Emma Dmochowska  JAK ODŁAMANA  GAŁĄŹ  Północ dawno już wybiła , i cisza panowała w wielkim i ponurym gmachu seminaryjnym .  A tylko Szymon spać nie mógł .  Ciasno mu było , źle na żelaznem łóżku , duszno w celi .  Równy oddech śpiącego obok towarzysza drażnił go .  Zielone światło nocy letniej męczyło mu oczy .  Gorąco mu się robiło nagle , zrzucał z siebie przykrycie .  I myśl jedna , jak gwóźdź , wbijała mu się w mózg , coraz głębiej , coraz głębiej .  Jutro . . . na wieki !  Jutro . . . na wieki !  Tak .  Na wieki .  Na życie całe , aż do godziny śmierci .  I na wieczność całą , czy na królowanie w niebie , czy na piekielne męki ogniste — on kapłanem bedzie .  Znaku , który na nim położą , nie zetrze już nigdy nic , nic .  Kapłanem będzie , Bożym pomazańcem , sola ziemi , światłością świata .  Panem i królem nad wielu duszami .  Ale też i sługą , zaprzedanym sługą Kościoła .  Niewolnikiem , który głosu nie podniesie , ani zdania nic wypowie , lecz któremu , gdy powiedzą : Idź — pójdzie , a gdy powiedzą : Wróć się ! — to się wróci .  Niewolnikiem . . .  Przeleciały po nim dreszcze .  War go oblał od stóp do głowy .  I znowu ogarnęło go zimne drżenie .  Coś mu na dnie szepnęło : Zaprzedajesz duszę swą !  — Nie , nie ! odrzekł zaraz .  Przyjmuję dobrowolnie wielką godność , wpisuję się dobrowolnie w szeregi idę walczyć za Kościoł , matkę naszą .  Będę mu służył z wolnej i nieprzymuszonej woli .  Z wolnej i nieprzymuszonej . . . ?  I nagle roztworzyła się przed nim przeszłość .  Powstały wspomnienia .  Oto małym kilkoletnim dzieciakiem , w koszuli i spodenkach , wygania gęsi na łąkę .  A one mu się rozlatują niesfornie , z gęganiem , z wrzaskiem , z wielkim skrzydeł białych trzepotem , rozlatują się po opłotkach .  A on biega , zapędza , woła i krzyczy , nie umie się do nich wziąć , nie umie ich w karności utrzymać .  Aż zjawia się ojciec i łaje : Ty , do niczego , niedołęgo !  Duży taki , a nawet gęsi paść niezdatny !  Tfu , do licha !  Co z ciebie wyrośnie ?  Maślane łapy !  Chyba na księdza pójdziesz , czy co !  I patrzy na swoje maślane łapy , prawda , że jakieś drobniejsze i chudsze , niż u innych dzieci .  I myśli : Chyba na księdza pójdę , czy co !  Ot , pięknie było by !  Śpiewał by m sobie przy ołtarzu i chodził by m z procesją pod baldachimem .  Ot , pięknie !  A oto od panienki ze dworu , dokąd na naukę przez zimę chodził , wraca po egzaminie do chaty i niesie nagrodę — zawiniętą w chustkę książkę do nabożeństwa , dużą i ciężką , w czarną skórę ze złoceniami oprawną .  A na pierwszej stronie napisano :  Szymkowi Broniczowi za postęp i pilność w naukach pierwsza nagroda .  Niesie książkę z uszanowaniem i na stole przed rodzicami kładzie .  Ojciec bierze ją w obie ręce ostrożnie i ogląda .  Matka spracowaną ręką gładzi , rodzeństwo młodsze usta otwiera i paluszkami dotyka .  I tak , Szymek , całą , jak jest , przeczytać potrafisz ? — pyta ojciec z odcieniem niedowierzania .  — O jej ! — odpowiada śmiało .  — A na innej także potrafisz ?  — Ja teraz to na każdej potrafię .  Chwila milczenia .  On czuje , że coś się w powietrzu waży , że oto doj* rzewa jakaś myśl i słowem wnet wystrzeli .  I coś mu wewnątrz zaczyna drżeć .  Czuje , że rodzice patrzą na niego uważnie , długo .  Aż matka cicho się odzywa :  — A na księdza . . . chciał by ś . . . ?  I oboje z ojcem czekają odpowiedzi .  — Na księdza ? — powtarza on .  I pod badawczemi spojrzeniami rodziców spuszcza oczy i milczy .  Przesuwają mu się w wyobraźni chorągwie złote , szaty lite , białe welony i dymy kadzideł .  Błyszczą w promieniach słońca monstrancje i krzyże , dzwony dzwonią pieśń wybucha , grzmi organ , wysoko nad głową wznoszą się sklepienia , i grają barwami malowane stropy .  Pięknie , błogo , wspaniale .  — Chciał by ś , Szymek , na księdza ? — słyszy znowu głos matki .  I znowu widzi wpatrzone w siebie oczy rodziców .  — Czemu . . . chciał by m . . . — odpowiada bardzo cicho .  I nagle czuje na sobie ramiona matki , a na głowie ojcowską rękę .  I jest mu tak słodko i miło , jak nigdy .  Lecz za mały jest na księdza , więc idzie do narodnej szkółki .  I przez cztery lata ślęczy nad obcą , niezrozumiałą książką , wtłacza usilnie do swej głowy formuły różne , wyrazy , określenia i wiersze .  Kuje zawzięcie .  Niema dla niego zabawy , niema odpoczynku , ani dziecinnej pustoty .  Niech tylko głowę z nad książki podniesie , już słyszy głos ojca lub matki , mówiący : Ucz się Szymek , nie trać czasu , księdzem będziesz .  I niedzieli niema , ani święta żadnego , bo wtedy idzie raniutko do parafjalnego kościoła i tam cały dzień , przy proboszczu służąc , przebywa .  Czasem , gdy słońce świeci wesoło , i wróble na dachu ćwierkają a z nad strumienia , z łąki zielonej i pachnącej dochodzą wołania i krzyki chłopaków , jego porywa szalona chęć wylecieć na powietrze , na słońce i wytarzać się w zielonej trawie , i biec brzegiem szumiącej wody , i pędzić z wiatrem przez pola , i z chłopakami hukać i krzykać , jak oni .  Lecz zaledwie się podniesie i za czapką obejrzy , już słyszy głos mówiący : Ucz się Szymek , księdzem będziesz .  I głowa pochyla mu się znowu nad książką lub zeszytem , i znów majaczą mu w oczach obce litery , a mózg posłuszny wchłania formułki i wyrazy , i myśl usypia , ukołysana dźwiękami słów bez treści , bez znaczenia dla niego .  Coraz lepiej pamięć się tresuje , coraz łatwiej wyucza się stronic całych , nieskończonych wierszowanych kolumn .  I jest on pierwszym uczniem w klasie , ulubieńcem nauczyciela , wzorem dla kolegów .  A także pociechą rodziców , którzy , choć łożą na książki i na lepsze ubranie i kupować muszą zeszyty , atrament i pióra , choć wzdychają często i w głowę się drapią , nie żałują tego jednak , bo nie idzie to na marne i nie przepadnie , gdyż Szymek księdzem zostanie .  A wtedy . . . O , wtedy . . .  I Szymek się uczy .  Mętnieją mu źrenice i ciemnemi obwódkami są podkrążone .  Pochylają mu się plecy , i skóra na twarzy robi się blada , mdła .  Spać mu się chce ciągle , ale sen jego lekki i przerywany .  Kończy jednak szkołę z odznaczeniem i przynosi do domu świadectwo .  Więc nazajutrz rodzice wkładają czyste koszule , myją się długo przy studni , przybierają się w najlepsze suknie i idą do proboszcza na naradę .  Matka niesie pod pachą pięknego kogutka .  Stoi Szymek przy płocie i patrzy za nimi długo , długo .  Wie , że o nim radzić będą , i ciekaw jest co też tam uradzą ?  Co z nim teraz zrobią ?  dokąd wyszlą ?  Bo wysłać gdzieś chyba muszą , jeśli ma na księdza się uczyć .  Ale spać mu się chce tak bardzo , że przestaje o tem myśleć , idzie pod grusza , wyciąga się na trawie w jej cieniu i zasypia .  Muszki nad nim brzęczą , a jemu śnią się organów grania .  Słońce przez liście wypuszcza na niego złote strzały , a on widzi w marzeniu jakieś malowane sklepienia i anielskie skrzydła .  A oto ciasny , brzydki pokoik w wielkiem mieście , huczącem turkotem powozów i dzwonkami tramwajów .  Na ścianach , brudnożółtą farbą pociągniętych , wilgoć rozłożyła się w plamy szerokie .  Przez małe okienko widać tylko mur stary i oślizgłe kamienie chodnika .  Słońca niema , niema też zapachu kwiatów , ani brzęczenia owadów .  Nudno , szaro i zimno w małym pokoiku , gdzie czterej aspiranci kują od rana do nocy .  I nietylko ci czterej , bo na stancji jest ich kilkunastu , chłopskich przeważnie synów , przeznaczonych od maleństwa na księży .  Przychodzą nauczyciele , przychodzi codziennie ksiądz , a czuwa nad nimi stale panna Apolońja .  Chuda , długa , płaska , z szarą twarzą i przenikliwemi oczkami , prawie nie kobieta , dobra jest dla swoich chłopców .  Karmi ich obrzydliwie , lecz obficie , nie gdera , nie zrzędzi , owszem , nawet pożartuje czasem i pogładzi , po krótko strzyżonej głowie .  Pacierz z nimi odmawia rano i wieczór , w codziennym rachunku sumienia dopomaga , nawet czasem , nie czekając na księdza , niektóre wątpliwości sama rozstrzyga i niektóre grzechy odpuszcza .  Budzi , co prawda , z niezłomną srogością o piątej , wodą oblewając tych , którzy się nie zrywają na rozkaz , o dziewiątej lampy gasi bez pardonu , papierosy prześladuje i na żadne książki , oprócz naukowych i pobożnych , absolutnie się nie zgadza , całą literaturę podciągając pod nazwę masonerji .  Dla gazet ma również lekceważenie zupełne i gniewa się , gdy dojdzie tam czasem wiadomość ze świata .  Ale za to niech który zachoruje , jakże czułą otacza go opieką !  Niech któremu się co nie uda , jak umie mu szczerze współczuć !  Lubią chłopcy swoją pannę Apolońję , i ona ich lubi .  Wolą ją stokroć od namaszczonego księdza , który ich codzień odwiedza i lekcje katechizmu daje .  Ach , ten katechizm !  Cały w pytaniach niejasnych i w odpowiedziach niezrozumiałych !  Cały splątany w jakiś motek oderwanych pojęć , w jakiś kalejdoskop figur i symbolów , gdzie wszystko co innego oznacza , niż to , na co wygląda , gdzie czarne jest białem , a białe okazać się może zielonem , gdzie idziesz myślą po trzęsawisku , w obawie , że lada chwila zapadniesz się w jakąś głąb , i gdzie jedynym ratunkiem i jedyną podporą są słowa .  