Deotyma  Zwierciadlana zagadka  Dawniej patrzyła m na zwierciadła tak , jak wy wszyscy patrzycie , wzrokiem roztargnionym , obojętnym , bo i czym że ma zaciekawiać sztuczne odbicie przedmiotów , które możemy widzieć w ich prawdzie i rzeczywistości ?  Jeżeli czasem baczniej spojrzała m w lustro , to chyba kiedy chodziło o poprawienie źle wpiętej kokardy lub jakąś dziwną grę światła i perspektywy , która nieraz bawi oko w mieszkaniach , gdzie liczne zwierciadła i wielkie szyby okienne odsyłają sobie wnętrze komnat jakby przeinaczone , poustawiane pod różnymi kątami .  Ale i takie widowisko zawsze dla oka było tylko zabawką i wzrok , choć badawczy , zawsze pozostawał spokojnym .  Teraz dzieje się inaczej .  Od niejakiego czasu nie mogę spojrzeć w zwierciadło bez wzdrygnięcia się i rodzaju trwogi , której nawet najgorętsza ciekawość niezdolna jest przemóc .  Wśród przygotowań do jakiej uroczystości lub zabawy , kiedy ceremoniał stroju przymusza mię do dłuższego siedzenia przed gotowalnią , o ile tylko mogę , trzymam oczy spuszczone , ażeby przypadkiem nie spojrzeć i nie zobaczyć …  Wprawdzie nic jeszcze nie widziała m nadzwyczajnego , nadludzkiego , ale wiem , że może … mogła by m zobaczyć i wy byście mogli …  A niech mi wypadnie wieczorem iść ze świecą naprzeciw zwierciadlanej tafli , o ! wtedy naprawdę serce mi bije jak dziecku w ciemnym pokoju .  No , to jeszcze można by położyć na karb damskich nerwów , ale — powiadam wam — i w biały dzień , w najweselsze południe , ile razy przechodzę koło zwierciadła , to z takim wzruszeniem , z jakim przechodzimy koło zamkniętych drzwi domu , w którym właśnie zaszedł jakiś tragiczny lub osobliwszy wypadek .  Drzwi zamknięte ; przechodzień na progu ich nic nie widzi , ale wie , że się za nimi coś dziwnego dzieje , i mówi sobie :  A gdyby się też otworzyły ?  O mój Boże !  Gdyby się wszystkie te kryształowe drzwi pootwierały , cóż by śmy nie zobaczyli ?  A całej tej biedy , tej gorączkowej ciekawości , tych postrachów , których się wstydzę , narobił mi pewien list na szerokim bibulastym papierze , pisany drżącą ręką , przypieczętowany kolędowym opłatkiem , który przed rokiem pocztą miejską mię doszedł .  Każda osoba uchodząca za majętną , jeżeli jeszcze mieszka na jednej z pokaźniejszych ulic , odbiera niezawodnie raz albo i kilka razy na tydzień listy , tak zwane „ z prośbami ” .  Nie chcę ja źle mówić o miejskiej poczcie , która z wielu względów jest użytecznym wynalazkiem , jednak muszę przyznać , że ma jedną stronę nieznośną : zmusza nas do przyjmowania wszystkiego , cokolwiek nam z łaski swojej narzuci .  Dawniej , kiedy list przyniesiono i nie chciano powiedzieć , od kogo pochodzi , łatwo było pozbyć się natręta prostą odpowiedzią , że „ od nieznajomych nie przyjmuje się listów . ”  Dziś , kiedy koperta spada jak z obłoków , opatrzona marką , tym znaczkiem czarodziejskim , co wszystkie drogi jej otwiera , kiedy spada z rąk urzędowego roznosiciela , co jak Przeznaczenie jest istotą nic niewiedzącą i za nic nieodpowiedzialną .  Cóż robić ?  Kogo się pytać ?  Komu zwrócić tajemniczą przesyłkę ?  Trzeba wszystko przyjmować i każde pismo otworzyć na wszelki wypadek , bo trudno z samego zewnętrza odgadnąć , czy nie należy do rzędu listów potrzebnych ?  A co się też to niepotrzebnych naotwiera !  Ja nie mówię o wytworach złośliwości ludzkiej , o tych zjadliwych anonimach , co spoza warowni pocztowej strzelają sobie wygodnie na spokojnych przechodniów , o tych nie chcę mówić , bo dzięki Bogu w naszym społeczeństwie ta vendetta , jak i wszelkie inne , niełatwo się przyjmuje , ależ samych owych pokornych , potulnych listów z prośbami co za foliały gromadzą się bezużytecznie !  Kto nie posiada Golkondy , ten musi nieraz bronić się od współczucia jakby od pokusy , więc już woli i nie czytać i nie słuchać , kiedy wie naprzód , że nie może wysłuchać .  Jednak i między tymi stosami papierów , bez namysłu przeznaczonych na niepamięć , trafi się czasem karta , która od pierwszych wyrazów chwyta za serce taką rozdzierającą prawdą albo wśród chwastów prośbowego stylu odsłania takie wspaniałe ruiny wielkiej duszy , że choć obojętnym nazwiskiem podpisana , przyciąga jakby dawna znajomość ; nie możemy tej kartki puścić z ręki , póki jej nie doczytamy do końca , a doczytawszy , mówimy z westchnieniem : Ileż musiał cierpieć człowiek , co tak pisze , ileż musiał z sobą walczyć , nim się odważył to napisać i wysłać !  Takim był ów list , który przed rokiem odebrała m .  Zamiast w długich omówieniach dawać o nim niedokładne pojęcie , wolę go dosłownie wypisać :  Szanowna Pani !  „ Wiele jest rzeczy w niebie i na ziemi , o których mędrcom nawet się nie śniło . ”  Tak powiedział jeden z największych mędrców , i to jest jedną z największych prawd , jakie wypowiedział .  Co dzień widzimy , że dzisiaj się spełnia to , o czym wczoraj wątpiono , o czym onegdaj nikomu się nie śniło .  A jednak ludzie zawsze wątpią !  Ja by m sobie postąpił inaczej , podzielił by m się nim z bliźnimi — ale dla wprowadzenia go w rzeczywistość potrzeba środków materialnych , których mi zupełnie brakuje .  Niegdyś był em bogaty , bardzo bogaty …  Dostatki rozeszły się na poszukiwanie owej tajemnicy , a nie powiem , aby poszły na marne , dociekł em wiele , ach !  prawie wszystkiego , ale właśnie w epoce , w której ostatnia zasłona już miała opaść , resztki mego mienia okazały się wyczerpane .  O Pani !  Twoje serce odczuje całą rozpacz , cały żal człowieka , co w wigilię tak wielkiego , wyczekiwanego święta musi wrócić się od progów świątyni , człowieka , co u kresu tylu usiłowań , tylu zwycięstw i rojeń widzi się ubezwładnionym przez nędzny brak środków …  Nędzny , a jednak wszechwładny !  Bez pieniężnej pomocy nie potrafię dokonać ostatnich prób , z których wyjdzie w całym blasku owo odkrycie , ważne dla was wszystkich w ogólności , a dla mnie w szczególności jeszcze stokroć ważniejsze , bo w nim tylko znajdę — a przynajmniej mam nadzieję , że znajdę — rozwiązanie strasznych zagadek mego życia .  Tak , życie moje było straszne .  Każdą pomyślność , każdą wyjątkową wielkość trzeba na tym świecie okupić wyjątkowymi cierpieniami .  I mnie ręka przeznaczenia wtajemniczyła w sfery innym ludziom nie znane , ale mi ten fatalny zaszczyt kazała opłacić nieszczęściami tak okropnymi , że nawet nie śmiem ich opowiadać , bo nikt mi nie wierzy !  Ludzie się uśmiechają …  Moje dzieje , aż nadto rzeczywiste , biorą za przywidzenia schorzałego umysłu .  Niestety !  Czemuż tak nie jest ?  Czemuż ja muszę służyć za żyjący dowód , że nieprawdopodobne może być prawdziwym ?  Pani !  Echo wspaniałomyślności , jaka … itd . ośmiela mię … itd …  Ale tu chodzi o naukę !  Ona to daje mi odwagę najtrudniejszą ze wszystkich , odwagę żebrania .  Ciężka to ostateczność dla człowieka , co znał dnie szczęśliwsze , co zwykł dawać , a nie przyjmować .  Ale kto chce dojść do celu , nie może w drogach przebierać .  Cokolwiek uczynicie dla mnie , uczynicie dla samych siebie , i mogę śmiało obiecać , że znajdziecie nagrodę nie tylko w innym życiu , ale już tu , w niespodzianym zbogaceniu umysłu i nieopisanych rozkoszach dla duszy .  Oczekując na wyrok , co ma rozstrzygnąć ostatnią moją nadzieję na ziemi , pozostaję  z głębokim szacunkiem  Cezary S .  ulica Mylna nr 11  Nazwisko podpisanego uderzyło mię także .  Przez uszanowanie dla nieszczęścia oznaczyła m je tylko pierwszą głoską , ale jest to nazwisko znakomite , nie bez pewnych zasług w przeszłości , a dziś już takie rzadkie , że aż do odebrania prośby uważała m je za wygasłe .  Widok tego podpisu obudził nawet we mnie jakieś zamglone wspomnienia .  Zdaje mi się , że w dzieciństwie słyszała m o człowieku noszącym podobne imię i nazwisko jako o świetnym bywalcu światowym , który chwilowo dom otwarty prowadził w naszym mieście .  Kiedy to było ?  Kto mi mówił o nim ?  Na te pytania wyraźnej odpowiedzi nie mogła m znaleźć , pomimo najmozolniejszych wysileń pamięci .  Wiem tylko , że w opowiadaniach starszych osób nieraz się ta figura przesuwała , wprawdzie wcale niepodobna do autora dzisiejszego listu , bo jaśniejąca bogactwem i swobodą , ależ trzydzieści czy więcej lat czasu to przerwa , po której się i przyjaciele nie zawsze poznają .  Te wrażenia , wspomnieniami poparte , coraz mocniej przyciągały mię do listu .  Jednak , po kilkakrotnym odczytaniu , zaczęła m się zatrważać wielkością roszczeń w nim zawartych .  Widziała m , że proszący małym datkiem się nie zadowoli , może się nawet i obrazi ?  A myśleć o spełnieniu wszystkich jego żądań , było by to puszczać się na przedsięwzięcie równie ogromne jak niepewne , brać na siebie odpowiedzialność za cudzy pomysł , który może jest czystą mrzonką .  Odłożyła m więc na bok bibulastą ćwiartkę i przez kilka dni usiłowała m o niej zapomnieć .  Ale w tej ćwiartce był wyraźnie zaklęty duch jakiś , który za mną chodził i nie dał mi spokoju .  Co wezmę książkę do ręki , to między liniami czytam : „ Że ten wynalazek jest możebny , za to ręczę , bo widział em … ”  Co wezmę pióro do ręki , to same mi się piszą słowa : „ Jest wiele rzeczy w niebie i na ziemi … ”  A niech się zamyślę , zaraz mi w oczach staje pamięć wszystkich wielkich wynalazców , nie poznanych , nie ocenionych za życia .  Przeciągają przede mną na burzliwym oceanie dziejów żałosne postacie Watta , Bernarda Palissy , Galileusza i tysiąca innych .  Ich ręce pełne skarbów , ale jak je utrzymać , kiedy burza miota ich wątłym czółenkiem ?  Wołają o pomoc , tłum stoi na brzegu , przygląda się ciekawie walce geniuszu z losem , lecz nikt się ani ruszy .  Już łódka niknie … już pęka z łoskotem … rozbitek woła o ratunek , o jedną linę zbawienia , już prąd go porwał , on jeszcze skarbu nie puszcza , w zaciśniętych rękach trzyma go namiętnie , cały już pogrążony , jeszcze ręce podnosi …  Aż nadbiegł bałwan czarny , przerażający , uderzył i wszystko schłonął .  Tłumy syknęły , zrozumiały , że to już koniec , a jednak jeszcze stoją i czekają .  O , nie próżno czekają !  Niedługo coś na wodzie błysło … puszczony z martwej ręki skarb wypływa na wierzch .  Skarb wypłynął , ale rozbitek nie wypłynie .  Ciekawość widzów rośnie , skarb coraz bliższy , fala go podnosi i na brzeg wyrzuca .  Tłumy cisną się ku niemu , chcą na koniec sprawdzić , czy to skarb rzeczywisty .  Bo póki im go z daleka pokazywano , nie chciały wierzyć , mówiły , że to szych i fałsz .  O , teraz się poznali !  To skarb niezaprzeczony , wartość jego przechodzi nawet oczekiwanie .  Rozrywają go sobie , obnoszą w tryumfie , śpiewają hymny na chwałę rozbitka , ale rozbitek już hymnu nie słyszy , doczekał wszystkiego prócz tryumfu .  Całe pokolenia będą się wzbogacały i żywiły jego odkryciem , a on skończył w bezdennościach nędzy i opuszczenia .  Tysiące przez niego uwierzą w moc geniuszu , a on skonał , wątpiąc o sobie .  Czemu się najczęściej tak dzieje ?  Czemu nie znajdzie się ani jedna ręka , co by na czas przyniosła pomoc , już jeżeli nie z litości , to z mądrej rachuby , bo przecież ten , co ratuje posiadacza skarbu , zbierze pierwsze korzyści i wdzięczność pokoleń ?  „ Aha !  Trzymam cię za słowo ! ” — odzywa się głosik podobny do sumienia .  — „ Poetka dobrodzika snuje łzawe elegie nad losem geniuszów nie poznanych w przeszłości , rozczula się w teorii , a kiedy przyjdzie do praktyki , kiedy los ci pozwala podać zaraz , w tej chwili , ową linę zbawienia , to zamykasz oczy i prośbę w kąt rzucasz !  Któż ci powiedział , czy ów człowiek z ulicy Mylnej nie jest jednym z owych genialnych rozbitków ?  I tamte nie inaczej wołały , i tamte nie były by zginęły , gdyby nie odkładano z dnia na dzień ratunku , gdyby chciano raz tylko sprawdzić ich nieszczęście . ”  Co dzień powtarzane te morały niepomału mię niecierpliwiły .  Na próżno odpowiadała m : „ Ba ! to może tylko przywidzenie szaleńca albo zręczna pułapka na łatwowiernych zastawiona …  Dobrze czuła m , że głos ma słuszność , jeżeli nie we wszystkim , to przynajmniej wtedy , kiedy twierdzi , że nie można żadnej wątpliwej rzeczy potępiać , dopóki się jej nie sprawdziło . ”  Chcąc raz się już pozbyć i Szekspira , i Galileusza , i roztargnień myśli , i nauczek sumienia , zaczęła m szperać w stosie papierów , odnalazła m ów list uprzykrzony , wypisała m z niego dokładny adres i człowieka wielce zaufanego wysłała m na wywiady .  Jak poszedł , tak na pół dnia przepadł .  Wieczorem dopiero wrócił zmordowany i rozdrażniony .  Po sprawozdaniu tak żałosnym nic nie pozostawało , tylko śpieszyć z pomocą ; wprawdzie odstręczał mię obraz czarnoksięskich przyrządów zakrawających na budę szarlatana , ale — mówiła m sobie — wszystko jedno , szarlatan czy nie szarlatan , zawsze to pewne , że z nędzy umiera .  Szczęśliwym trafem tego dnia właśnie spotkała m się z panią Martą , zacną matroną , która całe życie poświęca dziełom dobroczynnym .  A co to za rządność w szafowaniu czy swoim , czy cudzym groszem !  Nic jej nie porwie za granice rozsądku ; daje pod kredką , ażeby jak największą liczbę potrzebujących obdzielić ; daje mało , ale za to często , i tą ciągłą pieczą może więcej sprawia uciechy , niżby sprawiła jednorazowym sypnięciem , po którym jeszcze okropniej boli opuszczenie .  Toteż nie ma przedmieścia , nie ma zaułka , gdzie by jej odwiedziny nie były wyczekiwane i błogosławione , jak gdyby jakiś wschód słońca .  Pokazała m jej list mego tajemniczego rozbitka z pełną wiarą w jej doświadczenie i bystrość , nie bez obawy jednak , czy pani Marta nie ruszy ramionami i nie wyśmieje szumnych obietnic marzyciela .  Na wielki mój podziw i wielką radość wcale nie ruszyła ramionami , ale porządnie składając na powrót ćwiartkę i wsuwając ją do koperty , powiedziała :  — Tu są dwie rzeczy do zrobienia : najprzód człowieka ratować od głodowej śmierci , a potem , co do odkrycia , zobaczymy .  Kto wie ?  Może on rzeczywiście co użytecznego wynalazł ?  W każdym razie trzeba pójść , zobaczyć , a nade wszystko wypytać się bez powątpiewań , bez szydzenia , tak jakby mu się najzupełniej wierzyło ; u człowieka zranionego niepowodzeniem należy i ambicję uszanować , to jałmużna dla duszy .  