mnie ?  Tego dawniej nie było , nie było !  To ostatni dorobek życia , ostatni dar kobiety .  Stary tylko w miłości ku mnie był psem chyba .  To szlochanie kobiety z daleka takie miękkie myśli na mnie sprowadza .  — Zośka , milcz lub idź precz …  — Ojciec , otwórz — proszę przez dziurkę od klucza .  — Nie zważaj , co ja plotę …  Ojciec …  Widzisz — jużeś się zwa­lił ? …  Otwórz : otrzeźwię i do domu zaprowadzę .  Szampana zafunduję .  Ojciec .  No ! …  Słuchaj , co mówię … Szampitra …  Ja cię po rękach będę całował …  I czego ty się rzucasz jak szczupak ? …  Ręce mi drżą : te głupie myśli tak potwornym niedołę­stwem skuwają ciało .  Chcę drzwi wywalić , a klamki ruszyć nie mogę .  Ani się nie podda …  Nigdy w życiu tak strasznie nie krzyknął em , jak wówczas :  — Zośka , wołaj ludzi ! …  — Klamka ciężka — kołacze mi w myślach i biegnę jak opętany przez korytarz .  Wypada cała banda aktorów i sta­tystów .  Na wpół rozebrani otaczają mnie kołem , szarpią , cucą , chcą ze mnie bodajby słowo jedno wydobyć .  W tejże chwili jak błyskawica oświecił mi pamięć ojca głos i jego prze­kleństwo .  Widzę naokół te gołe , wstrętne twarze , na których przed godziną taką radość przy moim niepowodzeniu czy­tał em ; widzę czujne strachem i zaokrąglone oczy , zaparty oddech w ich piersiach : widzów mam przed sobą .  I ja , naj­nikczemniejszy człowiek na świecie — zaczynam grać …  Gram wyklętego syna .  Język mi kołem utkwił : bełkocę …  Czuję , że trzeba tylko wysiłku , chwilowej mocy , zerwania się krót­kiego woli , by się opanować ; lecz nie stać mnie na ten wy­siłek , nie stać na to , by prawdę od urojeń , rzeczywistość od wyobraźni oddzielić .  Coś jakby obuchem ciężkim uderza mnie po głowie : ciało będzie może ode mnie szczersze ?  Przyto­mności jednak nie tracę , rozum tylko własny gubię ; instynkt aktora przecie ocalam .  Wyrywam się z chciwych ciekawością dłoni , odskakuję w tył , podwijam się w sobie i padam na wznak .  Mam jednak jeszcze tyle sił , by wagę ciała rzucić tam , w stronę tych podłych , fascynujących mnie jak spoj­rzenie węża oczu , w stronę tego błazna , co moją rolę objął .  Słabe było bydlę : nie utrzymał mnie w ramionach .  Już na pół tylko przytomny , padam jak kłoda na ziemię i toczę mu się pod nogi .  — All right — szepcze przeze mnie ten obłęd .  Takeśmy z ojcem moim swe ostatnie odegrali komedie …  Borowski skończył opowiadanie .  Powstał z ławki cmen­tarnej i z głową zwieszoną , od wspomnień ciężką , począł się błąkać między mogiłami .  Kunicki nie widział go , nie myślał o nim prawie : człowiek znikł , rozwiał mu się sprzed oczu .  Miał niemal wrażenie , że oto z jednej z tych mogił powstał trup , dzieje mu swoje opowiedział i wraz z ostatnim wspomnieniem , ostatnie wydawszy tchnienie , zapaść się musiał w mogiłę .  I , myśląc tak , patrzał w kraj pusty i dymny ; w długie , smutne szeregi budowli za cmentarzem , w ostre zarysy ko­minów fabrycznych , wyrastających zza garbów ziemi jak nagie maszty .  Nie było tu zieleni naokół , lecz ostra czerwień murów ; zamiast murawy , pył węglowy pokrył czarnym pu­chem faliste ugory .  Ludzie tu jakby wymarli , ptak się nie odezwał , wrona nie zakrakała .  Maszyny tylko gadały świst­kami i suche dzwony zgrzytały .  Niemilknący kołat młotów mierzył rozpaczliwie nudny czas , pełzający tak leniwie , jak te rozwłóczone na horyzoncie dymy .  Kunicki spojrzał na Borowskiego i wydało mu się , że w te martwe okolice spadł jakiś ptak z dalekich krajów , trzepocze chorymi skrzydłami i dusi się od węglowego pyłu .  