Tak , słowa , słowa . . .  Nie przerażały one Szymka bynajmniej .  Mózg jego umiał już , odłożywszy na bok myśl wszelaką , wchłaniać w siebie tysiące i miljony słów .  Umiał wyucząc się tak dokładnie , że ani jeden wyraz nie został opuszczony , ani jedna litera przestawiona .  Stronice całe tkwiły w jego pamięci , jak na fotograficznej płycie .  Lecz inni nie umieli .  — Kiedy ja nie moge , kiedy ja nie rozumiem , kiedy tu żadnego sensu niema — narzekał kolega jego , mały Antek Rolecki .  A Szymek odpowiadał spokojnie : Co tobie do tego !  Byleby ś wydał gładko .  On sam zawsze wydawał gładko i był znowu pierwszym w klasie .  Ojciec , który co miesiąc przyjeżdżał ze wsi drabiniastym wózkiem i przywoził miesięczną opłatę , piętnaście rubli ! — cieszył się z tego , co mu panna Apolońja o synu mówiła .  Tak , była pociecha .  I pieniądze nie szły na marne .  A pieniądze tak ciężko zdobyte !  Jeszcze w pierwszym roku było troche zapasu , a i panienka ze dworu dała rubli , i tercjarki w parafji rubli złożyły .  Jakoś wystarczyło .  Ale w drugim — wypadło wieprza na święta ukarmionego sprzedać i nikt w domu przez całe święta ani mięsa , ani kiełbasy nie zakosztował .  Dzieci aż płakały , a i matka troche pociągała nosem .  A potem było coraz trudniej i trudniej .  Proboszcz dał wprawdzie raz rubli , niby pożyczki , ale więcej , dopóki Szymek w seminarium nie będzie , lękał się poźyczyć .  We dworze nie było nikogo , a choć matka sprzedała trochę płótna , a i z jaj , i z grzybów i z masła coś tam zebrała , a tercjarki znowu kilkanaście rubli złożyły , to coż to znaczyło wobec tak wielkich potrzeb !  A tu czekały jeszcze egzaminy , oporządzenie na kleryka i choć pierwsza opłata w seminarjum .  I nie było innej rady , jak od Żyda na duży procent pożyczyć .  Kiedy proboszczem zostanie , to wypłacić będzie miał z czego , myślał ojciec .  I to samo powtarżała matka .  Kiedy proboszczem zostanie . . . wzdychała w każdej ciężkiej chwili , gdy zarobione złotówki i miedziaki wysypywała z chusty na stół , licząc mozolnie , aby do miesięcznej opłaty dołożyć , gdy do krupniku lub zacierek coraz mniejsze , coraz cieńsze odkrawała słoniny plasterki , gdy , zmęczona całodzienną pracą , zapalała wieczorem lampkę i zasiadała do prząśnicy , aby cudzą wełnę uprząść i choć parę groszy zarobić .  I w wieczornej ciszy owo probostwo syna stawało przed nią w marzeniu , jak żywe .  Plebańja obszerna z dużym sadem , za nią pola , łąki , a w obórce krów kilka , a w stajence para koni rosłych , wypasionych .  Proboszcz , choć młody , ale wszyscy go szanują , całują po rękach , kłaniają się , przynoszą podarunki , kurki tłuste , jaja , masła osełki , sery i miody .  I ruble płyną , płyną ku plebańji i zapadają cicho w głąb szuflad .  A ona , matka , przy nim mieszka sobie , przy synu , i gospodarstwem jego rządzi , dziewkę sobie trzyma do posługi i chodzi w białym czepku na głowie , i w kościele w pierwszej ławce zasiada .  I reszta rodziny zabezpieczona .  Siostry proboszcza znajdują łatwo mężów , braciom to i owo kapnie z dostatków , zabezpieczeni i szczęśliwi .  — Ach ! — wzdycha , kręcąc wrzeciono — kiedy proboszczem zostanie ! . . .  I  Szymek dobrze wie o tych marzeniach .  Wie od ojca , który mu co miesiąc historję zdobywania pieniędzy opowiada szczerze , kończąc zawsze temi słowy : My staramy się dla ciebie i nie dojemy i nie dośpimy , aby ś ty miał co trzeba .  Staraj się i ty !  A kiedy proboszczem zostaniesz , to już odpoczniemy sobie .  Wie od braci , którzy , gdy go widzą podczas wakacji , co chwila mu mówią : Ot , Szymek , kiedy proboszczem zostaniesz , to kupisz nam konia i malowaną bryczkę , co ?  Prawda , że kupisz ?  Wie i od tercjarek , zbierających pomiędzy sobą składki na jego naukę , bo nie spotka żadnej , aby mu nie powiedziała : Naszym księdzem będziesz , naszym .  Już my to innego nie chcemy .  Będziesz nam piękne nabożeństwa odprawiał , a my przed tobą ołtarzyki nosić bedziemy na procesjach .  I spowiadać nas będziesz i komunikować .  I wie najbardziej od matki , która co chwila , przy każdej trudności pociesza się myślą , że przecie już niedługo tej biedy i niedostatku , bo Szymek proboszczem zostanie i wszystko będzie dobrze .  Wie Szymek i odczuwa to coraz wyraźniej , że jest dla rodziny swej jakby osią , około której obracają się wszystkie jej myśli , jakby czarą , napełnioną napojem uszczęśliwiającym , czarą zamkniętą jeszcze , lecz do której tęsknią usta , jakby lampą , która dziś jeszcze nie płonie , ale wnet , wnet zapali się i rzuci dokoła siebie ogromny snop ciepła i jasności .  I , wiedząc o tem , czuje  czasem Szymek coś jakby obawę , czy ich nie zawiedzie , tych swoich , których z całej duszy kocha .  Czy napewno zostanie proboszczem ?  Robi , co może .  Uczy się i kuje do zupełnego zapamiętania , do wyczerpania niekiedy .  Ale ostatecznie , nie od niego jednego to zależy .  Może coś przeszkodzić , może coś się stać .  A gdyby m umarł nagle . . . myśli czasem , leżąc w łóżku , gdy światło zgaszone i koledzy śpią , a on jeszcze zasnąć nie może — a gdyby m umarł nagle . . .  I strach go ogarnia , Cóżby się stało z rodzicami ? z pożyczonemi od Zyda pieniędzmi ?  z tem wszystkiem , co ma być , gdy on proboszczem zostanie ?  Boże ! oto byioby nieszczęście !  Ale nietylko śmierć .  Wszak mogą go nie przyjąć do seminarjum .  To się zdarza .  A wtedy co ?  Ciężkie i niepokojące bywały strachy , które na Szymka napadały czasem .  Ale to tylko czasem .  Bo naogół i on miał jak najlepsze nadzieje .  Zda egzamin , wstąpi do seminarjum , tam pięć lat przebędzie , wyświęci się i naznaczą go gdzieś na wikarego , a potem i na proboszcza .  I będzie sobie panował w obszernej może i murowanej plebańji , będzie nabożeństwo odprawiał , będzie śpiewał u ołtarza i Pana Boga chwalił .  A pozatem gospodarkę sobie porządną zaprowadzi , konie trzymać będzie piękne i jeździć resorowym wózkiem .  Wszystko będzie dobrze i mogą rodzice być o niego spokojni , że im wstydu nie zrobi .  Dnie szły za dniami , podobne do siebie , jak paciorki tego różańca , który codziennie z panną Apolońją odmawiał .  Wstawanie , pacierz , śniadanie , lekcje , pół godziny używania świeżego powietrza na podwórku , murami otoczonem , bo dalej nie wolno wychodzić , potem obiad , sprzątanie w stołowym pokoju , znowu pół godziny spaceru na podwórku , znowu lekcje , podwieczorek , przygotowanie zadań na jutro , wieczerza , pacierz — i do łóżka .  Tylko w niedzielę i święta było trochę inaczej .  W niedzielę wstawano później i robiono staranniejszą toaletę .  A przed dziesiątą zjawiał się ksiądz i chłopców parami i trójkami wyprawiał do kościoła .  Nie szli razem aby uwagi nie zwracać , lecz w kościele mieli wspólne miejsce , gdzie się wszyscy zbierali i ksiądz , siedzący opodal , miał ich ciągle na oku .  Ale przejście przez parę ulic bez opieki i nadzoru sprawiało już niektórym bardzo wiele przyjemności .  A i nabożeństwo w kościele , pełnym ludzi , brzmiącym muzyką , była to niemała rozrywka , i wszyscy aspiranci wyczekiwali jej z upragnieniem .  Nawet Szymek , chociaż miał skrupuły , że gdy rodzina nie doje i nie dośpi , on tu przez cały dzień nic nic robi , lubił świąteczne dnie , a zwłaszcza przechadzkę we dwuch do kościoła .  Szli zwykle z Antkiem Roleckim , i ten rozgadywał się wtedy .  — Jak będę dorosły — mówił — to sobie tak włożę ręce w kieszenie , albo nie , kupię laskę i będę nią wywijał .  Wąsa podkręcę , o tak . . .  Jakiego wąsa ! — przerwał Szymek — kiedy ty księdzem będziesz !  Antek robił drwiącą minę .  — A niech tam moje księdzostwo psy jedzą !  Ani myślę .  — Co — ani myślisz ?  — Księdzem być .  Szymek przerażony spoglądał na niego .  Taki bunt nie mieścił mu się w głowie .  Antek nie zwierzał mu się z poważnymi zamiarami w jakimkolwiek kierunku , żartował i śmiał się tylko .  A Szymek , myśląc , że może go zły duch do złego kusi , modlił się za niego .  Wogóle w te niedzielne poranki , w rozśpiewanym i brzmiącym muzyką kościele , pod malowanem sklepieniem , wśród świateł i barw , dusza jego doznawała dziwnego wrażenia otwierania się i wzlotu .  Kiedy ukląkł na zimnej posadzce , a dokoła widział pochylone plecy i gęste jedna przy drugiej głowy , on podnosił oczy do góry ku złoceniom , ku płomykom świec , ku postaciom , wyglądającym z obrazów .  Podnosił oczy do góry i patrzał .  Czasem promień słońca uderzył w kolorowe szyby , i powietrze całe , i święci i aniołowie , i głowy dokoła zaczynały się mienić szafirem , karmazynem i fioletem .  Czasem z kądzielnic wyleciał obłok wonny i , jakby lekki duch , niósł się wysoko , coraz wyżej .  A organy grzmiały .  A chór śpiewał .  A w duszy rozlewała się słodycz niezmierna .  Zapatrzony , zasłuchany , Szymek nie mógł się modlić z książki , tak jak inni , i potem musiał z modlitwami śpieszyć i dopędzać , za co go też ksiądz strofował .  