Nazajutrz więc rano wybrały śmy się na ulicę Mylną .  Że jednak w księgach świętych powiedziano : „ Szukajcie a znajdziecie ” , więc nie traciły śmy fantazji i oto z nagła jakieś przeczucie tknęło nas obie razem ; zatrzymujemy się przed nędznym dworkiem , który dotąd mijały śmy z dziwną nieuwagą ; tak , dziesięć razy przeszły śmy pierwej koło niego , zawsze nam się zdawało , że „ to nie może być tu ” .  A to właśnie było tu .  Nawet , wziąwszy szkiełko , doczytały śmy ów jedenasty numer , mocno zatarty i szyldem przycieniony .  Teraz już umiem doskonale opowiedzieć : parkan z bramą i furtką , na dziedzińcu studnia z zieloną gałką , w głębi dworek z jakąś odrębną , niedzisiejszą cechą , przed stu laty mógł być bardzo ładny , ale dziś niepokoi oko tą sypkością , co właściwa jest każdej ruderze ; znać , że jeżeli się trzyma , to tylko dzięki różnym podpórkom , jak staruszek o kiju .  Jedyne okno pięterka tak jest misternie wprawione w rodzaj Oka Opatrzności , że wydaje się raczej nagłówkiem drzwi wejściowych niż osobną facjatką .  W sieni spotkały śmy krzątającą się kobietę , szczuplutką , zwiędłą , ale z miłym wyrazem twarzy .  Pokazało się , że to właścicielka dworku .  Pytamy o pana Cezarego , czy tu mieszka ?  — A mieszka , na górze .  Człowiek nie ma serca go wypędzić , boć to temu biedactwu już niedługo na świecie , a przy tym nie taki on straszny , jak mówią .  Z początku nam się bali sąsiedzi , teraz już przywykli .  — Do czego przywykli ? — zapytały śmy z podziwieniem .  — Cóż w nim tak strasznego ?  Spojrzały śmy po sobie , zaniepokojone tym nawał em nieprzyjemnych wiadomości .  Pani Marta ciszej zapytała :  — Powiedz nam , pani , tak szczerze : jeżeli ten człowiek ma pomieszanie , może nie jest bezpiecznie chodzić tam osobom , których nie zna jeszcze ?  — A broń Boże !  A toć to łagodne jak baranek .  Wariat , ale nieszkodliwy .  Zresztą , prawdę mówiąc , na taką wariację chorują prawie wszyscy , tylko ci , co mają przytomność , nie śmieją tak bardzo do niej się przyznawać .  — Cóż to za rodzaj obłąkania ? — zapytała m ciekawie .  Z tą gorzką sentencją gospodyni zamknęła drzwi od kuchni , na której progu toczyła z nami rozmowę .  Dochodząc do schodów , pani Marta rzecze :  — Cóż ci się zdaje z gadania naszej kuchennej filozofki ?  Co to będzie za rodzaj człowieka ?  — Prawdę mówiąc — odpowiem — preliminaria niezbyt zachęcające .  Jednak w tym całym obrazie nie widzę jeszcze dowodów obłąkania .  Prawie wszyscy wielcy ludzie uchodzili u współczesnych …  Tymczasem wstępowały śmy na schody , które wcale nie są kręte ani drabiniaste , jak by kto mógł przypuścić ; wprawdzie źle utrzymane i popaczone od starości , porządnie skrzypią pod nogami , ale bardzo wygodnie i prędko doprowadziły nas do szarych drzwiczek , poza którymi przedstawił nam się pokój , także zupełnie odmienny od obrazów , jakich się spodziewała m .  Sądziła m , że znajdę jedno z owych ciemnych , ukośnie ściętych poddaszy , gdzie trzeba się co chwila schylać , aby głowę uchronić od kanciastych belek , gdzie oko się błąka w kątach , do których światło nigdy nie dochodzi , a stopy grzęzną w jakiejś warstwie miękkiej , której dna nie można nigdy znaleźć .  Tymczasem zobaczyła m prawdziwy pokój , widny , suchy , z podłogą i sufitem .  Ściany nie tylko bielone , ale malowane ; wprawdzie to malowanie musi liczyć przynajmniej z pół wieku , można przecież jeszcze rozeznać niebieskawe cętki .  W głębi okno spore i całe .  W rogu piec z ziejącym kominkiem , obłamanym i straszliwie okopconym .  Przy wszystkich ścianach stały jakieś ogromne ramy czy dekoracje , starannie pozakrywane zbutwiałymi oponami , z których kilka było kirowej czarności .  Dziwna rzecz , mimo śladów dawniejszej wygody , mimo pełnego oświetlenia , te cztery kąty i piec piąty , wiejące nieopisanym pustkowiem , te nieodgadnione rusztowania , a nade wszystko czarne plamy na murach przejęły mnie takim wstrętem , że zawahała m się u progu .  Prawdziwa ruina ma swoją poezję , ale takie zniszczenie jeszcze nie dokończone to jakby gangrena tocząca żywe ciało .  Podziemie lub poddasze , gdzie jakiś Job dogorywa , to okropność zupełna , to tragedia , przed którą dusza korzy się , uznając Nemezis lub Opatrzność .  Taki pokój to połowiczna okropność , mieszanina prozy i patosu , melodramat , z którego widz wychodzi pełen goryczy i zwątpienia .  Zdaje mi się , że w takich pokojach najczęściej spełniają się samobójstwa i najłatwiej rodzą się legendy o strachach .  Może do tego wstrętu przyłożyła się i atmosfera pokoju , cała przesycona dziwnymi gazami , jakby w laboratorium chemicznym lub aptece .  Oho ! pomyślała m sobie , jeżeli mój uczony bawi się w alchemię , to nic nie pozostaje , tylko kieszeń dobrze trzymać i co sił uciekać , bo wiadomo , że na robienie złota trzeba złota i jeszcze złota , do nieskończoności .  Ej , chyba nie …  Któż by w naszym wieku śmiał jeszcze odgrzewać ten przestarzały koncept ?  A jednak …  To „ jednak ” błysło mi w myśli na widok szklanych naczyń poustawianych przed kominkiem ; były to owe „ banie z wykręcanymi szyjami ” , w których , na wielki mój postrach , poznała m prawdziwą retortę i dwa alembiki .  Nie stało jednak czasu na dłuższe rozmysły .  Zapomniała m o wszystkim , spostrzegłszy mieszkańca pokoju .  Ubrany był w tużurek niegdyś aksamitny , tabaczkowy , pod samą szyją zapięty .  Od stóp do głów ubiór jego wyglądał już także na cień odzieży doprowadzonej do ostatecznych granic znoszenia i wycieńczenia .  Zdawało się , że dosyć dmuchnąć , aby cała ta postać razem z pokojem i z domem w pył się rozsypała .  Toteż przystępowały śmy do niego z obawą i jakby z ostrożnością .  Przybity osłabieniem czy myślami , nie spostrzegł naszego wejścia ; dopiero ujrzawszy nas przed sobą ocknął się , uśmiechnął z uprzejmością człowieka światowego i obie ręce wpił w poręcze dla podźwignienia się z fotelu .  Pani Marta swoim grubym poczciwym głosem zabroniła mu tej grzeczności niewczesnej u chorego ; z ogromnej sakwy , którą wiecznie nosi pod salopą , wydobyła flaszeczkę starego wina , świeże bułki , funt bulionu i różne inne praktyczne przysmaki , które się zwykle w takich razach przynosi .  Ustawiły śmy wszystko na kulawym stole , pełnym jakichś pudełek i gracików o nieopisanych kształtach , a namówiwszy chorego na kieliszeczek kordiału , zaczęły śmy się dopytywać powolutku , jak najdyplomatyczniej , dla nieobrażenia jego miłości własnej , o jego przeszłe koleje , o sposoby zaradzenia dzisiejszym niedostatkom , o rodzaj lekarstw , jakie by mogły mu posłużyć .  Dopiero kiedy się dowiedział , że przybyły śmy wskutek listu , twarz jego nieco się rozjaśniła .  — Wiecie więc , panie , o co głównie , o co jedynie mi chodzi …  — Wiemy , wiemy — prędko odparła pani Marta — ale o tym potem , teraz nam tylko pan wyzdrowiej …  — Fe , co też to asan gadasz ! … — ofuknęła go pani Marta , która w przystępach złego humoru z „ pana ” zwykle przechodzi na „ asana ” — co też to asan wygadujesz !  Dopóki Pan Bóg żyć każe , to trzeba żyć i basta .  Pan Cezary spojrzał na nią z niewymowną rzewnością i odpowiedział solennie :  — Toteż , jak pani widzi , żyję .  W tych kilku słowach była przepaść boleści .  Te słowa zawierały w sobie tyle nie dopowiedzianych komentarzy !  — Łatwo mówić tym , co nie przebyli takich jak ja kolei !  O gdyby ście wiedzieli , com ja przeżył !  A jednak czekam i proszę , i ufam , chociaż na moim miejscu już stu innych było by sobie życie odebrało albo się puściło na złe drogi …  To wszystko dosłyszała m w tych kilku słowach i przejęło mię uszanowaniem dla majestatu nieszczęścia .  I pani Marta widocznie odczuła wyrzut zawarty w jego głosie , a zwłaszcza w spojrzeniu , bo nagle rzekła :  — No , może się pomyśli i o tym , o czym pan mówisz .  Ale pierwej by trzeba wiedzieć przynajmniej , o co chodzi ?  Wyzwanie było wyraźne .  Chwilę poczekała na odpowiedź .  Ja czekała m także z ciekawością .  Ale zagadnięty nic nie odpowiedział , głowę skłonił na piersi i znów zapadł w dumanie czy omdlenie .  Na chorego trudno się obrażać , nie nastawały śmy więc dalej , a chcąc wyjść z zakłopotania , zaczęły śmy się krzątać , niby porządkując pokój .  Wśród tej gospodarki skorzystała m z chwili , w której znalazły śmy się na drugim końcu pokoju , ażeby szepnąć towarzyszce :  — Cóż pani myśli ?  Nieszczęścia i ubóstwo doprowadziły go do rozpaczy , ale na umyśle zdrów zupełnie .  Wszak prawda ?  Pani Marta spojrzała na mnie uspokajająco i odpowiedziała :  — Zdaje mi się , że najzupełniej .  Ośmielona jej poparciem , przystąpiła m znowu do okna .  — Dobrze było by — odezwała m się głośno — pomyśleć też o jakim takim odnowieniu tego mieszkanka ; nie mówię o żadnych zbytkach , ale po prostu o schludności ; wiadomo , jak czyste utrzymanie mieszkań silnie wpływa na zdrowie ludzkie , to jedna z największych zdobyczy dzisiejszej higieny , a tutaj … niedbalstwo doprawdy przechodzi pozwolenie .  Pana , jako chorego , trudno o to obwiniać , ale właściciele dworku mogli by też choć raz na lat dwadzieścia kazać te ściany odświeżyć albo też piec naprawić .  Na te ostatnie wyrazy mimowolnie podniosła m oczy , byłabym chciała wzrokiem poprzeszywać te cegły , sprawdzić , czy między nimi nie tai się jaki skarb zamurowany , jaki rękopis drogocenny .  A pod urokiem tego zaciekawienia cały pokój wydał mi się innym , rozświecił się tęczowymi promieniami obietnic i zrozumiała m , że wszędzie człowiekowi dobrze , gdzie przywiązuje go jakaś nadzieja .  Zaczęła m pilniej się rozglądać .  Najwięcej uwagę moją zwróciła księga leżąca tuż przy chorym na oknie ; było to in folio bardzo grube , oprawne w skórę niegdyś czarną , dziś popękaną i wygryzioną od zniszczenia ; wielka liczba różnobarwnych papierowych zakładek , brzegi kart wyżółkłe i poskręcane świadczyły o długim jej użyciu .  Patrząc na nią myślała m sobie : Oho !  Z tej księgi dowiedziałyby śmy się pewnie wszystkich sekretów , których posiadacz tak zazdrośnie strzeże …  A wzrok mój musiał wyrażać wielką chciwość , bo chory nagle podniósł rękę , położył ją i przycisnął na księdze , jakby chciał bronić drogich kartek od napastowań ciekawości .  Widząc , że tą drogą nic nie otrzymam , zapytała m nagle :  — Czy pan czasem nie był eś malarzem ?  — Ja , malarzem !  Dlaczego ? — odparł widocznie urażony .  — Bo tu przy ścianach widzę mnóstwo obrazów ; myślała m , że to dzieła pańskie .  Czy nie ?  Może to utwory jakich dawnych mistrzów ?  Trudno o nich sądzić , póki są odwrócone , ale muszą być chyba nieoszacowanej wartości , kiedy pozbywając się wszystkiego , nawet rzeczy najpotrzebniejszych do życia , z tymi jednak pan się nie mogł eś rozstać ?  — To nie są obrazy — odpowiedział — a raczej owszem , dobrze pani mówisz , to są obrazy , ale nie ludzką ręką malowane …  Mówiąc , wychylił się z fotelu , sięgnął po jeden z najbliższych , pomniejszych obrazków i obróciwszy go dobrą stroną ku światłu , pokazał nam nieduże okrągłe zwierciadło .  — A ! … — zawołały śmy obie z podziwem .  — I wszystko to są zwierciadła ?  — Wszystko .  — Na miłość boską , co panu po nich ?  — To moja tajemnica .  Pani Marta , która w ogóle nie lubi czekać , zniecierpliwiona małomównością pana Cezarego , dawała mi z daleka znaki zachęcające do szybszej inkwizycji .  Zaczęła m więc mówić głosem coraz bardziej stanowczym :  — Każdą tajemnicę zwykło się szanować .  Jednak , na ten raz , przyznaj pan , czyż nam się nie należy troszkę więcej zaufania ?  Gdyby jeszcze tylko o nas chodziło , ale pan żądasz , aby śmy drugich namawiały .  Cóż my tym drugim powiemy ?  Któż zechce łożyć na poszukiwania , póki nie wie , czego pan szukasz ?  — Tak , tak — poparła mię towarzyszka — żeby ś pan jeszcze chciał tylko zachęty , rady , ładnych słówek , nawet artykułów gazeciarskich , no , to może na chybi trafi niejeden by je sypnął .  Ale kiedy sięgasz do worka , oho ! dotykasz czułej struny ludzkiej .  Kto płaci , chce doskonale wiedzieć , za co płaci .  — No , już my nie będziemy ruszały , my wysłuchamy cierpliwiej , nawet z prawdziwym współczuciem .  Tak odpowiedziała m , i mówiła m szczerze .  Głębokie przekonanie tego człowieka udzielało się mimowolnie , uprzejmość jego i zupełna przytomność rozpędzały wszelkie przypuszczenia jakiejś choroby umysłowej .  Naprawdę zaciekawiona , upatrzyła m rodzaj ławy czy szlabana zasłanego słomą i mnóstwem ślusarskich , a może złotniczych narzędzi ; zgarnąwszy to wszystko na jeden koniec , siadła m i przyzwała m panią Martę .  Ale ona była zajęta zwierciadłami , zaglądała pod wszystkie szmaty i kiry , wołając :  Pan Cezary gorzko się uśmiechnął .  — No — zawołała , śmiejąc się , pani Marta — jeżeli pan zwierciadło obrał eś sobie za żonę , jeżeli według pana zwierciadło ma duszę …  — Nie , pani , tego nie twierdzę , zwierciadło nie ma duszy ani osobistości , żona …  Tu wzdrygnął się i ręką przesunął po oczach .  Wstrzymał się przez chwilę , po czym dokończył mocnym już i pewnym głosem :  — I pan to widział eś ? — zapytała m .  — Widział em , słowo honoru .  Kiedy mężczyzna jakiekolwiek twierdzenie pieczętuje słowem honoru , uniemożebnia dalszy ciąg rozprawy ; od tej chwili najmniejsza wątpliwość staje się ubliżeniem .  Toteż już nie do niego , ale do niej zwróciła m się , odpowiadając niejako na ciągłe , nieme pytanie jej oczu :  — Tak , pani , żyjemy w wieku , gdy dzieje się tyle rzeczy cudownych , że człowiek o niczym już nie śmie wątpić .  Co by ludzie przed wiekami byli powiedzieli , gdyby im jaki prorok wróżył cuda dzisiaj spowszedniałe , armaty , koleje żelazne , statki parowe , telegrafy ! …  — A byli tacy prorocy ! — zawołał pan Cezary .  — Taki na przykład Roger Bacon z trzynastego wieku , trzeba uważać , że nie mówię o drugim Baconie , z Werulamu , co żył w wieku szesnastym , ale o pierwszym , Rogerze , mnichu franciszkańskim , który urodził się , coś tak … jeśli dobrze pamiętam … w tysiąc dwieście czternastym …  Pozwólcie , panie , aby m wam przeczytał króciuchny urywek z jego genialnych , proroczych utworów ; to będzie najlepsze potwierdzenie słów pani .  