Nie pytał go , jak teraz żyje .  Wszak wiedział dobrze .  Znał to życie wielkomiejskie i zaprzepaszczone w nim egzystencje , wegetujące wspomnieniem minionych dni , czepiające się kobiet ostatnim pragnieniem życia .  Długie , smutne kominy patrzały martwo w dal pustą i niemą .  Zastygłe i zimne w szarym świetle , kłębiły ciężkie ofiarne dymy żywych i kołaczących maszyn , oraz martwych i niemych ludzi .  Dusza tych istot ludzkich , wyklęta precz od pracy , błąkała się pokutna po ciemnych zaułkach i czarnych norach nocy .  I wtedy dopiero , gdy maszyny do snu legły , wówczas gdzieś w pomrokach kamiennych , w ciszy umęczo­nych ciał rozlegał się czasami nagły , straszny , beznadziejny krzyk — budziła się namiętność , buchał płomień duszy .  I gasł .  Pozostawał jeden , dwa trupy , i otwierała się nagle prze­paść bólu i cierpień .  Ale za dnia już zimna , już niema , zie­jąca tylko dusznym czadem zgniłych wyziewów .  Odżyły już maszyny i zamarli ludzie .  Po niebie snują się rude , ciężkie kłębiska dymów .  „ Biedna Zochna ! …  Zochna ! … Zochna ! ” — szeptało coś Kunickiemu , jakby w takt łagodnego plusku i miarowego szmeru .  Tuż nad głową szumiały mu tak druty telegraficzne .  Przypomniały mu się te jej duże , smutne , łzami za­szklone oczy , gdy wczoraj na niego patrzała .  Drobne białe ręce zatopiła we włosach , wsparła głowę na łokciach i nie spuszczała z niego oczów .  „ A ty — zdawała się pytać — ty , co tak poważnie mówisz , z takim poczuciem wyższości , i łagodnie , jak do dziecka , uśmiechasz się do mnie , czy ty umiesz kochać inaczej , lepiej , prawdziwiej ? ”  I wryły mu się w pamięć te wielkie , smutne , jakby przestraszone oczy .  Na ciemne szosy wyroił się tymczasem tłum czarny i rozpłynął się strumieniami po drogach i ścieżkach .  Ście­mniło się .  Rdzawe światło przesiąkło kurzawę , zrudziały dymy fabryczne , zasuwała się mgła sina ciężko i powoli .  Ponad ziemią , naokół , wszczęły się jakieś migotania , i błyski i wraz z gwiazdami na niebie zapalały się wśród ciemnych budowli chłodne księżyce lamp elektrycznych .  Zaroiło się wnet od świateł bladych i ostrych jak stal , czer­wonych i drgających jak krew świeża rozlana , zielonych jak liść wiosenny , wielkich i żółtych jak słoneczniki .  I hen , gdzie tylko poprzez wzgórza oko w ciemności wybiegło , kołysały się ponad ziemią wśród szyn kolejowych wieńce , wstęgi i gir­landy tych płonących kwiatów zimnej nocy .  Sczerniała przy nich ziemia i błyskiem lodu się pokryła , zbielały w tym bla­sku dymy fabryczne i stanęły nieruchome , jako białe obłoki .  Wciąż jeszcze podnieconej wyobraźni Kunickiego wy­dało się , że oto jeden z tych dymów przyjmuje zwiewny kształt ludzkiego cienia i wałęsa się wśród tych błędnych ogników .  I pomyślał , że jej dusza po takim czyśćcu błąkać się kiedyś powinna , wciąż jeszcze nie chcąc wierzyć , że wszystkie te kwiaty , choć barwne , choć płoną , zimne są i bez woni .  Tuż za parkanem , gdzie wał wysoki , ryknął pod ziemią jakiś potwór , wybiegł z czarnej czeluści wzgórza , trysnął sno­pem iskier czerwonych , wydał świst ostry i potoczył się po nasypie .  Pociąg biegł , kołatał , trząsł , migał smugą oświetlo­nych okien ; raz jeszcze krzyknął nagle i wpadł w drugi tunel .  Szum głuchy po nim pozostał , jakiś pęd i rozmach w powietrzu .  — Jezus Maria !  Jezus Maria , wrócić !  Borowski stał w ciemnym zmierzchu , jak krzyż mię­dzy mogiłami .  Za odchodzącym pociągiem ręce mimo woli podniósł i okamieniał jakby w tym ruchu .