Nie modlił się wcale i chociaż nieraz postanawiał prosić Boga o to i owo podczas mszy , jakoś nie wychodziło .  Msza się kończyła , a on jeszcze o nic nie poprosił .  Czuł jednak , że był blizko bardzo blizko Boga przez te chwile , czuł , że oto stoi w Jego obecności , milcząc , gdyż słów znaleźć nie może do rozmowy z Nim , lecz blizko Jego tronu .  Czuł , że gdy ciało jego klęczy tu w dole na posadzce kościelnej wśród tłumu , coś zeń się wydziela : jakaś substancja czysta i lotna , i szybuje w górę wysoko , wysoko .  I czuł się szczęśliwym .  Wracając z kościoła , nie mógł już słuchać tak uważnie żartów i uwag Antka , bo zdawało mu się , jakby go jeszcze otaczała mgła jakaś , czy senność , i jakby widział i słyszał przez zasłonę jakąś .  Ale później rozpraszała się mgła , i wracał do porządku .  Pewnego razu jednak , było to wkrótce po powrocie z wakacji , Antek powiedział mu nagle bardzo serjo ;  — Wiesz , nie powtarzaj tego innym , ale ja postanowił em już sobie — księdzem nie będę .  Szymek się zdumiał .  — Więc jakże Antek ?  Nie będziesz !  Dlaczego nie będziesz ?  — A dlatego — odparł Antek bardzo stanowczo — bo przekonał em się już , że to wszystko , czego nas tu uczą — to kłamstwo .  — Kłamstwo , Antku !  — A tak .  Teraz , kiedy był em na wsi , to mi jeden student to wytłumaczył .  I teraz wiem , że to wszystko kłamstwo .  Nawet jest dużo księży , co tak samo myślą , ale nic nie mówią , żeby ludzie nie przestali ich słuchać .  Bo oni chcą zawsze pierwszymi być i wszystkiem na świecie kierować .  — A jakże oni mogą nie być pierwszymi , kiedy ich sam Pan Jezus na to miejsce postawił i kazał , żeby papież i księża wszystkiem rządzili na świecie ? . . .  Tu Antek uśmiechnął się szyderczo i zaczął tłómaczyć , że to wszystko właśnie wymyślili księża , aby ludzi tumanić i wyzyskiwać , a że to jest nieprawda , bo jeśli Pan Jezus był , to zupełnie czego innego chciał i mówił , niż to , czego dziś uczą , a że wogóle te wszystkie historje o grzechu pierworodnym i o odkupieniu to są bajki , w które uczeni dziś wcale nie wierzą .  Szymek był jak obuchem rażony .  Pierwszy raz w życiu słyszał takie słowa , nie rozumiał ich , nie obejmował , i na razie nie znalazł żadnej odpowiedzi .  Ale potem , gdy w ciszy nocnej zaczął nad niemi rozmyślać , wydało mu się , że Antek jest opętany przez djabła .  Nic innego , tylko opętany .  Wiadomo przecie , że djabeł czyha na dusze , krąży nieustannie i czatuje , i wysyła posłów swoich , niedowiarków i masonów , aby dusze mu łapali .  Ten student to pewnie był taki poseł djabelski i złapał duszę Antka .  Biedny Antek !  pójdzie pewnie do piekła .  I postanowił codzień na jego intencję zmówić trzy Zdrowaś Marja , a towarzystwa jego i gawęd wystrzegać się pilnie .  Jakoż nie rozmawiali więcej o tem .  Jednak w umyśle Szymka owo pierwszy raz usłyszane twierdzenie , że to wszystko kłamstwo , nie przebrzmiało bez śladu .  Męczyć go zaczęła jakaś dziwna niepewność .  A może ?  A gdyby ? . . .  Ale gdyby to wszystko było kłamstwem , jak mówił Antek , to cóżby było prawdą ?  Jakaś prawda być musi .  Któż ją zna ?  Czy Antek ze swoim studentem , a poza nimi masoni i rewoiucjoniści ?  — Czy też księża , panna Apolońja , panienka ze dworu , wreszcie — ojciec i matka , ci wszyscy , ktorzy są dobrzy , zacni , a których on całą duszą kocha ?  Nie może tu być wątpliwości .  Ci mają prawdę , a tamci są opętani .  Ci mają prawdę jasną , prostą , w której jedno drugiego doskonale się trzyma , która już jest urządzona jak najlepiej i której trzymać się trzeba oburącz .  Ci mają prawdę .  W ciszy nocnej wywoływał Szymek przed pamięć swą wszystkie słyszane argumenty katechizmowe i inne , na korzyść prawdy tej przemawiające .  Powtarzał je sobie i w nich się utwierdzał , i postanawiał silnie , niezłomnie nigdy żadnych niedowiarków nie słuchać , lecz zatykając uszy od nich uciekać , a prawdę swoją przed nimi strzec i ochraniać , jak skarb najdroższy .  I zdawało mu się , że idzie przez wązka kładkę ponad przepaściami bez dna , bez miary .  Idzie i nie śmie głowy na bok odwrócić , i nie śmie spojrzeć ani w górę , ani w dół , aby się nie zachwiać i skarbu nie uronić .  Idzie z oczami w skarb swój wlepionemi .  — I otom doszedł — rzekł prawie głośno Szymon , I zerwał się z łóżka .  Podszedł do okna , otworzył je i wyjrzał na seminaryjne podwórko .  Spało jeszcze wszystko dokoła , lecz niebo paliło się już wschodniemi barwami , u góry zielone było , w dole coraz czerwieńszc i złote .  Małe różowe obłoczki płynęły po nim leciuchno .  — I otom doszedł — powtórzył Szymon , i spojrzał w to niebo jasne .  — Oto za godzin kilka kapłanem będę , namaszczonym nieodwołalnym , na wieki oddanym Panu .  Na wieki . . .  Tak !  Na życie i śmierć , na wieczność całą .  Otom doszedł do celu .  Doniosł em wiarę niezachwianą i czystą , nie dał em jej zmącić nikomu , nikomu .  Za kilka godzin kapłanem będę i już żadnym złym mocom niedostępnym .  Doszedł em do celu .  A niezawsze droga była prosta i jasna .  Były chwile , w seminarjum zwłaszcza , dziwnego zamętu w duszy , dziwnej ciemności dokoła .  Chwile , gdy się zdawało , że przepaście , pod wązka kładką ziejące , ozwały się głosem tajemniczym a ponętnym i wołają , i ku sobie ciągną .  Ze z ich głębi wysuwają się świetlane mary i wizje czarowne , i że ku sobie wabią .  Ze tam na dnie płomień goreje i wielka się ściele jasność , i wre życie , i rodzi się moc , i wstaje czyn .  Chwile , gdy on , niosąc wciąż ostrożnie skarb swój po ważkiej kładce , czuł , że szarpie go ciekawość i unosi tęsknota .  Trzymał oczy na skarb zwrócone i , ostrożnie po ważkiej kładce stąpajac , szedł i szedł .  Ale czasem ręce mu mdlały , nogi odmawiały posłuszeństwa , a oczy musiał gwałtownie zamykać , aby nic widzieć nie pragnęły .  I czuł , że nie wytrzyma , i skarb swój ciśnie , a rzuci się głową w dół , w ziejące pod nim otchłanie , i lecieć w nie będzie , lecieć rozpętany , bez więzów , może szczęśliwy , może przeklęty , lecz wolny .  Na szczęście były to krótkie chwile , zapewne djabełskie pokusy .  Odpędzała je modlitwa , spowiedź , komuńja , a może najbardziej wspomnienie rodziny .  Jakto oni tam wszystkiego odmawiają sobie , oni tam i nie dośpią i nie dojedzą , na to , aby go prędzej księdzem i proboszczem ujrzeć , aby wreszcie przy nim odpocząć i trudy i biedę sobie wynagrodzić , a on by tu . . .  Onby dla jakichś wizji i przywidzeń miał ich i swoje szczęście opóźnić ?  stracić może ?  Jakto ! posiada skarb pewny , bezpieczny i ogromny , skarb , którym się zadawalnia tysiące ludzi , i to najlepszych ludzi , skarb , oceniony już i uznany od wielu wieków , i miał by go dla niepewnych mar porzucić ?  Co za niedorzeczność ?  Więc odpędzał pokusy .  Zatulał uszy , zamykał oczy na wszystko inne , a szedł prosto przed siebie , nie oglądając się na strony , nie tracąc czasu na prożne zaciekawienia , a cały jednej myśli oddany , ku jednemu wyprężony celowi .  Szedł pilnie , niezmordowanie .  Przez pięć przeszło lat seminaryjnego życia nie opuścił ani jednej lekcji , nie przekroczył żadnego przepisu , nie lekceważył żadnej zaleconej pobożnej praktyki .  Był znowu pociechą nauczycieli i wzorem dla kolegów .  Znowu mózg jego , jak fotograficzna płyta , przyjmował na siebie stronice całe , tomy , znowu układały się w nim miljony słów , kolumny dat , nazwy , cytaty , paragrafy , figury , argumenty całe długie i skomplikowane rozdziały polemik , z wielu punktów złożone scholastyczne dowodzenia .  Znowu umysł jego , na bok odsunąwszy myśl własną , pracował nad przyswajaniem sobie cudzej , nad przejęciem się z nią i zlaniem się z nią zupełnem .  Pamięć przedziwnie się wyrabiała , ćwiczyła się w używaniu zasłyszanych zwrotów i zdań , w mówieniu stylem i słowami nie swemi , w przytaczaniu całych ustępów powag różnych .  Cała istota jego przesiąkała pojęciami oderwanemi , nie mającemi nic wspólnego ze zwykł em życiem ludzkiem .  Bez wahań , bez wątpliwości , bez cienia krytycyzmu brał i brał w siebie seminaryjną naukę , gorliwie , żarłocznie , jakby i okruszyny obawiał się uronić , jakby każdej straconej minuty żałował i z chłopską zawziętością chciał ją do dna wyzyskać .  Eijan .  Jak odłamana gałąź .  Pociechą był dla nauczycieli i wzorem dla kolegów .  A dla matki i ojca osłodą starości i nadzieją w życiu najdroższą .  Podczas wakacji odwiedzał ich , szanowany już przez wszystkich .  Przyjeżdżał zawsze na bardzo krótko , najwyżej na dni parę , bo kleryków na lato rozsyłano po probostwach , lękając się odmiennych wpływów , jakieby domy rodzinne wywierać mogły .  Ale i tych dni parę , było to w chacie rodzicielskiej święto największe .  Bo oto widziano ziszczające się marzenie , przekonywano się , iż pieniądze i ofiary nie poszły na marne , i błoga przystań z plebańją , gospodarstwem , obszernym sadem i zapewnionem jutrem zbliżała się coraz wyraźniej .  Biedni moi kochani rodzice ! — westchnął Szymon , i rozczulenie ogarnęło go na myśl o nich .  Tyle pracy , tyle poświęceń , ofiar , trudów i przez tyle lat !  