Tu zdjął z okna księgę i rozłożył ją na kolanach , opierając o poręcze fotelu , bo ogromna była i ciężka .  Spojrzała m na kartki .  — Co to jest ? — rzekła m — rękopism ?  A jaki nabity !  Ja sądziła m , że pan masz drukowaną edycję Bacona ?  — Ciekawa książka , nie ma co mówić — przerwała pani Marta .  — Proszę pana , przychodzi mi na myśl , czyby jaki księgarz jej nie kupił ?  Przecież to jednak ma wartość .  — Myślał em i ja o tym , jednak boję się , czy takim przedwczesnym wystąpieniem nie popsuł by m raczej sprawy ?  Ta księga ma wartość olbrzymią , nieobliczoną , ale dotąd ma ją tylko dla mnie .  Gdyby m kiedy moje odkrycie doprowadził do urzeczywistnienia , o ! wtedy dopiero ta księga została by oceniona należycie .  Dzisiaj świat gotów by ją wziąć za czysty wybryk wyobraźni , ogłosić mię za wizjonera , i po wszystkim .  Ale otoż są owe ustępy z Bacona .  Jest na przykład recepta na robienie prochu , uważcie , panie , że to na półtora wieku przed Schwartzem , wprawdzie podana w kształcie sfinksowej zagadki , ale dziś łatwo ją rozwiązać , a co więcej , przy końcu autor umieszcza te słowa już zupełnie jasne :  „ Jeżeli można kawałkiem takiej mięszaniny , nie większym od palca , wywołać światła i huki wyrównywające piorunom , cóż by to było dopiero , gdyby jej użyto w ilości i jakości właściwej ? ”  Teraz inny ustęp , jeszcze nierównie ciekawszy .  W pysznym dziele , De secretis operibus artis et naturae et nullitate magiae , w pierwszym rozdziale mówi :  — Aha ! — zawołała pani Marta — nasz nowy most kraciasty przy zjeździe do Wisły coś już na to zakrawa .  Czytający skinął głową i ciągnął dalej :  — „ Ale spomiędzy tych wszystkich cudowności , co najbardziej zasługuje na uwagę , to rozmaite gry światła .  Możemy szkła przezroczyste i zwierciadła poustawiać w taki sposób … ”  Na tych słowach pan Cezary się zatrzymał .  — Tu — dodał — Bacon wyraźnie przepowiada mikroskop i teleskop , i różne jeszcze inne dziwy optyczne , których teraz wolę nie tykać …  To rzekłszy zamilkł i zamknął księgę .  — Jak to ? — zawołała m szczerze zdumiona .  — I to było pisane w trzynastym wieku ?  — Ale proszę pana — pytała pani Marta — jeżeli ten ksiądz znał już te wszystkie wynalazki , czemuż ich ludziom nie wytłumaczył wyraźnie ?  Czemuż zaraz ich nie przystosował ?  — A ?  Czemu ?  Czy to tak łatwo ?  Najprzód , w owych wiekach , byli by go ludzie spalili na stosie jako czarownika .  I tak całe lata przesiedział w więzieniu .  Dziś już uczonych świat nie pali ani więzi , ale ich bierze na powolne tortury opuszczenia , ironii , odmawia im środków , a bez środków żadna idea nie może się urzeczywistnić .  I co okropne , to że owe środki muszą być ogromne , muszą się powtarzać wielokrotnie , bo każde odkrycie przechodzi tysiąc prób nieudanych , nim się raz na koniec uda .  Te pierwsze niepowodzenia zniechęcają tłumy , ba ! i nie tylko tłumy .  Napoleon nie chciał słuchać Fultona .  Tak , i Fulton pisał , prosił , czekał …  Na tych słowach pan Cezary położył nacisk i spojrzał ku mnie znacząco .  — Proszę pana , gdyby m rozporządzała Napoleońską władzą , nie czekał by ś pan długo na pomoc .  Przy moich wielce ograniczonych środkach to tylko mogę solennie obiecać , że będę myśl pańską rozszerzała , i w tym celu mam ochotę poprosić , aby ś mi pan pozwolił wypisać owe ustępy z Bacona ; będzie to wyborna broń przeciw niedowiarkom .  Wyrażając to życzenie , miała m i drugi , ukryty cel na myśli ; chciała m gwałtem zajrzeć do owej księgi , której widok rozbudził we mnie różne literackie ciekawości ; chciała m także przyjrzeć się z bliska pismu pana Cezarego , kierowana powszechnym wyobrażeniem , że można z pisma sądzić o duszy , a przynajmniej o stanie umysłowym piszącego .  W każdym razie winszuję sobie pomysłu , dzięki któremu dzisiaj mogła m się przed wami pochwalić cytatą , co będzie największą , jeżeli nie jedyną ozdobą tego pisemka .  Zazdrosny posiadacz księgi nie zdawał się bardzo rad memu żądaniu , jednakże nie śmiał odmówić i podał mi ją , cedząc przez zęby :  — Służę pani .  Wydobyła m pugilaresik z ołówkiem i położywszy księgę na kulawym stole , zabrała m się do roboty , powolutku studiując wszelki szczegół ; pismo było śmiałe , ale spokojne i okrągłe , nie zdradzające żadnych zboczeń nerwowych .  Dwa urywki z Bacona stały w dwóch osobnych działach , co mi pozwoliło przerzucić kilkanaście kartek i uchwycić kilka tytułów niezaprzeczenie zaciekawiających , jak na przykład :  Historya dogaressy widziana w weneckiem źwierciedle .  Niektóre nieznane szczegóły Kongresu Wiedeńskiego , znalezione w źwierciedle .  Sposób w jaki panna Rachel dochodziła do swoich poz klassycznych , podchwycony w źwierciedle , przed którem się ról uczyła .  Itd .  Itd .  Przypuściwszy raz możebność wynalazku , wszystkie te opowiadania mogły być wiarogodne .  O ! cóż by m nie była dała , aby je wypisać !  A tu nawet czytać nie wypadało .  Czuła m wzrok pana Cezarego ciążący na mnie jak chmura .  Wstrzymała m oczy , ale postanowiła m tak dobrze zasłużyć się argusowi , ażeby kiedyś otworzył mi te skarbnice , w każdym razie powabne , jeżeli nie dla dziejopisa , to dla poety i powieściopisarza .  Podczas przepisywania straciła m nić rozmowy ; kończąc , słyszę panią Martę żywo dowodzącą :  — Nie pomyślał em jeszcze o podobnym przystosowaniu .  Z czasem nie omieszkam korzystać z łaskawych rad pani .  Skończyła m wypisy .  Nie było już sposobu na dłuższe zatrzymanie księgi .  Oddała m ją , mówiąc :  — Dziękuję , ale jeszcze jedno pytanie : chciała by m też wiedzieć , co pana mogło naprowadzić na podobne poszukiwania ?  Wspominał eś pan , że przypadek podał pierwsze wskazówki ?  — Moja pani , zwykli śmy nazywać przypadkiem wszelki szereg zdarzeń , których łączności dobrze nie pochwytujemy .  I mnie dziwne moje życie przez długi czas wydawało się pędzone ślepą siłą ; dziś jednakże , kiedy zaczynam na ń spoglądać z wysokości mogiły , która już przede mną narasta , gotów jestem uznać w nim bieg Opatrznościowy …  — Otóż takie słowo lepiej mi się podoba — wtrąciła pani Marta .  Tu pani Marta poprawiła się na ławce i zaczęła uważniej słuchać , bo dotąd siedziała jak na niemieckim kazaniu .  Ja , przyznam się , gdyby nie jej niecierpliwość , która mię korciła , byłabym do nocy słuchała filozofii chorego , dziwnej nieraz , ale będącej prostym wynikiem jego położenia ; od lat całych zamknięty sam na sam z tajemną ideą , nędzą oddzielony od świata żyjących , zapomniał , jak się trzeba w tym świecie obracać , rozmawiał z nami jakby ze swymi myślami , nie zważając , że nie wszyscy czytali Hermesa et Compagnie .  Ale teraz , natrafiwszy na potoczne przedmioty , wrócił i do stylu zrozumialszego :  — Więc — zapytała m — to wszystko nie w Warszawie się działo ?  „ Był em w tych czasach trochę niezdrów i pod naciskiem poważnych myśli sporządził em testament , z którego świat się dowie , kto był godzien mego przywiązania , a kto nie .  Tobie zostawiam wszystko , tamtym tylko po odrobince , na odczepne , ażeby cię nie zagryźli .  Testament schował em do biurka , pokażę ci , jak wrócisz .  Miło mi , żem na koniec zabrał się na tę czynność , która jest świętym obowiązkiem , a którą ludzie zwykli z dnia na dzień odkładać , zupełnie jakby mieli być wieczni .  O moje zdrowie bądź spokojny , chwilowe cierpienie minęło i teraz czuję się lepiej niżeli kiedykolwiek . ”  Ach , pamiętam każdą sylabę , każdą kropkę tego listu , kiedyś tak obfitego w następstwa !  Pobyt mój za granicą miał już trwać tylko pół roku .  Cios niespodziany skrócił jeszcze termin .  W parę tygodni po owym liście odbieram wiadomość , że mój opiekun umarł śmiercią nagłą , na anewryzm .  Wszystko rzucam , pędzę — zdążył em jeszcze na pogrzeb .  Już familia była się zleciała jak stado kruków , ale władze miejscowe pomyślały o zabezpieczeniu domu , zastał em pokoje zapieczętowane .  W pierwszej chwili boleść kazała o wszystkim zapomnieć ; boleść głęboka , prawdziwie synowska ; to rozstanie bez pożegnania zakrwawiało mi serce .  Po smutnych obrzędach otworzono mieszkanie .  Tak wielki spadek budził powszechne zajęcie , nawet pomiędzy obcymi ; wszyscy byli nadzwyczaj ciekawi ostatniej woli nieboszczyka , chociaż każdy , co znał przeszłe zdarzenia , już prawie nie miał wątpliwości i wszystkie oczy zwracały się na mnie .  Ja z owym listem w kieszeni szedł em zupełnie spokojny wśród kuzynków drżących i powarzonych ; nie mogł em wstrzymać litośnego uśmiechu na widok gorączki , co ich ogarnęła , gdy przyłożono klucz do biurka .  Przeszukano wszystkie szuflady i skrytki , a było ich dużo w staroświeckim kantorku , co to jest ?  Nie ma testamentu .  Mnie inne przypuszczenia przechodziły przez głowę ; pomimo przedsiębranych ostrożności , kto wie , czy w pierwszych godzinach nieszczęścia nie znalazła się ręka bliska albo przekupiona , która ów papier zręcznie uprzątnęła ?  Był em prawie pewien , że tak się stać musiało , ale jakże poznać winowajcę , jakże mu zwłaszcza dowieść winy ?  Zaczął niezawodnie od spalenia dokumentu , i tak z garstką popiołu wionęła moja przyszłość .  Ale co się stało , tego żadna duma i filozofia odrobić nie mogła .  Spadkobiercy żartowali sobie z moich oburzeń , a co trzymali , to trzymali .  Mnie z początku bolało tylko moralne poniżenie ; po kilku dniach jednak inne troski także zaczęły zaglądać , rzeczywistość stanęła przede mną w swojej wstrętnej nagości .  Z resztek pensji umieścił em się w najtańszej izdebce najtańszego hotelu i chciał em zostać rządcą dóbr jakich lub nawet pisarzem przy wójcie , ale miejsce , choćby najskromniejsze , trudno dostać na poczekaniu , a tymczasem żyć trzeba .  Wprawdzie ludzie zajęli się mną gorliwiej , niż sądził em .  Przewrót w moim losie był tak dramatyczny , wzięcie się moich kuzynów takie nieszlachetne , że widok mego położenia wzruszał nawet obcych .  Ach , i to współczucie było mi bolesne , bo słyszał em nieraz mówiących : „ Czy to się godzi wychować chłopca na panicza , a potem go zostawić bez grosza ?  Mógł nie zapisać mu wszystkiego , ale przynajmniej cząstkę ; to w każdym razie wielka niesprawiedliwość ” .  Bronił em opiekuna , jak mogł em , cóż , kiedy fakta zaprzeczały .  Z kilku stron ofiarowano mi posady ; były nadzwyczaj niskie , nie przystające do mego wychowania ani moich zwyczajów , przecież jedną przyjął em , byle wziąć się do pracy , byle uciec z tych miejsc , gdzie moi nieprzyjaciele naigrawali się zwycięsko .  Miał em za dwa dni wsiąść na brykę i jechać , tymczasem odważył em się raz jeszcze odwiedzić mieszkanie dobroczyńcy , te pokoje , gdzie wzrosł em , gdzie przed wyjazdem za granicę odebrał em jego błogosławieństwo , ach !  któż mógł przewidzieć , że ostatnie ?  Szedł em nie bez powodu : synowcowie rozdzieliwszy pomiędzy siebie dobra , gotówkę i kosztowniejsze przedmioty , resztę mebli puszczali na licytację ; ta reszta były to właśnie dla mnie najdroższe pamiątki , sprzęty z sypialnego pokoju ; dla synowców żadnej nie miały wartości jako niemodne i zniszczone , bo starzec w innych pokojach utrzymując przepych , w swoim gabinecie nic nie lubił zmieniać .  Nie miał em już pieniędzy na ocalenie chociażby jednej z tych pamiątek , ale pragnął em przynajmniej się dowiedzieć , kto je ponabywa , aby za pierwszy zarobiony fundusz je wykupić .  Właśnie to zwierciadło targował jakiś jegomość barczysty , o czarnych oczach i czarnych włosach , oliwkowy , zarosły , z typem wyraźnie południowym .  Mówił też łamaną polszczyzną .  Pomyślał em sobie :  Pewnie wędrowny antykwariusz , i smutno mi się zrobiło na myśl , że nim potrafię co zarobić , już on może te sprzęty gdzie daleko wywiezie .  Pod naciskiem tylu wspomnień i żalu łza mimowolnie z oczu mi się puściła .  Cudzoziemiec spojrzał na mnie z uwagą , może odgadł , kim jestem , bo dziwna moja historia już z ust do ust krążyła .  Przystąpił i grzecznie zdejmując kapelusz spytał : „ Czy to pan jesteś ten sukcesor pokrzywdzony , ten wychowanek nieboszczyka ? ”  Skinieniem głowy dał em znak potwierdzający .  On ciągnął dalej : „ Przepraszam za pytania może niedyskretne , ale o tej całej sprawie ludzie opowiadają takie rzeczy niepojęte , że trudno uwierzyć …  Czy to prawda , że pan posiadasz list własnoręczny , gdzie nieboszczyk mówi o testamencie ? ”  Nowy znak potwierdzenia z mojej strony .  A on znowu : „ Wiesz pan , że ja , na miejscu pańskim , podobny list mając w ręku , nie ustąpił by m tak łatwo praw moich ? ”  „ A cóż mam robić ? ” zapytał em z goryczą .  Zaczepka wydawała mi się istotnie troszkę niedyskretną , jednak był em taki samotny , taki opuszczony , że to gorące zajęcie się moją sprawą ze strony człowieka zupełnie mi obcego wzruszyło mię i przejęło rodzajem wdzięczności .  Na usilne jego nalegania wyjął em ów list i pokazał em .  Przeczytawszy , powtarzał : „ W biurku , aha , w biurku .  Czy w tym samym biurku , co stoi przy studni ?  W tym samym , dobrze .  A teraz uważnie pan słuchaj : przychodzi pytanie najdziwniejsze a zarazem najważniejsze , dla nas obu …  To zwierciadło wisiało w tym samym pokoju , wszak prawda ?  Ale jak wisiało ?  Czy można było w nim widzieć biurko i osobę przy nim siedzącą ? ”  Na to zagadnienie przez chwilę się zawahał em , ale krótki namysł wystarczył , aby znaleźć stanowczą odpowiedź : biurko stało naprzeciw kominka , zwierciadło było ukośnie pochylone , odbijało całą przeciwną połowę pokoju , a więc i biurko z piszącym .  Przypomniała mi się nawet okoliczność jeszcze dowodniejsza : na kilka dni przed moim wyjazdem za granicę , poprawiając ogień na kominku , spojrzał em w lustro i spostrzegł em , że mój opiekun zdrzemnął się na fotelu za biurkiem , a w tej nieruchomości wydał mi się taki blady i zmieniony , że wtedy pierwszy raz na myśl mi przyszło , czy jeszcze żywym go zastanę ?  Nieznajomy , usłyszał ten szczegół , klasnął w ręce i zawołał : Bravo ! bravissimo ! ”  Wmieszał się między kupujących i pędząc bez namysłu ceny , zakupił biurko i zwierciadło ; kazał oba nieść za sobą na tragach i do mnie rzekł : „ Chodź pan ze mną . ”  Widząc moje wahanie , dodał : „ Choćby ś pan przez tę godzinę spóźnienia miał stracić jaki wielki urząd albo rękę bogatej dziedziczki , jeszcze by m ci powiedział : pójdź ze mną , bo tu chodzi o szczęście , o honor , o sławę nieboszczyka .  Zresztą , co to panu szkodzi ?  Pan już nie masz nic do stracenia . ”  Ten ostatni argument najlepiej mię przekonał , poszedł em ciekawy , co nabywca chce zrobić z mymi kochanymi pamiątkami ?  Przez drogę wypytywał się jeszcze gorąco o moją przeszłość , a widząc , ile jestem zdziwiony tą nagłą życzliwością , stanął i uchylając kapelusza wyrzekł : „ Przepraszam za uchybienie prawom towarzyskim , które w tak wyjątkowych okolicznościach wyszły mi z pamięci ; ja wiem , kto pan jesteś , a pan dotąd nie wiesz mojego nazwiska ; jestem profesor Hallucini , do usług pańskich . ”  — A cóż za nieszczęśliwe nazwisko ! — zawołała m ze śmiechem .  — To jakby na żarty .  „ Młodzieńcze ! od pierwszego spojrzenia poznał em w tobie duszę niezłomną i szlachetną , taką właśnie , jakiej od dawna szukam .  Dziwny zbieg wydarzeń sprawia , że może będę mógł ci oddać wielką , bardzo wielką przysługę …  mówię » może « ,bo nie jestem pewien , czy drobne jakie okoliczności nie staną jeszcze na przeszkodzie ?  Posiadam sekret … , który dawniej uchodził za cudowny .  Jego posiadacze umyślnie otaczali go tym urokiem , aby go zachować wyłącznie dla siebie .  Nie ma w nim jednak nic nadprzyrodzonego ; jest to zjawisko najczystszej nauki .  Sekret polega na wywoływaniu ze zwierciadeł obrazu wszystkich osób i przedmiotów , co się przed ich szkł em przesunęły .  Kiedy więc udało nam się ocalić to zwierciadło , może z niego się dowiemy , czy testament był istotnie w biurku , a jeżeli go już nie ma , zobaczymy , kto go wyjął i zabrał .  W każdym razie więc czeka cię ogromna korzyść i niezmierna rozkosz , albo odzyskasz ten szacowny papier , a z nim cały majątek i całą świetną przyszłość , albo przynajmniej będziesz wiedział , kto ci ją wydarł i na kim się możesz zemścić . ”  Chciał em odpowiedzieć , że nie pragnę zemsty , ale ten dziwny człowiek , jakby odgadując moje myśli , szybko przerwał :  „ Nie mów , młodzieńcze , że zemsta cię nie pociąga , o ! to wielka rozkosz , choćby dla możności przebaczenia .  To nie sztuka nie mścić się , dopóki nie wiesz , kto cię skrzywdził , ale wiedzieć i nie szukać zemsty , a ! to zasługa i wewnętrzne zadowolenie , które także coś warte , zwłaszcza kiedy nic nie kosztuje . ”  Patrzył em na niego ze zdumieniem , chcąc odgadnąć , czy mówi z przekonania , czy z ironii ?  Dwuznaczny jego uśmiech zostawiał mię w wątpliwości , a przy tym nie mogł em sobie wytłumaczyć , dlaczego ten nieznajomy tak zajmuje się moim losem , jaką w tym widzi dla siebie korzyść ?  Szybko wyprowadził mię z niepokoju , mówiąc : „ Ale nic darmo na tym świecie .  Jesteśmy obaj w nędzy i możemy wzajemnie oddać sobie przysługę .  Mam nadzieję , że jeżeli odzyskasz przeze mnie majątek , cząstką jego choćby najmniejszą mię nagrodzisz , i tym darem wesprzesz moje naukowe prace .  Jak ma być wielką ta nagroda , to już zostawiam twojej szlachetności . ”  Z mimowolnym zapał em ścisnął em jego rękę i przyrzekł em , że nie zawiedzie się na mnie , a nadzieja ma tak wszechwładny urok , że przez chwilę uniosł em się na jej skrzydłach i pomyślał em sobie : Rzeczywiście , jeżeli ten człowiek wróci mi majątek , stanie się moim dobroczyńcą .  Po chwili uśmiechnął em się z mojej łatwowierności , ale obietnicy nie cofał em , bo i po co ?  Obiecanka za obiecankę .  Profesor ciągnął dalej : „ Był by m łatwo mógł bez twojej pomocy wykonać doświadczenie i papier znaleziony w tryumfie ci oddać .  Ale jeżeli go kto zniszczył , nie mógł by m poznać szkodnika , bo nie znam twojej rodziny .  Chciał em więc , aby ś na własne oczy widział przeszłość , a przy tym … dawno szukam adepta . ”  „ A teraz , dodał uroczyście , oto jest Ewangelia .  Przysięgniesz mi , młodzieńcze , że cokolwiek zobaczysz i cokolwiek znajdziesz , nikomu nie opowiesz twoich widzeń , dopóki ja będę na tym świecie lub dopóki nie zwolnię cię z obietnicy .  Przysięgniesz jeszcze , że nigdy nie będziesz podpatrywał mego sekretu ani sposobów , jakimi go się wykonywa , że się zadowolnisz tą cząstką tajemnicy , do której cię przypuszczę ; kiedyś może wszystko ci odkryję … pierwej muszę dobrze poznać twoją duszę , bo nie każda jest zdolna do zniesienia takich objawień .  Tymczasem niech ci i to wystarcza , że ci nastręczam korzyści doczesne . ”  Był em dziwnie opanowany jego przekonaniem , przy tym , według mądrych słów profesora , nie miał em nic do stracenia , próbować nic nie kosztowało , przysiągł em .  — Patrzcie , panie , oto całe zaklęcie .  Kto by powiedział , że tyle dziwów leży w tej ubogiej skrzynce ?  A były w niej , były ! …  Owego dnia Hallucini na maleńkim stoliczku przystawił ją do czarnej zasłony ; tę wystającą lunetkę wsunął w jedno z okienek , a do innego otworu kazał mi oko przyłożyć .  Pierw jednak dawał mi różne przestrogi , na przykład mówił : „ Pamiętaj , że wszystko będzie nam się przedstawiało w stosunku odwrotnym co do czasu , i tak najprzód zobaczymy ubiegłe godziny dnia dzisiejszego , potem dzień wczorajszy , potem onegdajszy i coraz dalej , zawsze cofając się w przeszłość . ”  Przy tym ostrzegał mnie , aby m się nie lękał , aby m nad sobą panował .  Na koniec kluczem nakręcił skrzynkę , jak się nakręca szkatułki grające , zawołał : „ Baczność ! ” i puścił w ruch tajemny przyrząd , w którym coś zaczęło z lekka warczeć .  Patrzył em przez otworek , dusząc się od śmiechu .  Owe napomnienia , aby m się nie lękał , jak najgorzej mię usposobiły , pewien był em , że zobaczę jakieś straszydło na dzieci , jakąś prostą szarlatanerię .  Po chwili na czarnym tle kryształu zobaczył em część pokoju , ale tę , co była za zwierciadłem , tę , którą zwierciadło odbijało , zanim profesor postawił je na sztalugach .  Widział em siebie rozmawiającego i … przysięgającego na księdze .  Dreszcz mię przeszedł .  Potem pokazały się jakieś ręce i twarze .  Były to postacie tragarzy odbite w chwili , kiedy ustawiano lustro .  Później mignęło kilka ścian , sionek , zrobiło się nagle wielkie światło , zobaczył em otwarte niebo i szereg kamienic , które przelatywały szybko jakby w oknie wagonu .  „ Co to jest ? ” pytał em .  Profesor , który także patrzył przez jeden z otworów , odpowiedział , że to są wszystkie ulice , przez które niesiono za nami zwierciadło .  Jedną razą pokazał mi dziedziniec z licytacją , nogi mnóstwa osób długo migotały , aż z nagła znów nastało inne oświetlenie i ujrzał em , ach ! wystawcie sobie , co ujrzał em — pokój mego opiekuna .  Pod tym wrażeniem zaćmiło mi się w oczach , jednak rozgorączkowanie ciekawości przemogło , patrzył em dalej : właśnie wynoszono meble ; wkrótce znów odnalazł em je wszystkie na miejscu i nastała spokojność , nikt nie wchodził , nikt nie wychodził , tylko przez okna widać było kilkakrotnie wschód i zachód słońca ; nastawały pory zupełnej ciemności , były to noce , po których dni schodziły szybko , bo machina była puszczona wielkim pędem i wszystko w zwierciedle działo się daleko prędzej , niż działo się w rzeczywistości .  Kilka razy o zmierzchu spostrzegł em jakiś słup szarawy , który się przesuwał przez pokój ; dla szybkości wizji nie mogł em dobrze go rozeznać , zapytał em , co to jest ?  Hallucini chwycił mię za rękę i odprowadzając do krzesła , powiedział : „ To pewno złudzenie zmęczonego wzroku …  nie trzeba za długo patrzeć … odpocznij , teraz się przesuwają dni bez wielkiego znaczenia , dni , w których dom stał pustkami . ”  Ścisnął em jego rękę , mówiąc : „ Wielkie odkrycie !  Olbrzymie odkrycie ! ”  I siadł em porażony , złamany .  Nie , najokropniejsze straszydła nie mogły by mocniej mię przerazić niż takie wierne , proste powtórzenie przeszłości .  Siedział em długo , z twarzą ukrytą w rękach , z myślami wirującymi w tysiącu przewidywań i przypuszczeń .  Nagle profesor zawołał : „ Teraz patrz ! ”  Skoczył em i spostrzegł em scenę , w której moi kuzynowie natrząsali się ze mnie .  Obelgi nie dochodziły moich uszu , ale z gestów poznawał em , patrzył em na samego siebie jakby na obcą osobę , dziwując się dumie moich ruchów i spokojowi mojej twarzy , bo ja jeden wiedział em , co się wówczas działo w mojej duszy .  Cały ów ohydny dramat odegrał się po raz drugi przede mną , tylko jakiś dziwny , nielogiczny , bo w odwrotnym porządku chwil .  Widział em obszukiwanie mebli , różne pomniejsze ruchy , potem zrobiło się ciemno , tylko przez szpary zamkniętych okiennic wpadał czasem ukośny promień ; weszli śmy w te dni , kiedy pokoje stały zapieczętowane .  Jedną razą coś błysnęło — to gromnice … żałobnicy wynoszą w otwartej trumnie zwłoki .  To on ! to mój opiekun !  I znowu widzę te zwłoki , ale na łożu , świece w nogach się palą , ksiądz siedzi u wezgłowia , a służba i kilka osób z rodziny kręci się w pokoju .  Profesor woła : „ Teraz uważajmy , bo jeżeli kiedy skradziono owo pismo , to w tym dniu . ”  Ja jednak nie mogł em ciągle patrzeć na biurko , inny przedmiot odciągał moje oczy , rzecz straszna i zachwycająca …  ale o tym dziś wolę nie mówić … sam wówczas nie dowierzał em oczom , a z wielkiego wrażenia nawet pytać nie śmiał em .  Przyszła chwila , w której okrzyk straszny wydarł mi się z piersi … zobaczył em nieboszczyka nie na łóżku , ale na podłodze , i to wpół żywego , pasującego się z cierpieniem … była to chwila nagłej śmierci .  Profesor objaśnił , że sprężyna wyszła i trzeba cały przyrząd na nowo nastawić .  Ja ledwo rozumiał em , co do mnie mówił ; rzucił em się w jego objęcia , całował em go po ramionach , wołając : „ O wielki człowieku ! o mój dobrodzieju ! …  Choćby ś mi już nic więcej w życiu nie wyświadczył , nigdy ci nie zapomnę tej chwili .  Przez ciebie widział em raz jeszcze tego , co był mi ojcem !  I to żywym ! ”  Chodził em po pokoju , nie wiedząc ani co mówię , ani co wyrabiam .  Hallucini , widząc mię tak wzburzonym , nie nastawił drugi raz przyrządu , tym bardziej że się już zmierzchało .  Zmartwiła mię okropnie ta przeszkoda , był by m chciał dzień i noc patrzeć , błagał em , czy nie można użyć lamp i przy nich dalej badać ?  Profesor mi odpowiedział , że można , że nieraz próbował doświadczeń przy wielkim sztucznym oświetleniu , ale obrazy wówczas bywały mniej pewne , a zdarzenia , dodał , które chcemy widzieć , są nadto ważnymi , aby je puszczać na traf niewyraźnego światła . ”  „ Przenocuj , mówił , u mnie , teraz noce krótkie , jak tylko zacznie świtać , nastawimy przyrząd . ”  Jak tylko rozwidniało , otworzył skrzynkę , coś do niej dosypywał , coś dolewał , nakręcił przyrząd ; ja się rzucił em do okienka i znów stanął przede mną ukochany pokój .  Według wszelkich obrachowań zbliżali śmy się już do chwili , w której musiał być pisany testament , bo list wyraźnie mówił : „ W tych czasach był em niezdrów ” …  Ale znowu nas wieczór zaskoczył i musieli śmy najważniejsze widowisko odłożyć do jutra .  Już też i okropne znużenie odejmowało nam przytomność , teraz potrzebniejszą niż kiedykolwiek .  Mój towarzysz posłał po ciepłą strawę , ja rzucił em się na starą sofę i sen kamienny mię zmorzył .  Pamiętam , że kiedy promień słońca prosto bijący w oczy obudził mię rano , długo nie mogł em zrozumieć , gdzie jestem i co się ze mną dzieje , bo też istotnie wszystko , co zaszło od mego powrotu z zagranicy , wyglądało na ciężką zmorę , a te dwa dni ostatnie na sen zaczarowany .  Ale już profesor nakręcał przyrząd .  Przyłożył em oko do otworu , spostrzegł em zmiany w postaci i w zwyczajach mego opiekuna ; widocznie był niezdrów ; rano się nie ubierał , cały dzień chodził w szlafroku ; widzieli śmy , jak zażywał lekarstwa .  Nagle profesor krzyknął : „ Oho ! oto coś ciekawego ! ”  Szybkim rzutem zatrzymał bieg sprężyny , ruch obrazów także się zatrzymał w zwierciedle i ostatni obraz pozostał nieruchomy .  Co przedstawiał , tego nikt by się nie domyślił , choćby sto lat myślał …  Nieboszczyk stał przy biurku ; przed nim była szeroko wysunięta środkowa szuflada ; jedną ręką trzymał papier zapieczętowany , drugą przyciskał maleńką lwią główkę znajdującą się między brązami , a pod tym naciśnięciem dno szufladki odskakiwało .  Hallucini krzyknął : „ Podwójne dno !  Podwójne dno !  Chodźmy sprawdzić ! ”  Rzucili śmy się do biurka , drżącą ręką wyciągnął em ową szufladkę , którą dawniej sto razy na próżno wyciągał em , naciskam lwią główkę , wystawcie sobie … rzeczywiście , fałszywe dno odskakuje , a na drugim , prawdziwym dnie spostrzegamy świeżuchną , nietkniętą kopertę z podpisem :  Do rąk Cezarego po mojej śmierci .  Gdyby nie zwierciadlane objawienie , był by ten papier leżał tam do skończenia świata , bo skrytka była wykonana z misternością , jaką się spotyka tylko w meblach z osiemnastego wieku , z owych czasów Regencji , Masonów i Cagliostrów , kiedy ludzie mieli tyle sekretów do przechowywania .  Była szeroka na całą szerokość szufladki , ale bardzo płaska i wybornie dopasowana .  Nikt o niej nie wiedział oprócz nieboszczyka .  Miał on na pewno zamiar mnie jednemu ją odkryć , bo nic innego nie mogły znaczyć te dziwne wyrazy listu , które wówczas dopiero stały się dla mnie jasnymi :  Testament schował em do biurka , pokażę ci , jak wrócisz .  Śmierć niespodziana wszystko pomieszała .  Ujrzawszy błogosławiony papier , rzucił em się Halluciniemu na szyję , ściskał em go , nazywając moim wybawicielem , wyznając , że do śmierci nie potrafię mu się odsłużyć .  Nie odpowiedział mi uściskiem tak szczerym , na jaki zasługiwało moje głębokie rozczulenie , odepchnął mię nawet lekko i z sardonicznym uśmiechem wyrzekł : „ Dobrze … zobaczymy , jak długo potrwa ta wdzięczność . ”  Do żywego tknięty , zawołał em : „ Tak , zobaczymy !  