I tak cicho , wytrwale znoszonych !  To wszystko na to , aby mu zapewnić szczęście i godność tu na ziemi , a sobie nagrodę w niebie .  Bo oni to — przez swoje starania i pracę — zrobili z niego kapłana .  Gdyby nie oni , pewnieby na równi z braćmi orał wązkie zagony , możeby za parobka gdzie służył , w najlepszym razie wykierował by się na rzemieślnika .  Szymon drgnął .  Spojrzał na swe białe ręce .  Z luboscia na nie spojrzał .  — Tak , gdyby nie oni . . .  Im po Bogu winien em wszystko — pomyślał .  — I pamiętać o tem będę , i wynagrodzę , gdy tylko będę mógł . . .  Tak , tak — ułatwiać im , wspierać , dopomagać . . . O , był by m ostatnim z ostatnich , gdyby m zawiódł takie nadzieje .  Nie , nie zawiedzie tych dobrych , kochających rodziców .  A i przyrzeczeń Bogu składanych , i przysiąg , i ślubów nie złamie .  Za łaski otrzymane , za tę najwyższą łaskę powołania , za tę królewską i więcej niż królewską godność , za to namaszczenie jego , niegodnego , na kapłana , on odda się Panu cały .  Każdą chwilę , każdą minutę dnia , każdą myśl i siły wszystkie , i woię , i serce , i rozum , wszystko , wszystko obróci na chwałę Kościoła świętego .  To jedno , to jedyne przed nim będzie .  Nic dla siebie , a wszystko dla Boga !  Dusze łowić , zjednywać , do owczarni zapędzać , pasterzem dobrym być i rybakiem na burzliwem morzu tego świata .  Owieczki paść , zbłąkane odszukiwać , sieć zapuszczać w głębokie fale , i zagarniać i brać , i zdobywać , i zapełniać owczarnię , zapełniać . . .  Nagle , jakby usłyszał nad sobą wyraźnie wymówionę zdanie : Ach , owczarnia !  Tylko głupie owce tam idą .  Lwów i orłów do niej nie zapędzisz — nie !  Zdanie to kiedyś wypowiedział jeden z kleryków , bo i tacy byli w seminarium .  Wzbudziło ono gwałtowną dyskusję , a potem przebrzmiało i zapadło się w przeszłość .  Czemuż teraz , w takiej chwili , odezwało mu się w pamięci ?  I to tak wyraźnie , jakby je rzeczywiście któś tuż obok wymówił .  Tylko głupie owce tam idą .  Lwów i orłów do niej nie zapędzisz , nie !  I jakby tchnienie burzy powiało .  Zapadły się obrazy piękne i uczucia wzniosłego oddania się Bogu i miłosci dla ludzi .  I dusza Szymona jakby się nawpół rozdarła , ostrym bólem szarpnięta .  A z tej rozdartej duszy wyjrzała Tęsknota .  Tęsknota za czemś nieznanem , niewiadomem , dalekim .  Tęsknota bolesna , jak dotknięcie rozpalonego żelaza , tęsknota , wysysająca jak wąż i jak orzeł spętany rwąca się do lotu .  Jak orzeł . . .  Jak orzeł . . .  A orłów przecie do owczarni nie zapędzisz , nie !  Orły mają swoje niebo bezgraniczne , po którem latają swobodnie , i burzy się nie boją , i oko w oko patrzą na siebie ze słońcem , i nie lękają się światła , i są wolne .  O ! choć raz polecieć z nimi !  Szymon spojrzał na seminaryjne mury i ciasne między nimi podwórze .  O ! wylecieć stąd , zrzucić z siebie więzy i przepisy , strząsnąć łańcuchy , zrzucić czarne szaty , wyciągnąć ramiona do góry szeroko , szeroko , wyzwolić się z tych myśli , z tych praw , z tych zobowiązań , wyzwolić się i z ciała nawet , i lecieć w błękit !  I spojrzeć na to wszystko , co się dotychczas widziało , z innej strony , z innego punktu .  Wznieść się ponad ten gmach , którego wnętrze się tylko oglądało , i spojrzeć na ń z góry .  I z umysłu choć na chwilę strząsnąć ten ciężar i te okowy , co go tłoczą , i pomyśleć , zastanowić się , pomyśleć nie wedle wzorów i formuł , lecz własną myślą , tą wolną i niepodległą , co tam na dnie tkwi , co teraz z wysiłkiem i bólem w górę się rwie , co , gnębiona i zabijana , żyć jednak chce , i żyć ma prawo . . .  Ach , orł em być ! . . .  A on — czemże jest , czemże będzie przez życie całe ?  Niewolnikiem , sługą , zaprzedaną duszą , pionkiem w czyjemś ręku na szachownicy nieznanej , ustami , przez które któś inny przemawia , numerem , narzędziem , sługą , i niczem więcej .  Nie ! nie ! — próbował się bronić — przecie ja z wolnej i nieprzymuszonej woli . . .  Z wolnej i nie przymuszonej ?  O , kłamstwo , kłamstwo !  Gdzież była moja wolna wola , gdy mnie , małemu jeszcze , kładziono wciąż w uszy : księdzem będziesz , proboszczem będziesz ?  Gdzie była moja wolna wola , gdy mnie w zamknięciu i w odosobnieniu trzymano przez lata całe w jednej atmosferze , a do głowy wtłaczano to tylko , co księdzu , a nie człowiekowi , potrzebne !  Coż ja mogł em wiedzieć ?  O czem mogł em sądzić ?  Alboż ja własny sąd mam ?  Albo ja mam własny rozum ?  A moja wola gdzie ?  Wolna , nie przymuszona . . .  O , Boże ! . . .  A za godzin parę kapłanem będzie .  I na wieki , aż w godzinę śmierci , i po śmierci nawet , na wieczność całą .  Za godzin parę . . .  A tymczasem stoi tu bezradny , targany , jak liść jesienny , przez wicher .  I wicher w nim straszny się zrywa , wicher buntu i nienawiści .  I tęsknota go gna , gdzieś daleko , wysoko .  Byle nie tu ! . . .  Byle nie tu ! . . .  I żal w nim wzbiera , żal nad sobą , nad młodem życiem swojem , nad dolą niewolniczą .  I zbierają się w oczach wielkie jasne łzy , i toczyć się zaczynają po policzkach jedna za drugą , jedna za drugą . . .  I płacze . . .  O , dajcie mi jeszcze trochę czasu !  Dajcie mi pomyśleć !  Niech sam się zastanowię .  Nie mówcie do mnie , nie mówcie , nie przekonywajcie !  Już wiem wszystko , co macie do powiedzenia wiem .  Ja teraz tylko chcę odejść od was , i w ciszy pobyć , i posłyszeć , co moje własne serce mówi .  Chcę siebie posłyszeć , nie was .  Dajcie mi odejść .  Czekajcie !  Załzawione oczy podniósł Szymon ku wiszącemu na białej ścianie krzyżowi .  Patrzał na ń chwilę , a potem ukląkł i , pochylony nizko , zaczął się modlić .  A w mjarę jak się modlił , ukojenie spływało mu na duszę .  Zycie jest krótkie , a wieczność nieskończona .  Dla tej wieczności zatem jedynie żyć warto .  A jakież życie lepsze nad kapłańską służbę takiemu Panu !  Nie ludziom przecie , lecz Jemu — Bogu na wysokościach — służyć będzie .  Bogu , co go stworzył i odkupił krwią własną , kieruje nim i prowadzi , i sam go wzywa do służby swojej .  Słyszy przecie głos Jego .  Kapłanem mu być każe On , więc nie oprze się wołaniu Jego .  Odda Mu siebie całkowicie i bez żalu , i wierny mu będzie do ostatniego tchu , do ostatniej kropli krwi .  Z miłością i z oddaniem się Jemu poświęci .  A On , ojciec miłosierny , wynagrodzi dobre chęci spokojem sumienia na tym świecie , wiecznem królowaniem na tamtym .  On wynagrodzi , wesprze , i nie opuści .  Panie !  Panie ! — modlił się Szymon gorąco — idę . . . idę na głos Twój !  Powołał eś mnie do służby Twojej , do ołtarza Swego kazał eś mi się przybliżyć .  Chcesz mnie mieć kapłanem w świątyniach Twoich .  Idę , Panie , na głos Twój !  I przynoszę Ci dobrą woię moją .  Chcę być Ci wiernym do śmierci .  Chcę .  Ale Ty , Panie , osłaniaj mnie od pokus , oddalaj odemnie złe myśli , aby m wytrwał i nie uległ .  Niech lepiej będę nieuczony i głupi , niżbym miał w myśli sprzeciwić się zasadom Kościoła Twego .  Strzeż mnie , Panie od pokus !  Ukojenie coraz większe duszę jego ogarniało .  I radość .  Tak , oto za godzin parę zawinie do portu , wejdzie w przystań cichą .  Bo łaską sakramentu wzmocniony , namaszczony chryzmem świętem , obleczony w najwyższą godność , on , kapłan , stanie się już odpórnym na wszelkie pokusy .  Gdyż pokusami są , i niczem więcej , te buntownicze myśli , i te tęsknoty , i te pożądania gwałtowne , i ta ciekawość , co go porywa .  Pycha się w nim odzywa , djabelska pycha , co więzów nie lubi .  Tak , znane to są rzeczy .  Ale za godzin parę djabłu da odprawę i łódź swą do portu wprowadzi , i skarb , niesiony po ważkiej kładce , ponad przepaściami w bezpieczne doniesie miejsce .  I w duszy jego zrobi się cisza wielka i zapanuje spokój .  I życie całe zejdzie zacnie , szczęśliwie , godnie , na służbie kapłańskiej najlepszemu z Panów , pracowite życie ale szczęśliwe .  Przed oczami Szymona obrazy przesuwać się zaczęły .  Świątynie , od świateł jaśniejące , pochylone głowy tłumów , plebańja pod cienistemi lipami , a za nią sad kwitnący , matki twarz ukochana , pełna uśmiechów i radości , ojca stara głowa , bracia i siostry , długi łańcuch dni cichych i jasnych , a poza nimi wieczność w niebieskiem królestwie .  I wielka szczęśliwość napełniła mu serce .  A gdy wreszcie , wciąż pochylony przed krzyżem , usłyszał dzwon , wzywający do kościoła , żwawo z klęczek się porwał i , z ogniem w duszy i z płomieniem w oczach , szedł na przyjęcie swej wielkiej i nieodwołalnej godności .  Ksiądz Szymon Bronicz zaraz po swem wyświęcęniu powrócił do dawnego seminarjum i tam miał czekać , aby nim wyższa władza rozporządziła .  Odprawił prymicję , na którą przyjechali rodzice .  Widział ich wzruszone twarze , widział łzy radości , płynące z oczu matki , gdy , zbliżywszy się do niej , uświęconemi wielką ofiarą dłońmi dotykał jej skroni , a ona dłonie te całowała .  Poczuł na swych palcach dotknięcie drżących ust ojcowskich .  Czuł w sobie własne ich szczęście .  Aż naraz ogarnęła go słabość tak wielka , że , ledwie rozebranego z szat kościelnych odprowadzono do celi , upadł na łóżko i zemdlał .  Długo nie można go było docucić .  A gdy wreszcie ocknął , miał silną gorączkę .  Sprowadzony lekarz przez kilka dni nie mógł zrozumieć choroby , aż po konsyljum okazało się , iż jest to wyczerpanie nerwowe , wskutek przepracowania i życia zbyt zamkniętego , że grozi neurasteńją i innemi jeszcze komplikacjami , jeśli nie będzie zaraz pilnie leczone .  A leczęnie polega jedynie na wypoczynku absolutnym , na świeżem powietrzu , na dobrem odżywianiu i na tem , aby przez dłuższy czas ani mowy , ani wspomnienia nie było o żadnym obowiązku .  Obowiązkowa bowiem , pilna praca , gwałtowne wtłaczanie do mózgu nauki i to pod ciągłym strachem — te właśnie przyczyny spowodowały chorobę .  Więc teraz żadnych książek do ręki nie brać , brewjarz nawet , jeśli można , odrzucić , żadnych kapłańskich czynności nie pełnić , o ile podobna , zmienić otoczenie , niczego się nie uczyć , nigdzie nie śpieszyć , niczem się nie krępować , a jak najwięcej spać , jeść , wiejskiem powietrzem oddychać , powolnych i niemęczących przechadzek używać , i o niczem , ale to absolutnie o niczem nie myśleć .  Takim był wyrok lekarzy , który ksiądz Szymon przyjął obojętnie , gdyż leżał teraz nieruchomy , w półśnie pogrążony i niezdolny nic odczuć , ani myśleć .  Prawie nie słyszał tego , co przy nim mówiono .  Jedyną jego troską było , aby nie kazano mu wstać i gdzieś iść , i coś robić .  Czuł bowiem w każdej kosteczce znużenie .  Ale przełożeni seminaryjni zatroszczyli się nie na żarty .  Co z nim dalej robić ?  Seminarjum zamykało się na lato , gdyż wakacje już nadeszły , a rozpoczynały się coroczne remonty , malowania i reparacje .  U rodziców nie miał by ani spokoju , ani wygód .  Na każdem probostwie toż samo groziło .  Najwłaściwszem było jakieś sanatorjum .  Lecz gdzie i za co ?  Biedzili się przełożeni , a tu pora wyjazdu nadchodziła , i gmach opróżnić należało .  Aż jednego dnia ks . inspektor powrócił z miasta zadowolony .  — Wiecie — rzekł — bodaj że się coś znalazło dla Bronicza .  Moi krewni , Głuszyńscy , założyli tu niedaleko u siebie na wsi pensjonat i letników przyjmują .  Ich interesy nieświetne , pałac i park mają olbrzymie , więc w ten sposób się ratują .  Właściwie — ona .  Bo on to niedołęga skończony !  Chętnieby przyjęli na lato Bronicza i dadzą mu wszelkie wygody .  — A drogo tam , pani moja ? — spytał ks . rektor .  — Trzydzieści rubli miesięcznie ze wszystkiem .  I droga niedaleka .  — No , to niedrogo .  Ja , pani moja , daję na pierwszy miesiąc .  Złóżcie się na drugi i coś mu tam na wydatki dajcie .  I niech jedzie .  — Powinien oddać , gdy dostanie posadę — wtrącił ks . ekonom .  I wyciągnął z kieszeni dziesięciorublówkę .  — Ma się rozumieć , niech oddaje .  — Ale tymczasem , niech jedzie .  Właśnie Głuszynska jest w mieście i jutro wraca do domu .  Może go zabrać z sobą .  — A to najlepiej .  Bo tak samego , pani moja , wysyłać możeby i nie można jeszcze .  Dziwny stan .  I od czego mu się tak zrobiło .  — Nerwy , powiadają . . .  — At ! jakie tam nerwy !  Zeby taki , pani moja , prosty chłop miał chorować na nerwy , to doprawdy skończenie świata .  Ale doktorowie — wiadomo — jak czego nie rozumieją , to zaraz mówią : nerwy .  — No , co tam jest , to jest .  Niech jedzie do Głuszyna .  — Niech jedzie .  — Ale , ale — zaczął ks . rektor , i zamyślił się .  — Czy jednak tam , pani moja , ręczysz , tak . . . co do morałności ?  co ?  a ?  Bo żeby nie zepsuć człowieka .  Dotychczas to on sobie niczego . . . owszem . . .  A tam , kto wie , pani moja , kogo spotka , co posłyszy . . .  Ks . inspektor obruszył się .  A cóż ja moge ręczyć !  Czy ja wiem , kto tam jest ?  Na kogo może trafić ?  Sama Głuszyńska nie wie , bo dziś ten , jutro tamten .  Teraz , mówi , ma ze trzydzieści osób , porządni ludzie , mówi .  Nauczycielki , urzędników paru z rodzinami z Warszawy , studenci , literaci , nawet i doktór jest .  A jacy oni co do moralności — któż ich wie !  — I przyznam się — rzekł ks . ekonom — że to już do nas nie należy .  Niech sam siebie pilnuje .  Póki klerykiem był trzymali śmy na pasku .  Już , zdaje się , dość oni nasłuchali się .  Teraz — basta .  No , tak , pani moja — tak .  Juści prawda .  Niech sam siebie pilnuje .  No , ale że to zawsze strach o tych młodych .  Ciało , pani moja , wiadomo , mdłe .  A i rozum ich , to jeszcze niebardzo ubezpieczony .  Broń Boże złego wpływu . . .  — My już na to nie poradzimy .  Przez całe życie nie można ich pilnować .  I stanęło na tem , że na drugi dzień zrana ks . Szymon Bronicz pod opieką pani Głuszyńskiej wyjedzie na wieś .  Gdy mu to zapowiedziano , trochę się zdziwił , trochę przeraził , ale przystał na wszystko obojętnie i wedle rozkazu wstał , aby swoje rzeczy zbierać do drogi .  Podróż kilkogodzinna odbyła się szczęśliwie .  Zasunięty w głąb kanapy , ks . Szymon drzemał prawie przez cały czas , a pani Głuszyńska , widząc to jego osłabienie i niechęć do rozmowy , bynajmniej mu się nie narzucała i sama zatopiła się w czytaniu gazet .  Dopiero w powozie , który ich unosił ze stacji kolejowej do Głuszyna , po drodze , wijącej się wśród zbożowych pól i łąk , otulonych już w wieczorne mgły , Szymon ożywił się trochę , i zawiązała się , urywana wprawdzie i długiemi pauzami poprzecinana , rozmowa .  Gdy jednak powóz minął piękną murowaną bramę , na widok wspaniałych murów , zdobnych w wysoką wieżyczkę , ogromnych alei parku , wielkiej sieni i szerokich schodów , na widok kilku obcych postaci , które wyszły na spotkanie gospodyni , stropił się znowu i wpadł w nieśmiałe milczenie .  Pewna zażyłość , która się wytworzyła między nim a panią Głuszyńską , znikła .  I poczuł się ogromnie samotnym i nieszczęśliwym .  Dopiero gdy się znalazł w swoim pokoiku na górze , i drzwi się za nim zamknęły , odetchnął .  Jakieś miłe uczucie bezpieczeństwa ogarnęło go za temi zamknietemi drzwiami .  Rozejrzał się dokoła .  Pokój był malutki , oklejony jasnem obiciem .  W rogu stało zasłane łóżko szerokie z biało polakierowanego drzewa , dalej takaż szafka , umywalnia , zastawiona mnóstwem dzbanków , miseczek większych i mniejszych , a nad nią wielkie zwierciadło w białej ramie .  Pod oknem biurko , dwa przepaściste fotele i mały między nimi stoliczek , na którym paliła się lampa , osłonięta różowym , kwiecistym abażurem .  Od tego różowego abażuru światło padło na cały pokoik wesołe i do zorzy podobne .  A w głębi otwierały się drzwi szerokie , prawie całą ścianę zajmujące , na balkon .  Otwarte były właśnie na ciemniejący w dole ogród , na gładką i cichą taflę jeziora i na niebo , roziskrzone gwiazdami .  Szedł przez nie zapach skoszonej trawy , zmieszany z wonią lewkońji .  Szymon nigdy w życiu podobnego mieszkania nie widział .  Jakże się różnił ten mały i jasny pokoik od rodzicielskiej chaty , i od kwatery u panny Apolonji , i od seminaryjnych cel , i od wszelkich nawet plebańji , które kiedykolwiek oglądał .  — Będę tu mieszkał przez całe dwa miesiące , — pomyślał , zasiadając w fotelu i wyciągając się wygodnie .  — Będę w tem łóżku spał , i pisał przy tem biórku , i mył się w tych miednicach .  I będę sobie siedział na tym balkonie .  Przez te dwa miesiące żyć będę , jak człowiek cywilizowany .  Bo tak mieszkają ludzie cywilizowani .  I wszystko to się nazywa komfortem .  Słyszał czy czytał kiedyś ten wyraz , i teraz mu się przypomniał .  Komfort , z komfortem — powtórzył .  I oczy jego zaczęły krążyć po przedmiotach i zatrzymywać się na drobiazgach .  Obeszły raz i drugi cały pokój , aż wywędrowały przez otwarte drzwi balkonu ku gwiaździstemu niebu .  I tam już zostały .  Długo w noc paliła się lampa w małym pokoiku na górze .  A ks . Szymon , jak zahypnotyzowany , siedział nieruchomo na balkonie i patrzał .  Ogarnęła go piękność i cisza letniej nocy i oczarowała .  Gwiazdy na ń mrugały i krążyły mu nad głową .  Porwały z sobą jego duszę .  I poleciała ona wysoko , ponad gwiazdy i słońca , i leciała coraz wyżej , szczęśliwa i wolna .  A gdy z za światów na ziemię wróciła , pokochała tę ziemię , śpiącą pod mgłami i rosa , te zboża i trawy pachnące , te drzewa ciemne , w których ptaszęta spały po gniazdach , te nizkie chatki , kryjące spracowane istnienia , te wody jeziora , lśniące w ciemnościach , i te białe u stóp jego lewkońje , które mu woń swą dawały .  I nigdy może jeszcze dusza jego nie odczuła takiej wielkiej , wielkiej miłości , nigdy tak się nie roztworzyła szeroko , i w takie dalekości się nie porwała , nigdy jeszcze nie czuła w sobie takiej mocy , i potęgi , i lotu , i nie czuła się tak blizką Bóstwa i tak Jemu pokrewną , jak w tę cudną noc letnią , gdy wszystko dokoła spało , a ona , samotna i wolna , rozwijała do lotu skrzydła swe młode .  Świtało już , gwiazdy zaczynały gasnąć na bielejącem niebie , i z za drzew przeglądała różowa zorza , gdy ks . Szymon wstał i wyprostował się .  Podchodziła don fala życia , młodości , siły , podchodziła potężna , urocza , porywała go i podrzucała wysoko , wysoko .  