Przyjmuję wyzwanie . ”  W takiej chwili trudno było się na niego obrażać , ale uczuł em ze smutkiem , że to jakieś serce , do którego się nie dopukam , wyższe od serc zwykłych , a może niższe ?  „ Czy wiesz , spytał , co teraz mamy najpilniejszego do zrobienia ?  Oto na słowo sprzedaję ci to biurko razem z tym papierem ; przy pierwszych pieniądzach zapłacisz mi za nie , ile zechcesz .  Teraz każ je do siebie zanieść , opowiedz wszystkim , że je na licytacji zakupił eś , że przypadkiem znalazł eś skrytkę , i tak wszystko najprościej , najprozaiczniej w świecie przed ludźmi się wytłumaczy . ”  Usłuchał em go ślepo .  Za powrotem do siebie przed bramą spostrzegł em konie pocztowe i dopiero wtedy mi się przypomniało , że tego dnia miał em wyjeżdżać na wieś ; odesłał em konie z uśmiechem ; niedoszły rządca już ich nie potrzebował .  Gospodarz hotelu przyjął mię z okrzykami radości : od półtrzecia dnia jak zniknął em , zachodził w głowę i chciał już policję poruszać w przekonaniu , żem się utopił lub zastrzelił .  Moja historia narobiła ogromnej wrzawy ; teraz mię na rękach noszono , jak zwykle tego , któremu się powiedzie .  Spiorunowani kuzynkowie chcieli zaprzeczyć testamentu , ale się to nie udało , był cały własnoręczny , opatrzony we wszelkie formuły ostrożności .  Musieli wszystko zwrócić .  Widząc ich rozpacz przechodzącą ludzkie pojęcie , wydzielił em im ze spadku więcej , niż testament wskazywał , ale i to ustępstwo ich nie rozbroiło .  Ach ! pamiętam , jak na widok owej kryjówki , którą wszystkim pokazywał em , pozielenieli i usta do krwi przygryźli ; nie mogli sobie darować , że owo nieocenione biurko puścili na licytację .  Tak nieposzanowanie pamiątek zburzyło ich szczęście , o mnie zaś mówiono po świecie , że Bóg mię wynagrodził za przywiązanie , jakie zachował em dla nieboszczyka i jego wspomnień , pomimo wszelkich pozorów pokrzywdzenia .  Tu nie mogła m się powstrzymać , aby nie przerwać panu Cezaremu :  — Ach , panie , cóż to za pyszna historia !  Cóż za cudowne odkrycie !  — To prawda — poparła pani Marta , która zdawała się nie mniej ode mnie zachwyconą .  Historia wzruszająca a razem budująca ; wyraźnie Pan Bóg chciał wybawić sierotę i nie żałował środków nieledwie nadziemskich .  Widzę , że ten wynalazek ze zwierciadłami może się nieraz przydać w niejednym kłopocie .  Ale na miłość boską , powiedzże mi pan , jakim sposobem , dobiwszy się milionów , dziś znowu popadł eś w tak opłakane położenie ?  Od chwili , jak przeszłość w zwierciedle stanęła przede mną żywa , obecność straciła dla mnie urok .  Po co miał em zamykać się w kółku mego jednego żywota , kiedy mogł em przeżywać tysiączne żywoty , nagromadzać lata na tygodnie ?  Po co mi było męczyć się w maleńkich pracach jednego pokolenia , kiedy mogł em wywołać całe szeregi pokoleń , kazać im przed sobą działać , bawić się , pracować , kochać się , płakać , rodzić się i umierać ?  Wartoż było zwracać uwagę na ten jeden punkcik dziejów , który nazywamy „ naszym czasem ” , kiedy mogł em studiować wieki , i to nie według mdłych przypuszczeń albo przeinaczonych opowiadań , ale po prostu chwytając je na gorącym uczynku , z ich kostiumami , ruchami niepodobnymi do dzisiejszych , z tysiącem szczegółów nie znanych najmozolniejszym badaczom ?  Ręczę wam , panie , że jedno zobaczenie kilku takich obrazów lepsze daje pojęcie o dawnych czasach niż całe biblioteki pisane z posłuchu .  Pan Cezary błysnął dziwnym spojrzeniem i odrzekł z uśmiechem :  Dla mnie długie lata przeszły w takim usposobieniu .  Odebrawszy spadek , urządził em sobie życie wygodnie i dostatnio , ale bardzo samotnie .  Profesor przeniósł jedną ze swoich cudownych machin do mego mieszkania i pozwolił mi jej używać .  Korzystając z pozwolenia , całe dni i wieczory spędzał em przed zwierciadłami .  Z początku wielki żal mię ogarnął , nie mogł em się po tym zwierciedle odtęsknić , wkrótce jednak inne mię pocieszyły .  Zakupywał em ich mnóstwo , z różnych fabryk i różnych epok ; nie były to już dla mnie wspomnienia osobiste ani rodzinne , ale za to co za mozaika scen zachwycających lub ohydnych , nieraz tak zagadkowych , że całe noce spać nie mogł em , póki nie schwycił em ich znaczenia !  Najczęściej przedstawiały się mieszkania bogatych , bo te najwięcej posiadają zwierciadeł .  Czasem jednak z najśliczniejszego buduaru widok nagle się przenosił do izby lichwiarza , gdzie biedny sprzęt długo na wykupno czekał .  Nabywał em także lustra hotelowe , restauracyjne — te były istnymi kalejdoskopami , pełnymi typów niezmiernie ciekawych , ale mniej mię zajmowały od zwierciadeł familijnych , rzewnie opowiadających dzieje kilku pokoleń .  Co tam widział em tragedii głuchych a rozdzierających !  Co kapitalnych komedyjek !  Autorowie by mię po rękach całowali , gdyby m chciał im ten róg obfitości wysypać .  Kiedyś też przyszła mi fantazja kupić małe czworograniaste zwierciadełko o drewnianych ramkach , które w chałupie służyło dziewczęciu wiejskiemu ; spodziewał em się najwdzięczniejszej sielanki ; prawda , spostrzegł em kilka szczerych uśmiechów , ale jeszcze więcej kułaków po chacie migotających i czerwonych oczu obcieranych fartuchem .  Pani Marta , cała wychylona od bacznego słuchania , powtarzała :  — Proszę … no proszę …  Pan Cezary , którego wspomnienia tak silnie ożywiły , że nawet jego żółta cera nabiegła różowością , uśmiechnął się po młodzieńczemu i ciągnął dalej :  — Oj ! co ja podpatrzył em scen godnych Romea i Julietty , co wykradzionych dowodów czułości !  Gdyby ci ludzie wiedzieli , że zwierciadła umieją mówić , byli by może …  Tu przerwał , po czym kłaniając się figlarnie , dodał :  A przy tym … robił em nieraz nieprzyjemne odkrycia .  Ilem ja się napatrzył fałszowanych wdzięków , owych białości i rumieńców , co się dobywają z puszki , owych włosów , co się biorą z pudełka , aj !  było by czego rozczarować najfanatyczniejszych czcicieli płci pięknej .  A jeszcze gorsze niespodzianki duchowe : niejedna z tych piękności , co miała gołębią twarzyczkę i w salonach pewnie słynęła ze słodyczy , przed gotowalnią umiała rozzłościć się na pokojówkę albo i na mężulka jak istna Ksantypa , a wtedy , wierzcie mi , panie , brzydła nie do poznania .  Czasem też trafiały się odkrycia innego rodzaju : raz wynalazł em zwierciadło , przed którym Albrecht Dürer , mając lat trzynaście , wykonał swój własny portret , sławny ów portret , co dziś jest perłą Galerii Albertyńskiej .  Inną razą nabył em wielkie lustro , które długo wisiało w sali gry w Hamburgu ; tam toż dopiero napatrzył em się natury ludzkiej w jej najspiczastszych za rysach !  Hogartowskie album .  Od granitu do wulkanu , od tygrysa do węża , od Baltazara do Roberta Macaira , wszystkie gatunki graczów przeciągały przede mną .  Jeden z nich zastrzelił się w moich oczach … a ja płakał em nad nim , bo młodziuchny był i przez jego oblicze przeglądał jeszcze jego anioł stróż przerażony .  Ach , widział em niejedno samobójstwo …  Było małe , nadpęknięte zwierciadełko , co mi opowiedziało życie biednej szwaczki , może paryżanki , bo miała okrągły czepeczek i czarny fartuszek .  W oknie wisiała klatka z kanarkami .  Poczciwa dziewczynina musiała piekło przejść na ziemi …  Opłakany koniec tego głuchego dramatu rozegrał się przede mną : w wieczór nałożyła fajerkę … tegoż dnia , rano , kanarki darowała sąsiadce , pewnie z obawy , aby się razem z nią nie zaczadziły .  Ta litość nad ptaszyną maluje całą jej duszę ; za samą tę litość nie wątpię , że dziś ma skrzydła .  Bywały i weselsze widowiska .  Ach , jak szczęśliwie , że sobie przypominam !  Był by m ominął najciekawsze .  Wystawcie sobie , panie , pewnego razu dostało się do moich rąk lustro wcale niepozorne , o wytartych mahoniowych ramach , a w nim zobaczył em — kogo ?  Schillera .  Tu ja wyciągnęła m szyję , wołając :  — Czy być może ?  Ach , mówże nam pan o nim , jak wyglądał ?  Co robił ?  — Wyglądał bardzo mizernie ; pewnie to już była ostatnia epoka jego życia , zapowiedź śmiertelnej choroby widniała wyraźnie w rysach wydłużonych i zwisłych ramionach , przecież każdy , co go zna z portretu , zawołał by od razu : „ To Schiller ! ”  Właściwy jego pokój musiał być gdzie indziej , bo tu tylko czasem jego postać się przesuwała ; raz jednak widział em , jak prawie całą noc pisał , a nawet wziąwszy mocną lornetkę , potrafił em doczytać kilkanaście wyrazów , których osnowa , na wspak odwrócona , przedstawiła mi urywek z Dymitra , co był , jak wiadomo , jego ostatnim , nigdy nie dokończonym dziełem .  — Powiedzże mi pan — zapytała m — jak on pisał ?  Czy szybko , z rozpędem natchnienia , czy też z długimi namysłami ?  — To dziwne — odezwała się pani Marta — przecie taki sławny ?  Kto by w to uwierzył ?  A ja odpowiedziała m :  — I bardzo słusznie — odparła pani Marta .  — Rzecz wiadoma , że kto chce smaczno jeść obiad , nie powinien bardzo zaglądać do kuchni .  Widok przygotowań odejmuje apetyt .  Pomimo obniżenia tonu , do jakiego te słowa nagle ściągały rozprawę , musiała m przyznać pani Marcie , że jej porównanie jest wyborne .  Ale pan Cezary , który , jak dostrzegła m , nie znosi dysonansów , strzelił ku niej wzrokiem niechętnym i coraz więcej do mnie zwracał rozmowę .  — Ach , jak ja odczuwam — powtarzał — wszystko , co pani mówiła !  Bo i gonienie za wielkim odkryciem jest także nieustanną twórczością .  I tu poszukiwacz zdaje się pogrążony w drobiazgowych , czysto mechanicznych działaniach , a jednak ich celem jest zawsze idea , którą z niebios utopii trzeba ściągnąć na ziemię , a nie ściąga jej się bez rozdarcia i ciężkich wysileń .  — Istotnie — przerwała znowu pani Marta — musiał eś pan użyć niemało fatygi , choćby już tylko z tego ciągłego patrzenia przez oczko w kortynie ; jest czego w końcu przygarbić się i stracić oczy .  Muszę jednak przyznać , że przedstawiały się pewne nieprzyjemności , na które nie mogł em i nie mogł em wynaleźć środka ; i tak na przykład owo wieczne cofanie się w przeszłość było dla mnie długo nieznośnym ; trudno sobie wyobrazić , jak podobne przewrócenie pojęć nuży mózg i napręża nerwy ; z początku dostawał em wyraźnych mdłości , jak osoby , co powozem nie mogą w tył jechać ; z latami jednak przywykł em , i to tak dalece , że ów pogląd odwrotny stał się u mnie drugą naturą ; nawet wracając do rzeczywistości mylił em się i wszystko na wspak brałem .  Dowód , jak wszelkie nasze władze , nawet pojmowanie , nawet logika , są dziełem przyzwyczajenia .  W tym ostatnim ustępie pan Cezary złośliwie zwracał się do mojej towarzyszki , jakby uznawał , że taniec szczotek wkracza we właściwą jej sferę .  Poczciwa dama , nie podejrzywając złośliwości , śmiała się dobrodusznie , a on ciągnął dalej :  — Wszystkie te nudne dodatki starał em się mijać jak najprędzej .  Za to każdy ciekawszy wypadek , nawet każdy nieznany szczegół umeblowania lub kostiumu podlegał najsumienniejszym badaniom i najczęściej na poczekaniu bywał spisywany .  — Proszę pana — przerwała pani Marta — zamiast męczyć się nad opisami , czy nie można było od razu tych scen fotografować ?  — Uwaga pani bardzo trafna , cóż , kiedy w owym czasie fotografia właściwa jeszcze nie istniała , dopiero dagerotyp wchodził w modę .  Później , w lat wiele później , wpadli śmy na ten sam co i pani pomysł , mam całe album fotografii zdjętych ze świata już nie istniejącego .  — Ach , jakież to ciekawe ! — zawołały śmy obie .  — Jak to ? — zawołała pani Marta .  — Pan ciągle miał eś pod ręką machinę cudotwórczą i nie doszedł eś jej sekretu ?  — Wszak pani masz zegarek , co dzień go nakręcasz własną ręką , a jednak czyżby ś potrafiła zrobić drugi ?  — To prawda .  — Przypuśćmy nawet osobę obdarzoną wrodzonym geniuszem do dzieł mechanicznych .  Znaną jest historia pastuszka , co nigdy nie uczył się zegarmistrzostwa , a jednak , mając zegarek , zrobił drugi , podobniusieńki ; ale pastuszkowi wolno było rozebrać przedmiot , co mu za wzór służył , wszystkie kółka rozkładać , mierzyć i trop w trop naśladować , a ja przysiągł em , że nie będę ani dochodził , ani żądał wydania tajemnicy .  Czuł em się spętany nie tylko przysięgą , ale i zobowiązującym zaufaniem Halluciniego , który tak mi dowierzał , że przez całe lata zostawiał szkatułkę w moich rękach ; z początku sam ją urządzał , potem nawet nauczył mię , jak ją nastawiać i nakręcać .  Doskonale rozumiał em budowę przyrządu , który ją w ruch wprawiał , ale na czym polegało wywoływanie widziadeł , tego nie mogł em zrozumieć .  — Czy być może ? — zapytała m zdumiona .  — I ów człowiek przez całe lata nie mówił z panem o swoim wynalazku ?  — Owszem , prawie o niczym innym nie mówił .  Ale tak umiał mistrzowsko władać słowem , że rozprawiając z niesłychaną obfitością i pozorną swobodą , nigdy się nie zapomniał , nigdy się nie zdradził ; powoli wydał mi wszystkie skarby swojej wiedzy , wszystkie oprócz zagadki , co była ich kluczem .  Kilka razy nawet zdawało mi się , że już się wygadał ; wkrótce jednym słówkiem niszczył moje złudzenie , a wprowadzał na nowy domysł .  I tak długo był em przekonany , że cudowna siła leży w blaszce z jakiegoś nowego , nieznanego metalu , który zaścielał dno szkatułki ; później mi się zdawało , że cały sekret polega tylko na niezwykłym kształcie i nastawieniu soczewek .  Raz też z jednej rozmowy zrozumiał em wyraźnie , że szkatułka jest tylko narzędziem pomocniczym , a właściwa moc wyciągania obrazów ze zwierciadła zawiera się masie chemicznej , którą przesycona jest owa czarna tkanka .  Może profesor umyślnie naprowadzał mię na fałszywe tory ?  Może we wszystkich tych przypuszczeniach była cząstka prawdy ?  W każdym razie całej nigdy nie posiadł em .  — I dlaczegóż nie chciał pana przypuścić do sekretu ? — spytała pani Marta .  — Tak , tak — przywtórzyła pół śmiejąc się pani Marta — musiał to być Cygan , toteż i pana ocyganił .  — Już to nie mogę powiedzieć , aby mię w czymkolwiek oszukał .  Miałemże prawo czegokolwiek żądać ?  Przywrócił mi majątek , stanowisko , wszelkie przyjemności życia ; byłże to powód , aby się miał jeszcze dzielić ze mną swoim skarbem najdroższym ?  Nie .  Z początku wszystkie obowiązki stały po mojej stronie .  Później nasze długi mocno się wyrównały …  O , i jak jeszcze !  Dziwiłyście się , panie , jakim sposobem doszedł em do nędzy ?  Odpowiedź bardzo łatwa : miał em Halluciniego .  Tu opowiadający uśmiechnął się z gorzką ironią .  — Gdyby m miał żonę zbytnicę i trzech synów utracjuszów , nie wiem , czy by mię tyle kosztowali , co ten jeden człowiek .  — I na cóż on tak wydawał ? — zawołały śmy obie .  — To ładnie — przerwała pani Marta .  — I mnie się też zdawało , że ładnie , ale professor niekoniecznie był mojego zdania ; od pierwszej chwili spostrzegł em w nim przykre zdziwienie ; może spodziewał się połowy ?  Udał em , że nie rozumiem przesadzonych wymagań , jednak ich pamięć mię korciła ; zawsze to niemiło wiedzieć , że jest ktoś na świecie , co nas posądza o niewdzięczność .  Postanowił em innymi sposobami go obdarzać i tysiącem przysług dopełniać miary według niego niepełnej .  W głównych stolicach bawili śmy po roku , czasem i więcej ; wszędzie co mogł em , skupował em dla niego , dla siebie zaś prawie nic , chyba zwierciadła , o ! już co tych , tom sobie nie żałował .  Dzięki ich mnogości mogł em studiować różne ludy i obyczaje bez wychodzenia z gabinetu .  — Ale jakże się pan woził eś z takim ogromnym przyborem ? — spytała pani Marta .  — Nie miał em potrzeby wozić .  Każde zwierciadło wypróżnił em aż do dna , wyssał em niejako z niego całą przeszłość , potem czyściuteńkie odprzedawał em , a na jego miejsce przychodziły inne .  Nie mogę jednak powiedzieć , aby m żył z samymi tylko zwierciadłami .  Nie chcąc uchodzić za oryginała , pragnąc też poznać trochę i mój świat współczesny , oglądał em ciekawości , uczęszczał em do najlepszych towarzystw .  Hallucini owszem nie chciał wcale w nich bywać ; on wszędzie żył z samą Bohemią społeczną , z długowłosą bandą artystów i aktorów , między którymi królował jako Sułtan i Mecenas , pozwalając , aby go bawiono , wielbiono i — obdzierano .  Twierdził , że tylko w takich kołach istnieje prawdziwa zabawa , a potrzebował jej czasem gwałtownie , bo całe dni siedział nad księgami jak rabin .  W każdym mieście miał dwa mieszkania : jedno urzędowe , tchnące anachoreczną surowością , przeznaczone do pracy i naukowych doświadczeń , drugie , tylko wtajemniczonym wiadome , kapiące od złota i przepychu .  Tam swoim klientom i parasytom wyprawiał bankiety , o których wieść roznosiła babilońskie legendy ; ja z samej prawie tylko wieści je znał em , bo spróbowawszy parę razy tych przyjęć , usunął em się pełen dziwnego niesmaku , a gospodarz nie nalegał o mój powrót .  — To jednak wiele — zauważyła pani Marta — że ten człowiek pana nie popsuł .  I znów kilka lat upłynęło bez burzy .  Wprawdzie ciężkie to zadanie iść przez życie z człowiekiem nielubionym , a z którym wiąże nas powinność nigdy nie mająca końca ; to jakby dwaj więźniowie skuci jednym łańcuchem ; chcieli by na dwa krańce świata się rozejść , a tymczasem jeden bez drugiego ruszyć się nie może .  — Po co szukać tak dalekich podobieństw ? — rzekła pani Marta .  — Powiedz pan , że to jak stadło niedobrane .  — Ma pani słuszność .  Oj , niedobrane !  Czasem doprawdy żałował em , że się testament odnalazł ; był by m wolał nigdy nie odzyskać spadku , a mieć ręce rozwiązane i żyć jak inni ludzie .  Czasem znowu karmił em nadzieję , że mego socjusza przerobię ; nie wiem , czy grał przede mną komedię , czy istotnie wywierałem wpływ na jego duszę , czy tylko przyzwyczajenie zaślepiało mi oczy , ale były epoki , w których mi się wydawał jakiś lepszy .  — Podejrzana figura … — wtrąciła pani Marta .  Hallucini , dzięki zdradzieckim zwierciadłom , robił nieraz odkrycia równie ważne i jeszcze ważniejsze niż z moim testamentem .  Otóż raz , szczęśliwym a raczej nieszczęśliwym trafem , odkrywa on okoliczność ogromnej politycznej doniosłości ; jaką ona była , nie chciał nigdy powiedzieć , ale twierdził , że mogła zachwiać byt owego państwa , a szczególniej osobiste znaczenie ministra .  — Dziewięć lat ! — powtórzyły śmy z przerażeniem .  — I za co ?  Profesor był przekonany , że już nigdy nie zobaczy otwartego nieba , tysiąc razy przeklął swój wynalazek , co miał z nim razem zginąć w tych podziemnych piekłach .  Jednak inna przyszłość była mu przeznaczoną .  Zdołał uciec .  Jakim cudem ?  Czy przy obcej pomocy , czy dzięki własnej mądrości ?  Tego nikomu nie powiedział ; ale uciekł tak misternie , że zatarł za sobą wszelkie ślady i nawet w umyśle ministra zostawił uspokajające przekonanie , że podczas ucieczki na czółnie zatonął .  Minęły potem lata , Europa w różnych przewrotach jak wąż kilka razy odnowiła skórę , nastały inne czasy , o zbiegu dawno zapomniano , nikt za nim nie gonił , nikt go nie wyśledzał , on jednak ciągle zmieniał nazwiska i postacie , widmo więzienne wszędzie za nim chodziło i nawet w czasach , kiedy go poznał em , jeszcze zdawał się żyć pod nieustanną groźbą .  Całą tę historię podchwycił em tylko z urywków , z nie dokończonych wyznań i nigdy może nie był by m dobrze jej zrozumiał , gdyby nie przypadkowa okoliczność , która mię na prawdopodobny ślad naprowadziła .  Dostał em zwierciadło niezmiernie ciekawe ; było z boku nadpęknięte , ale środek jeszcze wybornie pokazywał ; w nim znalazł em ani mniej , ani więcej , tylko żywy diariusz kongresu wiedeńskiego .  Musiało to lustro wisieć w głównej sesjonalnej sali ; później dla owego uszkodzenia pewnie zostało wyrzucone i nowym zastąpione , a nikt się nie domyślał , że z nim razem wyrzucono hieroglify przeszłości i że znajdą się ludzie , którzy je potrafią odczytać .  To zwierciadło niezmiernie mnie bawiło ; dla mojej wyłącznej uciechy odbywały się po raz drugi wszystkie te olbrzymie posiedzenia , którym w historii niewiele jest równych , bo na tym kongresie około pięciuset członków zasiadało .  Przeciągały przede mną postacie monarchów i całej ówczesnej dyplomacji , która liczyła tylu mądrych a strasznych ludzi ; poznawał em ich łatwo z portretów , a żywo mię obchodzili , bo wielu z nich jeszcze żyło i światem kierowało ; dziś nawet podobno jeszcze się niektórzy trzymają .  Pewnego dnia w najlepsze się przyglądam i spisuję scenę , kiedy do mnie wchodzi Hallucini .  Woła m uradowany : „ A ! Jakże się cieszę z odwiedzin , chodź pan prędko i patrz , jak się to robią tytaniczne bigosy . ”  Profesor siada , patrzy w okienko , a ja mu , jakby w szopce , wymieniam figury , które już wystudiował em : „ Oto wąska , idealnie lisia sylwetka Talleyranda … tu znowu smocza głowa Hardenberga … tam z boku siedzi Nesselrode , rysy nieruchome i bezkolorowe jakby z lodu … ”  Podczas moich uwag w głębi zwierciadła drzwi się otwierają i wchodzi człowiek z profilem szakala , z piersią okrytą gwiazdami .  „ O , teraz patrzmy , woła m , oto prawdziwy monarcha kongresu , książę Metternich … ”  O tak … wycierpiał wiele , bo nie dość na tym wszystkim , co opowiedział em … w jego życiu zaszło jeszcze inne rozczarowanie , może gorsze , boleśniejsze … zawód , który istotnie mógł na zawsze wyleczyć ze wszelkiej wiary do ludzi .  — Cóż znów takiego ? — zapytała pani Marta coraz goręcej zajęta .  Tu pan Cezary się zatrzymał .  — Cóż zdrajca Angelo ? — powtórzyły śmy obie .  — Kiedy pytał em profesora , co się z Angelem stało , odpowiedział : „ Nemezis go dosięgła — umarł w samą porę . ”  Mówił to z takim niedobrym uśmiechem , że mróz mi przeszedł po kościach .  Pytał em w duszy ze drżeniem , czy ta śmierć nie przypadła jakoś nadto w porę i czy nie mistrz sam podjął się roli Nemezis ?  Może go posądzam najniesłuszniej … może umyślnie rzucił podobne półsłowo , ażeby tylko mnie nastraszyć ?  Bądź co bądź , takim to sposobem Hallucini uratował swój sekret , a stracił reszty swojej swobody i ufności .  — Ale proszę pana — zapytała m — dlaczegóż Hallucini sam nie wydał dzieła o swoim odkryciu ?  Był by tym sposobem najlepiej ugruntował swoje prawa , jeżeli notabene je posiadał , bo i on może otrzymał ten sekret od innych ?  — Nie myli się pani , otrzymał go od innych i wcale się z tym wyznaniem nie taił .  Czy go wyczytał w starych księgach , czy posłyszał od mistrzów , co go sobie ustną tradycją podawali , tego nie określał wyraźnie , ale nigdy odkrycia nie podawał za własne i owszem bardzo szeroko się rozwodził nad jego historią , bo ten wynalazek ma całą historię i dawne wieki doskonale go znały , chociaż pod różnymi zasłonami .  — Powiadasz pan — przerwała pani Marta — że dawne wieki to wiedziały ?  Czemuż jednak , aż do dnia dzisiejszego , nigdy o czymś podobnym nie słyszano ?  — Przepraszam panią , i bardzo słyszano .  A czym że były „ magiczne zwierciadła ” ?  — Aha , prawda ! — zawołały śmy obie z przyjemnym uczuciem osoby , co w ciemnym labiryncie na koniec trafia na wyjście .  Ja jednak po chwili dodała m :  — Ale tym sposobem to każde zwierciadło może być magiczne ?  — I dlaczegóż — zagadnęła pani Marta — ukrywali rzecz tak nieszkodliwą a dla nauki użyteczną ?  Cóż im z tego ukrywania przyszło ?  — No , proszę pana — przerwała pani Marta — on przecie wiersze pisał , to jemu wszystko wolno .  — Tak , pani ; ale w tych wierszach , w tej poezji czujemy wyraźnie , że czary nie są przedstawione jako proste zmyślenia ; czujemy , że poeta do pewnego stopnia sam w nie wierzy i tym najwięcej nas oczarowywa .  Nie próżno on do swego Fausta naczytał się tylu ksiąg magicznych ; umysł tak wielki nie mógł przeoczyć prawd , co się tam kryją pod rebusami i alegoriami ; jako wieszcz prawdziwy umiał zgadywać sens ukryty , nie wypowiedziane dopowiedzieć , a nawet zdaje mi się , że więcej wiedział , niż powiedział …  On i zwierciadlanej zagadki się domyślał …  — Skądże to pan wnosisz ? — zapytała m niepomału zdziwiona .  Tu miała m ochotę wtrącić niejedną uwagę ; pan Cezary nie dał mi dojść do słowa , zapalając się coraz mocniej , zawołał :  — Przepraszam — zagadnęła moja towarzyszka — ja tam nie widzę ani słówka o żadnym zwierciedle , chyba że pan cały wierszyk uważasz za moralne zwierciadło , w którym się złe żony mogą poznać ?  Pani Marta rzeczywiście nie znała tego „ Fragmentu ” .  Pan Cezary przerzucił parę kart swojej księgi i zaczął czytać :  Twardowski błądził wśród gmachów ,  Biegł na wieże , schodził w jamy .  Jak dziwny rodzaj pokuty !  Na łańcuchu , przed zwierciadłem ,  Mocą czarownych omamień ,  Coraz jakąś cząstkę traci ,  A jeszcze mu błyszczą lica  Męstwa i siły wyrazem ,  — „ Kto jesteś ” , — zaklęty rzecze , —  „ Coś te gmachy zdobył śmiało ,  Gdzie tak mnogie pękły miecze ,  Tylu wolność postradało ? ”  przed mą szablą , na me słowa  Wielkiej mocy , większej chwały :  Młodzieniec dziwi się tej nazwie Twardowa , o której za jego czasów nie słyszano .  Mogł em w więzieniu przesiedzieć ;  Ty świeżo wracasz ze świata :  Więc wypytuje się o chwałę Olgierda , o brzegi Świtezi , o swoją Marylę .  Twardowskiego niecierpliwią te rzewności .  Odpowiada :  Gdy cię wyrwę z tej opoki ,  Wszystkie ciekawości świata  Wiem dzielność tego zwierciadła ;  Wraz go na drobiazgi stłukę ,  Dobył miecza i przymierza ;  Ale młodzieniec z przestrachem :  I podaj je w moje ręce ;  Niech sam skruszę me kajdany  Wziął i westchnął ; lice zbladło  I zalał się łez strumieniem ,  I pocałował zwierciadło —  I cały stał się kamieniem .  Ach , co to za arcydzieło !  Co ten młodzieniec musiał tam widzieć , żeby aż skamienieć z podziwu , z przestrachu , może z żalu ?  Bo przecież nikt nie przypuści , aby miał się przyglądać jedynie odbiciu własnej osoby ?  Takie widowisko było by niesmacznym powtórzeniem historii greckiego Narcyza — nie , on tam widział coś więcej …  Ach , można by tomy o tym pisać .  O tych kilkunastu strofach można by powiedzieć jak o Fauście , że wieki miną , nim ludzie zgłębią tajemnice tam złożone .  Tak rozprawiając , pan Cezary wracał się jeszcze do różnych strof na wyrywki , głosem niejako podkreślał niektóre wyrazy , lubował się w każdym wierszu , zwłaszcza w dwóch ostatnich :  Ja także była m zachwycona .  Jednak , szczerze mówiąc , te ustępy z samych poematów czerpane nie wydawały mi się dowodami w przedmiocie , który wymagał podstaw naukowych .  Ale nie miała m odwagi buntować się głośno przeciw powadze poezji , a przy tym chodził mi po głowie inny , ważniejszy zarzut , z którym pilno było mi wystąpić .  — Pan tedy chcesz za pomocą zwierciadeł wytłumaczyć wszystkie widzenia ?  Zgoda , póki chodzi o wypadki już minione , o postaci osób nieżywych .  Ale te same legendy , na które się pan powołujesz , opowiadają jeszcze inne rzeczy : mówią o pokazywaniu duchów , nie samego kształtu nieboszczyków , ale prawdziwych duchów , a co więcej , mówią bardzo często o wyjawianiu przyszłości .  Tu już nie wiem , na co się zdadzą zwierciadła , które w każdym razie tylko przeszłość mogą pokazywać ?  A w tych wędrówkach po mieszkaniu przesuną się nieraz przed zwierciadłem i niechcący zostawią w nim odbity swój obraz .  A co ?  Widzicie , panie , doszli śmy do celu .  Nie próżno twierdził em , że ducha łatwiej zobaczyć w zwierciedle niż w rzeczywistości .  Ja sam nieraz widział em … to jest … przysiąc by m nie mógł , czy to były duchy .  W każdym razie widywał em jakieś słupy szare , niewyraźne , zwłaszcza w scenach żałobnych , jak na przykład przy śmiertelnym łożu mego opiekuna …  W takich godzinach jest najwięcej podobnych zjawisk ; ludzie mówią , że duch , wyszedłszy z ciała , nie może jeszcze przywyknąć do swego nowego stanu i krąży przy zwłokach przez kilka dni , aż do pochowania ich w ziemi ; mówią nawet , że boi się własnego trupa i z tej to przyczyny jest zaleconym , aby zawsze ktoś przy zwłokach czuwał .  Tych wszystkich mniemań bynajmniej nie podaję za pewniki , może kiedyś dopiero potrafię je lepiej sprawdzić .  Długo brałem te mętne słupy za pył , co wiruje w promieniu przepuszczonym przez szparę okiennicy , albo za cienie rzeczywistych osób i przedmiotów , które mogły stać w taki sposób , że tylko cień ich dosięgał zwierciadła …  Na koniec , na powtarzane wciąż moje pytania Hallucini objaśnił mię , że to są duchy , a ich niewyraźność tłumaczył niedokładnością machiny , która rzeczy ludzkie wybornie odbijała , ale dla nieludzkich była jeszcze za słabą .  