Dawał się jej unosić z rozkoszą , dawał się porwać i leciał z nią w górę .  Nieznana dotychczas radość życia , nieznana potęga kipiały we krwi jego .  Otworzył ramiona , pierś naprzód wystawił i szeroko się roześmiał .  — Zdrów jestem , młody jestem !  I tak mi dobrze , dobrze żyć na świecie ! — zawołał .  Ale choroba nie była jeszcze zupełnie zwalczona .  Nazajutrz odezwała się osłabieniem tak wielkiem , że okazało się rzeczą niemożliwą wstać i ubrać się .  Na szczęście wśród letników głuszyńskich był i lekarz .  Ten zajął się Szymonem .  Skazał go na leżenie w łóżku , na forsowne odżywianie , na bezwzględny spokój .  Drzwi od jego balkonu jak najszerzej otworzył , aby i w dzień i w nocy ożywcze powietrze wiejskie działało i nosiło siłę swą i słodycz .  Szymon nie opierał się .  Znowu ogarnęła go obojętność i znużenie takie , że nawet wyciągnięcie ręki z pod kołdry i podniesienie do ust podawanej szklanki wydawało mu się pracą olbrzymią .  Leżał więc nieruchomy wśród białej pościeli , drzemiąc prawie dzień cały , a nad oknem jego ćwierkały jaskółki w gniazdach , a z grządek na dole dolatywał zapach lewkońji .  Aż po tygodniu takiego leżenia uczuł się nagle zdrów i silny .  I wchodzący zrana lekarz zastał go przy urnywalni , oblewającego plecy , pierś i ramiona wielkiemi strugami zimnej wody .  — O ! a któż to pozwolił ? — zaśmiał się doktór .  — Przepraszam .  Ale nie mogł em wytrzymać — rzekł Szymon .  — Dziś obudził em się z tem uczuciem , że muszę wstać , ruszać się , biegać , krzyczeć .  A woda w miednicy tak mnie do siebie ciągnęła , ciągnęła !  — Mówiąc to , podnosił do góry głowę , pokrytą czarnym , krótko ostrzyżonym włosem i wystawiał naprzód młodą pierś błyszczącą jeszcze kropelkami wody .  — To i dobrze , spodziewał em się tego , — Doktór był zadowolony .  — Ale jeszcze przez dni kilka — dodał — trzeba być ostrożnym i nerwy szanować .  Nie wdawaj się , ksiądz , z towarzystwem , bo jak zaczną gadać , to i w głowie się przewraca .  Książek też tymczasem żadnych .  Ot tak , pospacerować trochę , posiedzieć pod drzewami , ale bez wrażeń , bez żadnych wrażeń , cicho , spokojnie . . .  I tak we dwa tygodnie dopiero po swym przyjeździe do Głuszyna ks . Szymon zapoznał się z całem towarzystwem .  Przed obiadem przedstawiła go pani Głuszyńska zebranej na werendzie gromadzie gości , jako : naszego rekonwalescenta .  Mnóstwo rąk wyciągnęło się do niego z powitaniem , ujrzał mnóstwo twarzy nieznanych , sumiaste wąsy , błyszczące guziki mundurów studenckich , jasne suknie pań , warkocze podlotków .  Ten i ów zapytał go o zdrowie , wyraził radość z polepszenia .  I wszyscy przeszli do ogromnej sali jadalnej .  Pałac głuszyński , budowany przez jakiegoś pradziada dzisiejszych dziedziców , choć mocno już zrujnowany i wielu przeróbkami zepsuty , nosił jeszcze ślady dawnej wspaniałości .  Freski , stiuki , prześliczne gipsatury zdobiły ściany i sufity .  Posadzki były dobierane z rzadkich i cennych materjałów drzewnych .  Kominki marmurowe , a nad nimi wielkie zwierciadła lub płaskorzeźby .  Meble , prześliczne kiedyś , najwięcej ucierpiały i niewiele z dawniejszych służyć mogło do użytku .  Zastąpiono je z biegiem czasu tanimi i brzydkimi wyrobami dzisiejszymi — i ze sklepień malowanych boginie i amory patrzeć musiały teraz na wiedeńskie krzesełka i na kanapy tandetne .  Pani Głuszyńska , postanowiwszy ratować interesy majątkowe , które mąż jej zaniedbywał z iście pańską nonszalancją , wpadła na myśl zużytkowania niepotrzebnych murów pałacowych , a także i produktów olbrzymiego ogrodu i gospodarstwa kobiecego , zakładając płatne letnisko .  Wiedziała dobrze , ile pracy i trudu własnego włożyć w to będzie musiała .  Ale ona trudu i pracy nie lękała się nigdy .  Na nogach od świtu do późnej nieraz nocy wszędzie była sama i sama do wszystkiego się dotknęła .  Wiedząc jednak , że widok zapracowanej gospodyni jest dla gości i domowników nieznośny , gdy przychodziła do towarzystwa , miała zawsze minę damy , która tylko co wstała od gotowalni i o niczem innem nie myśli , jak o miłej i wytwornej konwersacji .  Jej ładne rączki , zdobne w pierścionki , nie zdradzały nigdy przed nikim swych pokątnych zajęć , a twarz biała i różowa , dyskretnie przypudrowana , nigdy — zdawało by się — nie nachylała się nad kuchenną płytą .  I teraz , gdy po przejściu całego towarzystwa do jadalnej sali zajęła swoje miejsce przy stole i , rozkładając serwetę na kolanach , pytała uprzejmie profesora Szulca , czy otrzymał wreszcie z poczty te broszury , o które mu chodziło , mogło się zdawać , że kwestją ta jest dla niej jedynie ważną i blizką .  Jakoż profesor Szulc z zapał em powiadać zaczął o tem , co w otrzymanych broszurach wyczytał , o nowych odkryciach wśród tabliczek glinianych , wykopanych w gruzach dawnego Babylonu .  Zawiązała się rozmowa z panem Głuszyńskim , który wyjątkowo dnia tego był na obiedzie .  Naogół bowiem nie lubił pensjonarzów swojej żony , traktował cały ten interes lekceważąco , pogardliwie patrzał na tych mieszczan , dopuszczonych do panoszenia się w jego gnieździe rodzinnem i , o ile mógł , unikał z nimi zetknięcia .  Ale dzisiaj był w dobrym humorze i raczył się zainteresować assyrjologią i jej odkryciami , a gdy poetka Liniecka poprosiła profesora o trochę szczegółów i zaczęła się pytać z zaciekawięniem , do jakich rezultatów dochodzą uczeni w odczytywaniu klinowego pisma , profesor Szulc ożywił się i piękną mową rozpoczął wykład .  W tej stronie stołu towarzystwo zamilkło i słuchało .  U drugiego końca , gdzie się młodzież przeważnie skupiła , rozmowa odrazu przybrała ton bardzo żywy .  Młody Andrzej , najstarszy syn państwa Głuszyńskich , przyniósł wiadomość o jakiejś nowej uchwale parlamentu angielskiego o długości dnia roboczego w kopalniach węgla .  Uchwała ta była wedle niego z krzywdą robotników .  Skąd powstała dyskusja , w którą zaraz wmieszała się wielka , chuda i płaska osoba , o wieku nieokreślonym , o brzydkiej lecz dobrej twarzy , panna Marja Dorszówna , z ogniem dowodząc , że tam , gdzie mogą istnieć związki robotników i jawne organizacje , gdzie robotnicy są oświeceni , to żadne uchwały nie są zbyt groźne , gdyż na niekorzystne i niesprawiedliwe zawsze moge oni odpowiedzieć strajkiem , lub układami , lub wreszcie tworzeniem syndykatów , kół , i t . d .  W organizacji leży siła niezwyciężona .  Zaczęła też zaraz cytować przykłady z dziejów walki kapitalizmu z proletarjatem w Belgii , we Francji , we Włoszech i w Ameryce .  Ale Andrzej Głuszyński nie zgadzał się na jej wywody .  Strajki ? — zapewne — była to broń tymczasem jedyna .  Ale dopiero ogólna rewolucja i gruntowny przewrót społeczny mógł rzeczy postawić tak , jak stać powinny , mógł zburzyć twierdze burżuazji i kapitalizmu i wyzwolić lud .  Pogląd ten zyskał poklask kilku młodzieńców i prawie wszystkich panienek , któremi ten koniec stołu był obsadzony .  Dorszówna napróżno siliła się przekonywać i przytaczała coraz to dobitniejsze argumenty , rewolucja zwyciężyła na całej linji .  Powstał też stąd niemały hałas , który chwilami zagłuszał nawet piękny wykład profesora .  Nie przeszkadzało to jednak , że olbrzymie półmiski pieczeni , obnoszone dokoła stołu przez dwie fertyczne pokojowe i przepaściste salaterki z sałatą wypróżniały się szybko i dokładnie .  Szymon został posadzony przez gospodynię mniej więcej w środku stołu , pomiędzy niemłodą , czarno odzianą panią a wysokim i chudym panem , który wydawał się chory , znudzony , kwaśny , i do rozmowy nie mieszał się wcale .  Naprzeciw siedziało rzędem kilka młodych panien .  Były tam jasne bluzki , odsłonięte białe szyje , śmiejące się buzie i fryzury staranne , a szczególniej błyszczące życiem oczy czarne , szare , niebieskie , i spojrzenia , kierujące się wciąż ku przeciwnej stronie stołu , gdzie zaraz za znudzonym panem rozsiadła się studenterja z młodymi Głuszyńskimi na czele .  U szczytu w głębi zajmowała miejsce Dorszówna .  Trochę onieśmielony , trochę odurzony ks . Szymon z początku wpatrywał się zawzięcie w swój talerz i rad był , że nikt do niego nie mówi .  Starzejąca się pani z prawej strony rozpoczęła bowiem odrazu szeptaną rozmowę ze swoją sąsiadką , a znudzony pan nie zdradzał żadnych towarzyskich zachcianek .  Po chwili , gdy się cokolwiek z gwarem dokoła oswoił , zaczął Szymon łowić uchem strzępy rozmów , tu i tam prowadzonych .  Profesor Szulc mówił :  — Zwłaszcza ciekawe są zestawienia prawa Hamurabiego z prawem Mojżeszowem .  W wielu miejscach są one prawie identyczne i co do treści i co do porządku w układzie .  A ponieważ powstały one około roku przed Chrystusem , wszelkie więc prawdopodobieństwo , że był pierwowzorem prawa Mojżeszowego .  Wogóle ostatnie odkrycia w Assyrji dokonane , rozjaśniają nam pochodzenie podań biblijnych .  Odnajdujemy tam też same legiendy o raju utraconym , o Adamie i Ewie , o potopie .  Jest to zapewne źródło , z którego czerpał autor , czy też autorowie Pięcioksięgu .  — Jakież to ciekawe ! — ozwała się Liniecka .  