Obiecywał jednak , że z czasem …  Pani Marta , która podczas całego ustępu o duchach trącała mię łokciem i usta zasłaniała , w tej chwili wybuchnęła zupełnym śmiechem , wołając :  — Ależ proszę pana , jak duchy się zwiedzą , że ście je państwo podpatrzyli , to zaczną jeszcze ostrożniej chodzić , tak aby nawet ich odbicie nie padło na zwierciadła , i wtedy będzie po wszystkim .  W tym miejscu ja się wtrąciła m :  — To prawda .  Słyszała m o wielu osobach , co miały wizję w zwierciedle , dostrzegły na przykład białą figurę za sobą , a zniosły ten widok dość odważnie ; wprawdzie taka wizja zawsze bywa poczytywana za wróżbę nieszczęścia , jednak w samej chwili nie przejmuje wielkim postrachem .  Wszak i owe dziewczęta , co w wilię Świętego Andrzeja siedzą przed zwierciadłem dla przekonania się , kto będzie ich przyszłym , nieraz podobno go widują , a jakoś nie słychać , aby która umarła ze strachu .  Miał eś pan słuszność , portret a oryginał to wcale co innego .  Pańskie teorie niesłychanie mię pociągają .  Wielu osobom — tu spojrzała m spod oka na moją towarzyszkę — mogą się one wydawać zbiorem zabobonów i przywidzeń , ale ja zanadto wierzę w możebność stosunków z innym światem , zanadto jej pragnę i do niej tęsknię , ażeby jakiekolwiek przypuszczenie odrzucać na lekko .  Jednak ze mną niełatwa sprawa , jeszcześmy nie skończyli …  We wszystkim , co się tycze duchów , dobrze , daję panu za wygraną , ale największa trudność zostaje do rozwiązania : przyszłość .  Tu ciekawa jestem , jak pan sobie poradzisz ?  Czy dowiedziesz nam , że i przyszłość można widzieć w zwierciedle ?  — Ja też nie mówił em , aby można ją widzieć w zwyczajnym zwierciedle , kryształowym .  Są inne zwierciadła …  Ale to by za daleko mnie zaprowadziło …  Tu pan Cezary zastanowił się i zawahał .  Po długiej chwili podniósł głowę :  — Ha ! kiedy już tyle powiedział em , dopowiem i resztę , chociaż tylko w głównych zarysach , bo gdyby m chciał tłumaczyć cały system Halluciniego , musiał by m wykładać kurs kilkomiesięczny , może i kilkoletni …  Na wspomnienie kursu „ kilkoletniego ” twarz pani Marty wyraziła rozpaczliwy przestrach .  — Przepraszam pana , że zaraz na początku przerywam ; ale chciała by m wiedzieć , czego on jeszcze szukał ?  Przecież już posiadał sekret zwierciadlany ?  — Ja też go się o to samo pytał em , to samo zdziwienie sto razy wyrażał em .  Długo zbywał mię tajemniczym uśmiechem , aż dopiero po kilku latach , gdy śmy doszli do większego zaufania , pewnego razu wynurzył się :  — Oj — przerwała m ze śmiechem — nie wiem , czy by każdy poddał się tej operacji ?  Czy by chciał drugim pokazać wszystko , na co kiedykolwiek patrzał ?  — Pyszne to rzeczy , ale i zastraszające — odezwała m się z rodzajem trwogi .  — Taka wieczna kontrola była by może istotnie zdrową dla moralności publicznej , ale za to dla spokoju domowego , no … to zupełnie jakby śmy mieszkali w szklanych domach .  Ach , okropny ten Hallucini ze swoją szpiegowską maszynerią .  A toż by nie zostało już kąta na świecie , gdzie by można się schować przed okiem uczonych , notabene nie tylko współczesnych , ale i potomnych ?  Gotowi by z jednego guzika odczytać całe życie ludzkie !  Kto by chciał ujść spod ich śledztwa , ten by nie śmiał wypić szklanki wody , musiał by wyrzec się bransoletek , sukien jedwabnych , mebli politurowanych i siedzieć chyba w jakiejś wieży kamiennej …  — A i to by nie pomogło ! — zawołał tryumfująco pan Cezary .  — I to by jeszcze nie pomogło , bo i tam dojdzie światło , a w świetle nic nie ginie .  Któryś z uczonych , jeżeli się nie mylę Babbage , powiedział , że atmosfera jest niejako „ biblioteką zachowującą na swoich kartach wszystko , cokolwiek wyrzekł kiedy mąż albo niewiasta ” , bo każdy dźwięk , trąciwszy raz falę powietrzną , wywołuje dalsze falowanie i przedłuża się ciągle , wiecznie …  Tak samo , i jeszcze słuszniej , można by powiedzieć , że atmosfera jest nieskończoną galerią obrazów , bo każdy obraz , odbiwszy się o falę powietrzną , siłą tego falowania odbija się i dalej , dalej , do nieskończoności .  Toteż Hallucini nazywał atmosferę „ olbrzymią kopułą zwierciadlaną ” , która nasz glob otacza i powtarza wszystko , co się na tym globie dzieje .  A poza powietrzem eter chwyta owe odbicia i podaje znów dalej , a raczej to ani eter , ani powietrze , ale samo światło jest owym przewodnikiem , który przenosi obrazy na swoich promieniach , jak iskra elektryczna przenosi nasze słowa .  Pojęcia te wydają się jeszcze ciemne , bo nauka ledwo ich zaczątki zbadała , ale Hallucini zaszedł w nich daleko , na ich poparcie przytaczał mi tysiące wypadków , a nawet wielu autorów , którzy już nieśmiało rzucali podobne domysły .  Przeczytam i paniom parę z tych ustępów , ażeby ście nie sądziły , że to wszystko wylęgło się jedynie w naszych głowach .  Oto na przykład ciekawa kartka z pism Cahagneta :  Skończywszy czytanie , pan Cezary spojrzał na mnie pytająco .  — Wszystko to być może — odrzekła m — jednakże … nno , nie powiem , aby m to koniecznie miała między bajki włożyć , ale powiem , że Cahagnet nie jest żadną powagą ani naukową , ani filozoficzną .  Samouczek to bardzo zadziwiający , zawsze przecież tylko samouczek , co z rzemieślnika w bluzie chciał nagle wyjść na Hierofanta .  — Pani surowo go sądzisz .  Spirytyści inaczej myślą i może potomność podzieli ich zdanie .  Ale nie chcę spierać się o Cahagneta , za daleko by nas to zaprowadziło .  Może panią lepiej przekona inny rodzaj autora , na przykład ksiądz Gratry ?  — Co ?  Ksiądz Gratry ?  A ! to co innego .  Mój kochany , nieoceniony ksiądz Gratry !  Jeżeli on co podobnego twierdzi …  Ale czekaj pan …  Zaczynam sobie przypominać , że kiedyś w jego książkach spotkała m …  — Aha , widzi pani !  Przypomnienie stanie się jeszcze wyraźniejsze , kiedy zajrzymy do tekstu .  W mojej księdze mam pełno wyciągów z dzieł , a raczej arcydzieł tego prawdziwego mędrca .  Oto najważniejszy … jest to sławny ustęp z „ Epilogu ” , jakim Gratry zakańcza swoje wspaniałe studium La connaissance de l'âme :  „ Tak , postać tego świata mija , ale istota jego trwa .  Z tego wszystkiego , co istnieje , nic nie zostanie zatraconym .  Na dowód owej trwałości wszechrzeczy oto piękne podobieństwo , a raczej prawda naukowa , która może trafić i do umysłu , i do serca .  Wiadomo wam , że światło , pomimo swojej niesłychanej szybkości , podlega jednakże warunkom czasu .  Od słońca do ziemi przylatuje w ośm minut ; od najbliższych nam gwiazd we trzy lata ; od najdalszych ( zawsze jednak jeszcze należących do naszego zbiorowiska ) biegnie przez trzy tysiące , sześć tysięcy lat , nawet dłużej .  Światło ziemskie odwrotnie — dostaje się do gwiazd w tychże samych odstępach czasu .  Obraz całego globu , ze wszystkimi jego widzialnymi szczegółami , wzbija się nieustannie w niebo — do pierwszych gwiazd dochodzi we trzy lata , do ostatnich z naszego zbiorowiska idzie sześć tysięcy lat .  I tak , w chwili kiedy Zbawiciel cierpiał na Golgocie , Boska światłość jego oblicza , jego postaci , jego spojrzenia wzniesionego ku niebu , wszystkie te światła poszły w przestrzeń , poszły i dotąd idą ; cały obraz Ukrzyżowania jeszcze się nie zatarł ; od owej chwili dwa tysiące lat ledwo upływa , więc obraz ów znajduje się jeszcze między gwiazdami naszego zbiorowiska .  I jeżeli na jakiejś pośredniej gwieździe jest istota obdarzona wzrokiem bystrzejszym lub narzędziami potężniejszymi od naszych , istota owa widzi ten krzyż , to oblicze , tę koronę cierniową , tak , widzi to wszystko dzisiaj , teraz , jeśli tylko patrzy w tę stronę .  A choć i nie patrzy albo śpi , w każdym razie owo cudowne widowisko przesuwa się koło niej ze wszystkimi swymi szczegółami i poruszeniami , i będzie tam widzialne kilka godzin .  I tak samo na tysiącach a tysiącach światów , i to przez jutro , i pojutrze , przez lat sto , przez lat milion , aż do skończenia wszechrzeczy .  A jak scena Kalwaryjska , tak i wszystkie sceny z żywota ludzkości odbijają się w przestrzeni i płyną w niej bez końca .  Ziemia , co wypiła krew Abla , według Pisma woła wciąż do nieba , i tak jest rzeczywiście , wołanie to jeszcze nie ustało .  Ramię Kaina ciągle jeszcze gdzieś podnosi się i uderza .  Strugi krwi , co raz wypłynęły , nie zatrzymują się w nieskończoności i palec nauki mógł by na niebie pokazać nam gwiazdy , do których plama krwi Ablowej dopiero teraz dopływa .  I to samo powtarza się z dziejami wszystkich ludzi , z waszą własną przeszłością , z przeszłością tych wszystkich , których potracili ście i opłakujecie …  A więc i moje życie niezatarcie jest przechowane ?  Gdy na to wspomnę , ach , ileż myśli ogarnia mię i poraża …  Nie , to nie żadne złudzenie , to rzeczywistość jeszcze rzeczywistsza , niż się zrazu zdaje , wszystkie moje ruchy i czynności , wszystkie nawet spojrzenia i postawy , w miarę jak je wytwarzam , rysują się i niejako wyrzeźbiają w obszarze eteru .  Otóż więc , z jednego przynajmniej stanowiska , nieśmiertelność już zapewniona mnie i moim dziełom . ”  Podczas całego czytania pani Marta patrzyła niedowierzająco to na mnie , to na pana Cezarego .  Kiedy skończył , zapytała nieśmiało :  — I to ksiądz pisał ?  — Tak , pani ! — zawołała m z uniesieniem ( które mię zawsze porywa , ile razy jest mowa o tym skromnym a wielkim filozofie , co lepiej niż Fedon potrafił na sto sposobów udowodnić mi nieśmiertelność ) .  — Wyborne pytanie !  A dlaczegóż pani na niebie nie dostrzegasz i połowy gwiazd , które jednak luneta od razu ci pokaże ?  Dlaczego patrzysz na kroplę wody , a nie domyślasz się w niej tysiąca mieszkańców , które mikroskop wyraźnie ci objawi ?  A ! zawsze człowiek wraca do swojej dziecinnej maksymy :  Widocznie więc chodzi tu o władzę czysto przyrodzoną , która nie potrzebuje żadnych bodźców zewnętrznych i zdaje się polegać na jakimś odrębnym usposobieniu systemu nerwowego …  Pokazanie się widziadła sprawia tak wielkie wrażenie , że patrzący nie może już nic innego widzieć ani o niczym innym w owej chwili myśleć .  Na twarzy jego maluje się frasunek albo wesołość , stosownie do znaczenia wizji .  Ta zwykle bywa bardzo krótką , trwa tylko tyle czasu , ile widzący może patrzeć bez mrugnięcia powiekami …  Nigdy on nie wie , gdzie , kiedy i co zobaczy .  Nieraz widzi przedmioty w ogromnych odległościach , na przykład aż w Ameryce położone ; czasem są to dzieła natury albo sztuki , domy , drzewa , okręty itp . przedstawiające mu się w miejscach , w których jeszcze nie istnieją , ale gdzie kiedyś będą stały … ”  Słyszycie , panie ?  Gdzie kiedyś będą stały .  Najczęściej przecież widuje ludzi i różne przygody , jakie ich w późniejszym czasie mają spotkać , narodziny , śluby , kłótnie , bitwy , zwłaszcza też różne rodzaje śmierci i pogrzeby …  „ Zjawisko to zresztą nie zamyka się wyłącznie w granicach Wielkiej Brytanii ; można i gdzie indziej spotkać je między ludem , i to nierównie częściej , niźliby kto sądził .  Jeszcze na początku przeszłego wieku pojawiało się w Delfinacie i Sewennach , a rozruchy wówczas tam wybuchające opierały się głównie na widzeniach tego rodzaju .  Narodom germańskim także władza ta nie była obcą ; miała u nich wielkie znaczenie między Alrunami ; dziś jeszcze można ją odnaleźć w Westfalii , w okolicach Salzburga i gdzieniegdzie w Szwajcarii .  Pojawiała się też i wśród ludów słowiańskich , widzimy ją przynajmniej w Czechach wysoko rozwiniętą podczas tamecznych wojen religijnych .  Ale już nigdzie nie rozwinęła się do wyższego stopnia , jak między plemionami pochodzenia fińskiego ; przez nią to owe plemiona tak wielce zasłynęły w magii . ”  Görres jeszcze szeroko się rozpisuje , przytacza wiele wydarzeń osobliwszych ; nie on jeden zresztą o tym pisze .  Zaciekawiony tylu opowiadaniami , Hallucini jeździł umyślnie do Szkocji ; przywiózł nawet stamtąd kilka słojów , gdzie były w jakimś płynie przechowywane oczy takich ludzi ; badał te oczy anatomicznie ; miał nadzieję , że odkryje w ich budowie jakieś odmiany , jakieś zboczenia , które będzie mógł zastosować do swojej machiny , i mówił mi , że istotnie wiele zawdzięczał tym studiom .  Na wieść o przechowywaniu ludzkich oczu w słoikach oczy pani Marty zaokrągliły się z przestrachu .  Pan Cezary ciągnął z rosnącym zapał em :  — Ależ mój panie — wtrąciła pani Marta z przekąsem — to coś zakrawa na turecki fatalizm ?  Nie na tym koniec : Hallucini szedł jeszcze dalej , twierdził , że kiedyś będzie można widzieć myśli ludzkie .  — No , tak … do pewnego stopnia …  Jednak ośmieliła by m się uczynić zarzut : nie wiem , czy można człowiekowi przypisywać zupełną twórczość jego myśli ?  Prawda , są chwile , w których myślimy to , co chcemy , i tak , jak chcemy , jednak są inne — takich nawet jest najwięcej — w których myśli nachodzą nas wyraźnie z zewnątrz , bez współudziału naszej woli , zupełnie jakby istoty obce .  Nawet wyrażenia potoczne to stwierdzają , kiedy mówimy : Przyszła mi myśl szczęśliwa .  Albo : Nachodzą mię smutne myśli …  — A czy wiesz , pani , co się wówczas dzieje ?  Te myśli , które przychodzą nam z zewnątrz , to są myśli innych ludzi , obrazy ich pojęć , co przepływają przed nami jak owe fatamorgana .  Słusznym też jest twierdzenie , że za ten rodzaj myśli nie odpowiadamy ; człowiek może je przyjąć lub odpędzić .  — Ależ w takim razie , proszę pana , przyjmowanie cudzych myśli , które naiwnie bierzemy za swoje , było by duchową kradzieżą ?  — Bynajmniej .  Myśl , której nikt nie zużytkował , staje się własnością wspólną , jak powietrze , którym oddychamy .  Czyż pani się troszczysz o los gazów , jakie z płuc pani odchodzą po każdym odetchnięciu ?  Rozpierzchną się one w atmosferze , ulegną rozmaitym przemianom , i każda istota będzie miała prawo na nowo nimi oddychać , jutro , przez całe wieki , do skończenia świata .  Nic też trudniejszego jak sprawdzić , kto jest rzeczywistym twórcą jakiej idei ; któż z ręką na sercu ośmieli się powiedzieć : Ja pierwszy to pomyślał em .  A może już niejeden pomyślał to samo , tylko swojej myśli pod żadnym kształtem nie objawił ?  Jeżeli nie objawił , nie ma prawa o nią się upomnieć ; ten dopiero , co pierwszy wcieli ją w czyn , sztukę albo słowo , ten będzie uznany za jej twórcę .  Mieć wielkie myśli a umieć je oddać , to dwa dary zupełnie odrębne i które nie zawsze chodzą w parze ; mnóstwo jest ludzi posiadających pierwszy , a całkiem pozbawionych drugiego ; tacy ludzie są bardzo nieszczęśliwi ; mają doskonałe pomysły , a nie umieją ich urzeczywistnić , widzą ideały , a nie umieją ich drugim pokazać i całe życie mocują się ze swoją połowiczną siłą .  Ale i te istoty na pozór zwichnięte bywają nadzwyczaj użyteczne ; karmią drugich swymi pomysłami , chociaż to czynią bezwiednie .  Obrazy ich myśli póty krążą w powietrzu , póty się napierają innym duszom , aż kiedyś , może po śmierci swego twórcy , może w jakie tysiąc lat później zostaną przez kogoś uchwycone i szczęśliwiej zużytkowane …  — Ach , moi państwo … — krzyknęła pani Marta , chwytając się oburącz za skronie — moi państwo , nie gadajcie takich rzeczy , bo doprawdy może się w głowie przewrócić .  — Rzeczywiście — odparł z głębokim przekonaniem pan Cezary — są to przedmioty groźne , a ja muszę chyba mieć bardzo mocną głowę , kiedy pomimo tyloletniego przebywania w tych zawrotnych sferach zachował em jeszcze dzięki Bogu równowagę umysłu .  Moja towarzyszka rzuciła mi uśmieszek wyraźnie znaczący :  No , już jeżeli ten zachował równowagę umysłu , to nie wiem , kto ją stracił ?  W obawie , aby uśmieszek nie popsuł harmonii , zagadała m pana Cezarego innym zwrotem rozmowy :  — To jednak rzecz dziwna , że Hallucini , wtajemniczywszy pana we wszystkie swoje wyobrażenia , we wszystkie nadzieje , odmawiał panu tak uporczywie praktycznego klucza tej wiedzy ?  — Wierz mi , pani , miał szczerą ochotę powierzyć mi wszystko , ale bał się mojej … jakby to powiedzieć ?  Bał się szlachetności , którą zawsze pragnął em łączyć z nauką .  Nieraz mówił mi : „ Jeszcze nie możesz zostać prawdziwym adeptem , bo jeszcze z serca jesteś dzieckiem .  Po prostu jesteś za dobry .  Chciał by ś wszystkim dzielić się ze wszystkimi , a tego nie można — wszędzie muszą być stopnie , musi być hierarchia .  Najwyższa mądrość nie dla gawiedzi .  Jeśli chcesz wejść między wybranych , musisz trzymać z nami … i wyłącznie z nami … ”  — Przepraszam pana — zawołała m — jednej rzeczy nie mogę zrozumieć .  Ze wszystkich rysów tego portretu widzę jasno , że Hallucini był , co się nazywa , niedobrym człowiekiem .  Otóż to mię niesłychanie dziwi .  Mąż obdarzony tak ogromną nauką , szczęśliwiec , który twierdzi , że obcuje z duchami , że ma dotykalne dowody na życie zagrobowe , ach , zdawało by się , że taki człowiek powinien być lepszy od innych ?  — Masz pan zupełną słuszność — odparła m — wiem już teraz , do jakiego rzędu mędrców zaliczyć Halluciniego .  Ale im lepiej go rozumiem , tym trudniej mi pojąć , jak człowiek pełen pychy mógł pozwolić , aby jego sława razem z nim zaginęła ?  Że też przed samą śmiercią , choćby przez ambicję , nie pomyślał o przekazaniu potomności swoich wynalazków i swego imienia ?  Szlachetność pańska , na którą za życia się uskarżał , w takiej chwili mogła mu właśnie służyć za rękojmię , że pan przykładnie wykonasz tę misję .  — Ach , opowiedzże nam pan te wieści ! — zawołała m z radością .  Ale pan Cezary rzucił ukośne wejrzenie ku pani Marcie , jakby wskazywał , że jej obecność stoi na przeszkodzie .  W takim usposobieniu serce moje było jak prochownia ; brakowało tylko jednej iskry , ażeby płomień wszystko zajął .  Hallucini spostrzegł moją melancholię i niemiłosiernie ją wyśmiewał , nazywając mnie zabalsamowanym egzemplarzem niemieckiej studenterii .  Zaczął em go unikać , coraz mniej w domu siedzieć , coraz więcej zawierać stosunków , zawsze pod pozorami zabawy , a rzeczywiście dla dopukania się jakiejś prawdziwej sympatii .  Był em istotnie rozmarzony jak student ; nieraz wyszedłszy z wesołej kolacji całe noce błądził em po ulicach , patrząc na gwiazdy i zatrzymując łzy , co mi się bez powodu cisnęły do oczu .  Co dzień po południu moim ładnym karyklem pędził em do Trzech Krzyży , a tam , wysiadłszy w Alejach Belwederskich , szedł em pieszo , powoli , pojąc się wonią lip , słuchając słowików , oglądając się za każdym i za każdą , bo zawsze czekał em na owego przyjaciela czy ową towarzyszkę , których przeczucie krążyło wkoło mnie .  A jaka zdawała się łagodna !  Do starej damy i do starej klucznicy mówiła słodko , nieledwie z pokorą .  Ach , cóż by m nie był oddał wówczas , aby usłyszeć jeden dźwięk jej głosu !  Wystawiał em sobie , że musi być smętny , jak te szklane dzwony , z których Franklin zbudował harmonikę .  Bo nad nią zawsze unosił się jakiś smutek .  Przed zwierciadłem była w głębi pokoju kanapka ; tam po całych godzinach widział em ją rozmarzoną , nieruchomą , trzymającą książkę , na którą nigdy jej oczy nie padły , albo karniolowy różaniec , którego ziarnek nigdy nie przesuwała .  Ubiór jej był zawsze jednakowy : suknia ciemna i schludna , gładki kołnierzyczek , zresztą żadnej ozdoby ; czasem tylko we włosy wpięła kwiat czerwony , a wtedy zdawało się , że ciągnie za sobą kometę .  Zaraz na drugi dzień poleciał em do Alej , aby złapać handlarza i gwałtem od niego wywiedzieć się , gdzie mieszka właścicielka zwierciadła .  Ale mego Węgra już nie było .  Kilka dni prawie przemieszkał em w Alejach , wciąż czyhając i wyglądając : już się nie pokazał na oczy ; zdawało się , że tylko czekał chwili , w której sprzeda lustro , aby przepaść jak kamień w wodę .  Nie mogł em sobie darować , żem od razu nie wyłudził adresu wymową albo pieniędzmi .  Deszcze wróciły i ja bezowocnie wrócił em do domu .  Tylko ta miłość była natchniona nie przez piekło , ale przez najczystsze moce nieba , szlachetna i na wskroś poetyczna .  Ale jednocześnie z tym wielkim odkryciem uczuł em także , iż w podobnym rozłączeniu dalej żyć nie potrafię ; postanowił em całą Warszawę do dna przewrócić , wszystkie jej domy zejść od piwnic aż do poddaszy , dopóki nie znajdę mojej wizji .  A Mademoiselle Felicia Merlin , Rue Warecka — był nawet i numer .  Wpół oszalały z radości , lecę na ulicę Warecką , do wskazanego domu .  Pytam się stróża ; ten z początku zaprzecza , mówi , że nie ma osoby z podobnym nazwiskiem .  Ale kiedy nalegam , kiedy maluję starą damę wożoną na krześle , stróż przyznaje , że istotnie mieszka tu dama wpół paralityczka , co ma przy sobie pannę do towarzystwa .  Może to ta , o którą pytam ?  Biegnę do rządcy domu , sprawdzam imię i nazwisko , pokazują się też same co na adresie listu .  Hallucini dostrzegł we mnie zmianę , którą zresztą nietrudno było dostrzec , i zaczął jak zwykle żarty stroić z księżycowych westchnień i marzeń .  Ale ja na ten raz już mu nie dał em żartować , wybuchnął em z uniesieniem prawdziwego uczucia , silił em się na odmalowanie mego ideału , a gdy słuchał z szyderstwem i ciągłym niedowierzaniem , prosił em , aby spojrzał w zwierciadło i powiedział mi , czy kiedy widział co równego ?  Długo nie chciał patrzeć , mówiąc , że on już nieciekawy , że wszystkie ładne kobiety sobie równe .  Póty nalegał em , aż dał się namówić i spojrzał , raz jeden ; spostrzegł em z podziwieniem , że się gwałtownie zaczerwienił , potem szybko odstąpił od zwierciadła i rzekł : „ No , rzeczywiście niezwyczajna , ale o czym tu gadać ?  Ożenić się przecie nie ożenisz ? ” „ A dlaczegóż nie miał by m się ożenić ? ” , zapytał em urażony jego despotycznym tonem .  Wtedy profesor zaczął mi przedstawiać , że małżeństwo było by dla mnie samobójstwem duchowym , że odciągnęło by mnie od świętszych celów i poszukiwań , w których mogę się dosłużyć najwyższego kapłaństwa , że przywiązało by mnie do ziemi i do tej fortuny , którą powinien em wyłącznie poświęcić nauce .  To zakończenie ostatecznie mię oburzyło ; pomyślał em sobie :  Po co mi wracał eś tę fortunę , jeżeli chcesz mi ją całą pożreć i trzymać mię jak małoletniego w nieskończonej opiece ?  Pierwszy to raz Hallucini mieszał się w moje postępowanie .  Doprawdy , gdyby chciał mię namówić do tego małżeństwa , nie był by mógł wziąć się na lepszy sposób .  Postanowił em , choćby na złość jemu , ożenić się , mieć wolę i raz przecię zakosztować szczęścia .  Tegoż samego dnia jeszcze poszedł em się oświadczyć .  Co dziwniejszego paniom powiem : stał się daleko mniej wymagającym .  Na przekorę wszelkim przewidywaniom zaczął mój grosz oszczędzać i cenić ; ile razy dochód swój pobierał , to przychodził solennie mi dziękować i naddatków żadnych już nie żądał .  Tą delikatnością podbił mię ostatecznie .  Sądził em , że wydoskonalił się duchowo , część zasługi przypisywał em własnemu wpływowi , a ta myśl koronowała szereg błogich wrażeń , którymi wówczas losy mię obsypywały z usłużnością doprawdy nieprzykładną na tym smutnym świecie .  Wtedy wszystko w moim życiu składało się do zupełnej harmonii : kwitnące zdrowie i dobry stan majątku , pomyślność światowa i ciche szczęście w domu , miłość i nauka , serce i myśl rozpromieniona , wszystko szło razem , wszystko ręka w rękę , jak gdyby jakiś taniec zawodziło .  Takich pięć lat przeżył em .  To były lata prawdziwie szczęśliwe , ach !  może nadto szczęśliwe !  Może na tej planecie nie wolno tylu słodyczy zakosztować bezkarnie ?  Już wówczas , jak sobie przypominam , doznawał em niekiedy obaw Polikratesa , co czuje , że jakąś ofiarą będzie musiał okupić się Przeznaczeniu .  Ach , nie trzeba mi było wyszukiwać tych ofiar , sam los przyszedł po nie , o cały dług upomniał się od razu jak u Joba , wszystko mi wydarł w jeden dzień !  Ta odpowiedź wydaje się prostą i rozsądną , a jednak … może był by m rozsądniej zrobił , nie słuchając rozsądku i zgadzając się na to żądanie ?  Majątek i tak się rozmarnował , a co by m wiedział , to by m wiedział .  Trudno … już przepadło .  Wtedy mi się zdawało , żem najlepiej robił .  Tu mówiący chwilkę się zadumał , a ja zadrżała m , bo pani Marta z nie tajonym zniecierpliwieniem ruszyła ramionami .  Szczęściem pan Cezary nie dostrzegł tego ruchu i opowiadał dalej z wielomównością , której szybkość i głośność wzrastała w sposób troszkę niepokojący .  — Myślał em , że mój Hierofant obrazi się tą odmową .  Gdzie tam !  Wysłuchał , jakby na nią był przygotowany , przyznał , że czynię roztropnie , i zakończył głosem szyderczym : „ Istotnie , może znajdzie się jaki inny amator … lepszy znawca własnej korzyści …  W każdym razie nie będziesz mógł powiedzieć , że nie chciał em się z tobą dzielić mymi zdobyczami .  Nie , to nie .  Jeśli kiedy pożałujesz , sam sobie winę przypisz . ”  I odszedł , nie tylko wesoły , ale tryumfujący , jak człowiek , co ma za pasem jeszcze inne zamiary .  Pierwszy raz w stosunkach z nim odetchnął em zupełną swobodą i ufnością ; ale jednocześnie z tą ulgą pokazała się z innej strony niespodziana chmura .  Dziwne przeobrażenie dostrzegł em w mojej żonie .  Ta kobieta , dotąd niczego dla siebie nie pragnąca , ta cicha , skromna marzycielka stała się nagle Harpią niesytą upominków , klejnotów , a nade wszystko pieniędzy .  Po jakim roku zaczęły się odkrycia innego rodzaju .  Ile razy na jaką zabawę chciał em , aby włożyła te lub owe klejnoty , zawsze mi odpowiadano , że są oddane do naprawy albo do przerobienia , i zawsze brakowało najpiękniejszych , a moja żona pokazywała się w samych wybiorkach .  Najdroższe koronki wiecznie były w praniu , jeden szal turecki ogromnej wartości był nie do znalezienia , słowem takie dziwy się działy , że jednego dnia poprosił em ją ze zdumieniem i żałością , aby mi wytłumaczyła , co to wszystko znaczy .  Po długich łzach przyszło wyznanie , że wszystko to … sprzedała … dla tych , co potrzebują … że ona nie może … na żaden sposób nie może odmówić pomocy temu , który prosi …  Odpowiedź mię rozbroiła .  Łagodnie ją strofował em za taką nieoględną litość , przedstawiał em , że nie potrafię rokrocznie kupować jej nowych brylantów i koronek , i zakończył em solenną prośbą , ażeby najbardziej potrzebujących do mnie odsyłała , a własnemu miłosierdziu położyła jakieś granice , choćby dla mojej spokojności .  Prośba nic nie pomogła .  Po jakich dwóch latach już chodziła tak skromnie ubrana , tak sobie widocznie na wszystko żałowała , dochody rozpraszając w niewidzialny sposób , że mię brał wstyd przed światem i obawa , aby mię nie posądzono o sknerstwo .  Pożycie domowe stało mi się mniej miłe .  Coraz więcej wracał em do mego Halluciniego , do rozpraw z nim i doświadczeń naukowych , przy których zapominał em o wszelkich kłopotach i niedobrych myślach .  O ! bo też wtedy profesor był zachwycający , bez żadnych wymagań , zawsze uśmiechnięty , coraz wymowniejszy i coraz poufalszy .  Pewnego dnia , zauważywszy , że już dawno mię nie odwiedził , wybrał em się do niego .  Było to w poniedziałek , pamiętam jakby dzisiaj … nie próżno poniedziałek … dzień feralny .  Zastał em go niesłychanie zajętego nowym i osobliwszym widowiskiem .  Przyrząd magiczny był wycelowany jak zwykle , ale na co ?  Za czarną tkanką zamiast prostego zwierciadła stał manekin okryty zbroją zwierciadlaną .  Dziwny ten sprzęt wyglądał na jakąś odwieczną starożytność , zwierciadełka składające misterną całość były już mgliste , w wielu miejscach popękane i poobtłukiwane ; główne jednakże kawałki , ten zwłaszcza , który na piersiach tworzył rodzaj pancerza , zachowały się bez uszkodzenia .  Pierwsze moje pytanie było , ma się rozumieć : „ Co to jest ?  Jakiego to rycerza średniowiecznego fantazja ? ”  Profesor uśmiechnął się tryumfalnie i zawołał : „ Aha !  Co to jest ?  Ani mniej , ani więcej tylko skarb , unikat zawierający w sobie misterium pyszne i straszne .  Tylko chodź i zobacz . ”  Przystąpili śmy do rynsztunku i na blaszce łączącej naramiennik z napierśnikiem zobaczył em drobniutko wyryty napis : Jan Tauer anno 1557 .  To nazwisko i ta data rozbudziły nagle moją pamięć .