Aż w głowie się mąci , gdy myśl zagłębi się w takie odległe czasy !  — Tak , tak !  Trzy i pół tysiąca lat przed Chrystus sem .  I już istniały państwa , przemysł , handel , prawa plsane , świątynie bibljoteki . . .  Ileż lat potrzeba było na wytworzenie tego ?  na przejście od pierwotnego stanu do tak wysokiej cywilizacji !  — Od małpy do człowieka , wedle szanownego Darwina — zaśmiał się ironicznie pan Głuszyński .  — Tak , właśnie — od małpy do pierwotnego człowieka , a potem od tego pierwotnego człowieka do takiego , który pisał kodeksy praw i układał hymny na cześć Bóstwa .  Ileż to lat !  Ile lat !  — I jak bledną wobec tego nasze niewzruszone pojęcia !  Jak się chwieją powagi wszelkie ! — szepnęła Liniecka .  — Chociażby i ten Mojżesz — wtrącił doktór — inaczej się nam przedstawia .  Trudno już go wyobrazić sobie , mówiącego z Jehową wśród błyskawic i grzmotów , gdy się wie , skąd czerpał swoje wiadomości .  — Nie przestaje on , o ile istniał , być wielkim prawodawcą .  — Tak , ale brał mądrość z drugiej ręki .  — O ! to niezawodnie .  — A ja państwu powiem — przerwał p . Głuszyński — że to wszystko są bzdurstwa .  Dziś jeden uczony odkryje to , a jutro drugi wręcz przeciwną rzecz .  Co oni wiedzą !  Blaga , proszę państwa , duża blaga !  Woię ja wierzyć w Mojżesza i w objawienie Boskie , niż we wszelkich Hamarabich .  No , nie ?  — Święte słowa !  Święte słowa ! — zawołała siedząca obok Szymona starzejąca się dama .  Ale dokoła nastała chwila ciszy i na kilku twarzach pojawiły się uśmiechy .  Szymon podniósł oczy .  I oto spotkał się ze wzrokiem siedzącej naprzeciw dziewczyny .  Dziewczyna była młoda , szczupła i blada , ani ładna , ani brzydka .  Tylko oczy miała prześliczne , czarne , głębokie , tonące w cieniu rzęs aksamitnych , pełne dziwnej melancholji , strwożone jakieś i pytające , czegoś szukające , czegoś pragnące , niespokojne , głodne oczy .  Teraz spoczęły one na twarzy Szymona i przez chwilę on w nie się wpatrywał .  Było w nich zapytanie , była ciekawość , było jakby wahanie .  Ciągnęły ku sobie .  Lecz oto obok siedząca pani wprost do niego się zwróciła i , chcąc potwierdzenia dla wyrzeczonych przed chwilą słów swoich , spytała :  — Prawda , księże dobrodzieju ?  Prawda ?  Lepsze objawienie Boskie od wszelkich uczonych ?  — Zaśmiała się ostro i czekała na odpowiedź .  Szymon się stropił .  — Ależ tak . . . zapewne . . . — zaczął — objawienie . . . tak , ma się rozumieć . . .  Nagle przypomniał sobie gotowe , może nieraz słyszane zdanie i , jakby ciesząc się , iż znalazł lapidarny i stanowczy argument , wypowiedział głośno :  — Nauka o tyle jest coś warta , o ile się zgadza z objawieniem .  Tu i owdzie przy stole wybuchnął śmiech .  Profesor machnął ręką lekceważąco , a Liniecka obrzuciła młodego księdza badawczem spojrzeniem .  Nikt lapidarnego argumentu nie podniósł .  Tylko pan Głuszyński okazał zadowolenie .  — O , to , to ! — zawołał — Nauka !  Teraz wszyscy tą nauką wojują .  A co ona warta , jak Boga kocham !  Nauka nie zastąpi nam nigdy tradycji , zasad , tych fundamentów mocnych . . . tego , tego , cośmy od przodków naszych otrzymali w spadku . . .  — Spojrzał po ścianach pięknej sali , na których wisiały portrety uzbrojonych rycerzy — Tak , tak , od antenatów . . . — dodał z lubością i umilkł .  A pani Głuszyńska , czując jakiś dysonans wśród obecnych , zaczęła ratować sytuację .  — Ach , mój Boże ! — rzekła — przecież to takie różne rzeczy !  Nauka nauką , ale wszakże wierzyć możemy we wszystko , czego nas Kościół święty naucza .  To , ze istniał Hamurabi , coż to przeszkadza ?  My powinni śmy słuchać katechizmu .  Nieprawdaż ?  Przecież to bardzo łatwo pogodzić .  — Ach , proszą pani , nie tak to łatwo , niestety — zaczęła Liniecka .  — Przecież to jest jak ogień i woda .  To się z sobą kłóci .  — Więc — odezwał się nagle głos młody , trochę drżący jakby stłumionem wzruszeniem — więc jakże ?  Kto szanuje naukę , ten musi . . . odrzucić . . . zupełnie odrzucić Objawienie ?  Ks .  Szymon zwrócił się ku młodemu głosowi .  I znowu spotkał się ze wzrokiem przepaścistych , czarnych oczu dziewczyny .  Ona to rzuciła stanowcze pytanie .  I czekała odpowiedzi !  A w tem oczekiwaniu czuć było wyraźnie mękę i ból .  Czuć było , że pytanie to , rzucone teraz ludziom , nieraz już w samotności nad jej młodą głową zawisło , i że te oczy , które teraz nieśmiało przesuwały się po twarzach obecnych , wyczytując z nich odpowiedź , już nieraz same zapatrywały się w nieskończone tajemnice bytu .  Była przy stole chwila ciszy .  Nikt nie śpieszył z odpowiedzią .  Aż z przeciwnego końca , z pośród młodzieży , padła odpowiedź :  — Musi .  Andrzej Głuszyński odpowiadał na pytanie dziewczyny .  I nagle — w jej twarzy coś się zmieniło .  W smutnych oczach rozgorzały iskry , na usta wypłynął uśmiech i cała pochyliła się w stronę , skąd jej przyszła odpowiedź , i przylgnęła wzrokiem do jego oczu , a czoło jej i policzki pokrywać zaczął świeży , jak zorza , rumieniec .  Ładną była w tej chwili , pięknością otwierającego się ku słońcu kwiatu .  I tak się w tamtego zapatrzyła , tak się ku niemu całą swą istotą podała , iż nie słyszała jak starzejąca się pani , sąsiadka ks . Szymona , zaczęła na nią wołać z nieukontentowaniem :  — Ot , Hela ! także sens !  Pytać jeszcze będzie !  Tu niema pytania wierzyć i słuchać , a nie decydować .  Skończenie świata !  Jeszcze od ziemi nie odrosną , a już sądzą i krytykują .  Hela ! słyszysz , co ja mówie . . . ?  Hela niechętnie oderwała oczy od Andrzeja i przykryła je powiekami .  Rumieniec powoli znikać zaczął z jej twarzy i zwykły wyraz powagi i smutku na nią powracał .  Spokojnie lecz zimno odrzekła :  — Słyszę , marno .  — I zamilkła .  A matka jej zwróciła się do Szymona i , korzystając z wrzawy , jaka się znów przy stole podniosła , zaczęła półszeptem do niego mówić .  Bardzo , ale to bardzo była nierada z tego , co tu w Głuszynie znalazła .  Przyjechała tu dla Heli , której zdrowie potrzebowało wypoczynku .  Mieszkają w Warszawie , Hela daje lekcje i sama jeszcze coś studjuje , chodzi na jakieś tam kursą .  No , i wyobrażała sobie , że znajdzie tu trochę miłego towarzystwa , że Hela będzie miała rozrywkę , ale godziwą rozrywkę , odpowiednie , porządne , dystyngowane towarzystwo .  Tymczasem — Boże odpuść !  cóż to za młodzież !  Same socjalisty !  I nietylko młodzież !  Taki profesor , taka Liniecka , taka Dorszówna !  Doprawdy , niema do kogo słowa przemówić .  Mniejsza już o rozrywkę .  Ale jakiż to wpływ mieć może na Helę !  Ona , co nigdy na złe wpływy narażoną nie była , nigdy !  Już to przyznać sobie musi , czuwała nad dzieckiem , jak nad okiem w głowie , chroniła ją , osłaniała tę duszyczkę , którą jej Pan Bóg powierzył , sama dla niej wyrzekała się wszystkiego , młodość swą i życie całe jej poświęciła .  I dochowała się pociechy .  Tak niewinnej , czystej i nieświadomej dziewczyny trudno spotkać w naszych zepsutych czasach .  Tak pobożnej , tak przesiąkniętej pobożnością !  Wprost anielska duszyczka !  Ale teraz co będzie ?  Czy te wszystkie paplaniny nie przewrócą jej w głowie ?  Bardzo o to się niepokoi .  Ale coż robić !  Heli wieś służy .  Zresztą w Warszawie udało się na cały kwartał mieszkanie odnająć , wrócić niema możliwości .  Wprawdzie zapraszali je blizcy krewni , hrabiostwo Wyżynieccy . . .  Ach , czemuż tam nie pojechały !  Ale teraz zapóźno .  A coraz to przykrzejsza robi się atmosfera .  — Dziwię się nawet — dodała — że ksiądz dobrodziej zdecydował się tu przyjechać .  Kościół oddalony o całe pięć wiorst , koni dostać nigdy nie można .  Będzie ksiądz zmuszony obchodzić się bez mszy świętej .  — Chory był em .  Kazano mi wypocząć .  A że tu mieć mogł em wszelkie wygody . . .  — Wygody !  Jakież to wygody , proszę księdza !  Za tak drogie pieniądze karmią nas ohydnie , zalokowani jesteśmy , jak śledzie w beczce .  Służby dowołać się nie można .  — Doprawdy ?  A ja znajduję , że tu wszystko doskonale . . .  Matka Heli uśmiechnęła się pobłażliwie .  — Znać , że ksiądz jeszcze bardzo młody !  Przecież ta dzisiejsza cielęcina — tu bardziej jeszcze głos zniżyła — toż na szmalcu pieczona .  Za tak drogie pieniądze mogli by nam na maśle dawać .  Ja , proszę księdza , znam się na tem , bo sama miewała m stołowników , gdy po śmierci męża wdową została m z małem dzieckiem i musiała m jako tako sobie pomagać .  Ale nigdy , nigdy nie byłabym im dawała szmalcu .  O ! to — to nigdy !  Ale coż , ta pani woli wydawać na stroje .  Bo ja , proszę księdza , nie ratowała by m swoich interesów kosztem cudzego zdrowia , jak to robią niektóre osoby . . .  Nie , nie — tego by m nie potrafiła — nie !  Szymon nie miał nic do odpowiedzenia .  Ale okazało się , że odpowiedź nie jest konieczna .  Starzejąca się pani na nią nie czekała , lecz wdała się w szerokie omawianie interesów państwa Głuszyńskich i w wyczerpującą krytykę ich postępowania .  Tymczasem jednak uwaga Szymona oderwała się od niej i znowu zaczął słuchać tego , co mówiono przy stole .  — I ja się z tem nie zgadzam — mówiła Dorszówna — odrębności narodowe oparte są na przyrodzonem prawie , mają źródło swoje w fizycznych właściwościach człowieka .  Czemużby miały z czasem znikać ?  — A chociażby dlatego , że silniejszym węzł em dla ludzi jest wspólność interesów — odparł jeden z młodych mężczyzn .  — Nie wszystko się opiera na chlebie i dobrobycie .  Są także idealne bodźce .  — A nawet bodaj , że te idealne bodźce ludzkością miotają silniej od realnych potrzeb .  — O , chyba nie !  — Ależ tak .  Miewali śmy przecię takie wojny krzyżowe , takie wojny religijne .  — O !  to dawniej !  — A wyprawy do bieguna — czemże są ?  Tam dobrobytu się nie znajdzie , a idą jedni za drugimi .  — To wyjątki .  To dobre dla sytych .  Ogół dba najprzód o chleb .  I dlatego walka klas ma rację bytu .  A walka narodów — to nonsens i szczątkowy zabytek barbarzyństwa .  — Ubi bene , ubi patria .  — O , nie , nie !  I właśnie nasze dzieje są dowodem , że tak nie jest .  — Bośmy głupi .  Kilka głosów razem zaczęło mówić .  Powstał hałas .  A gdy się wreszcie uspokoiło trochę , poetka Liniecka zaczęta deklamować :  Obca ziemia to macocha , niby pieści , niby kocha , lecz te wszystkie polne kwiatki nie zastąpią serca matki .  Nie przytuli cię do łona , ni lubości nie obudza — bo to bracie , obca strona , bo to , bracie , ziemia cudza .  I naraz , przed obiadowym stołem , ponad rozgrzanemi głowami , przeleciało tchnienie jakieś dalekie z lepszej krainy .  Zjawił się duch wielki .  I zrobiło się cicho .  Gdy Szymon po obiedzie wrócił do swego pokoju , w głowie mu się kręciło .  Przez tę jedną godzinę , którą z ludźmi spędził , jakież nieznane całkiem krainy przed nim się otworzyły !  Istnieją więc obce mu całe światy , on o nich nic nie wie .  Assyrja , Babylon , starożytność tajemnicza , która teraz z grobowców swoich wstaje i mówić o sobie zaczyna !  Setki , tysiące lat , państwa dawno wymarłe , ludy , prawa , tradycje !  Inne światy , inne światy !  A tu znów proletarjat , walka klas , kapitalizm , narodowość , realne potrzeby , czy też idealne bodźce ? . . .  I Co silniejsze ?  I czem się ludzkość bardziej kieruje ?  I jak być powinno ?  I jak jest ?  A Mojżesz . . .  Więc on od ludzi mądrość czerpał , nie od Boga samego ?  Więc gdzież objawienie , gdzie pewność ?  Więc to wszystko , co zawierają księgi jego , było by jedynie tylko powtórzeniem dawnych podań ? . . .  , Boże !  Przecież musi istnieć jakaś prawda pewna , stała i raz na zawsze postanowiona .  Bo inaczej . . . jak żyć ?  Przecie Bóg , stwarzając człowieka , musiał mu dać prawidła do życia na tym świecie .  Przecież go stworzył na obraz i podobieństwo Swoje i na to , aby Go znał , kochał , wiernie Mu służąc , żywota wiecznego dostąpił .  Więc objawienie być musi .  A jeśli człowiek naprawdę pochodzi od małpy .  E , bzdurstwo ! — jak mówi pan Głuszyński .  Przecież wiadomo , bo to i ks . inspektor nieraz powtarzał , że ten Darwin , który to wymyślił , to był niedowiarek skończony .  Gdyby człowiek pochodził od małpy , toby nie mógł się wznieść na takie wysokości , do jakich niektórzy dochodzą , święci zwłaszcza , poeci , bohaterowie .  A chociażby i ten , co napisał ten piękny wiersz : Obca ziemia to macocha . . .  Szymon wstał i półgłosem zaczął wiersz powtarzać .  I ogarnęła go dziwna słodycz , jakby promień piękna w duszę jego uderzył i rozgrzał ją , i coś w niej roztopił .  Zbliżył się do otwartych drzwi balkonu i , patrząc na zielone w polu trawniki , na drzewa poważnie nad nimi zadumane , na gładką szybę stawu , w której się odbijało niebo , a dalej na zorane pola , na wioskę , szarzejącą w cieniu sadów , na lasy przesłonięte już niebieskawą mgłą oddalenia , mówił znowu pocichu :  Obca ziemia to macocha . . .  — Ciekawym , kto to napisał ? — pomyślał — może sama Liniecka ?  — I postanowił ją o to zapytać .  Ale potem przyszło mu na myśl , że może napisał to któś bardzo znany i że wstyd tego nie wiedzieć .  I zaniepokoił się .  Przykro okazać swą niewiadomość , a księdzu to nawet nie wypada .  Ksiądz , kapłan , przecież u samego źródła wiedzy stoi i czerpie .  On to powinien naprawdę wiedzieć wszystko .  On , powołany do nauczania innych , on sędzia , prawodawca , który ma moc związywania i rozwiązywania tu na ziemi , on , przed którym otwierają się najskrytsze tajniki dusz ludzkich , aby mógł niezbite swe wyroki nad niemi wydawać , on , pan nad sumieniami , on , kierownik , wódz , sól ziemi , światłość , co w ciemnościach świeci , on , którego niebo słucha , on miał by . . . pytać !  A tymczasem , od pierwszego zaraz dnia , tyle rzeczy nowych !  Aż w głowie się mąci . . .  Ks .  Szymon przeszedł się po pokoju i postanowił wakacji swych użyć na czytanie .  Niech sobie doktór mówi , co chce , a on codzień po śniadaniu pójdzie do ogrodu , daleko nad staw , do świerkowego lasku , i czytać będzie aż do obiadu .  Ale co wybrać , aby się jaknajprędzej , najkorzystniej oświecić ?  Zapytać kogo o radę . . .  Czy to wypada . . . księdzu ?  Jeszcze gotowi pomyśleć , że w seminarjum nic nie uczą .  A przecież sam ks . rektor czytywał klerykom kawałki z Mickiewicza , z Syrokomli , nawet Sienkiewicza ustępy całe .  I literatury potrochu uczono się przecie .  Pytać . . . księdzu . . . nie wypada .  O ! gdyby nie ta suknia kapłańska , było by łatwiej !  Ale tak , trzeba sobie samemu radzić .  Nagle , pod balkonem usłyszał Szymon skrzypiące na żwirze kroki .  Szła Hela powolnie , bawiąc się trzymaną w ręku wiązanką kwiatów , a przy niej Andrzej Głuszyński .  On ku niej się pochylał , ona podnosiła na niego swe przedziwne oczy , w których znowu paliły się iskry .  Znać było , że w tej chwili poza nim świat cały dla niej nie istnieje .  — Zakochani . . . — pomyślał ks . Szymon , przeprowadzając ich wzrokiem , gdy się zagłębili w cienisty szpaler i tylko biała bluzka Heli od czasu do czasu migała wśród drzew .  — Zakochani . . . — powtórzył .  I nagle gniew go porwał , jakaś straszna złość .  — Głupcy , głupcy ! — powtarzać zaczął .  Pięście mu się zaciskały i rumieniec czoło mu oblewał .  Był zły ! ach , taki zły !  A potem , równie nagle ogarnęła go tęsknota .  Uczuł się samotnym , ach , tak zupełnie samotnym wśród tych ludzi obcych , myślących o nieznanych mu sprawach , żyjących w innym , wcale nie jego , świecie .  Byli to inni , różni od niego ludzie , nic , nic , go z nimi nie łączyło .  Myśleli o kapitalizmie , o Assyrji i Babylonie , o jakichś poezjach , wreszcie o . . . miłości .  Tak , tak ! o miłości !  Tu , pod jego oczami !  Zakochani , szli gruchać w cieniste szpalery .  Patrzali sobie w oczy z bezczelnem pożądaniem .  Bezwstydni !  Ach ! wstrętne ! wstrętne !  I tych kobiet tu tyle !  Tych otworów nieczystych , tych piekielnych podwoi , tych istot , które , chociaż same pełnymi ludźmi nie są , o , jakże ludziom szkodzić umieją .  A jakie pewne siebie , jak zabierające głos , nawet te najmłodsze , jak śmiało rozprawiające z mężczyznami !  Tam , w seminaryjnych wysokich murach jakże było inaczej !  Tam człowiek , gdy swoje zrobił spokojny był .  I wszystko było wiadome , pewne , ustanowione od wieków .  Żadnych wątpliwości !  A tu , mój Boże !  zaledwie godzina rozmowy , a już w głowie się kręci .  A jednak wrócić tam czyby chciał ? . . .  Ks .  Szymon podniósł oczy na świat przed nim rozesłany we wspaniałej krasie letniego dnia .  Czyby chciał powrócić do ciasnego podwórza , otoczonego murem , gdzie się rozwijają w miejskim kurzu biedne , suchotnicze drzewka ?  Do smętnej celi , do refektarza , do tych klas twardych ławkach , do tego klasztornego zamknięcia , do rygoru ?  Tak , było tam spokojnie .  Ale on teraz czuł , że nie spokoju pożąda jego dusza .  Czuł , że się ona rwie do ruchu , do życia , do walki , że się namiętnie rwie naprzód .  Czuł , że dotychczas była więziona i układana w formy , że jej nie dano rozrosnąć się i wybujać po swojemu , a że teraz powstaje w niej chęć gwałtowna wzięcia za przeszłość odwetu . . .  Więc myśl jego tylko przez mgnienie oka cofnęła się ku dawnemu życiu i zatęskniła do tego , co było .  Lecz zerwała się wnet i poleciała naprzód .  Ciekawa , żądna , młoda jego myśl .  Przez kilka dni następnych przysłuchiwał się ks . Szymon w milczeniu rozmowom , które się koło niego toczyły .  Zaczął też pilnie czytywać gazety .  Ale jakże wiele i tu i tam spotykał rzeczy zupełnie dla siebie niezrozumiałych !  Chciał pytać , ale się wstydził .  Ksiądz nie mógł przecie wobec ludzi świeckich okazywać swej ignorancji .  Suknia kapłańska obowiązuje .  Ale coraz jaśniej widział jedno .  Dotychczas uczono go i żył w tem przekonaniu , iż Kościół katolicki dlatego zwie się powszechnym , że w sobie mieści wszechświat cały , całokształt wiedzy , mądrości , dobra , że wszystko to ogarnia , czego dusza ludzka zapragnąć może , że wszystkie jej pragnienia jest w stanie zadowolić , że od chwili grzechu pierworodnego , t . j . prawie od stworzenia świata , jest obiecany ludzkości i przez nią oczekiwany , że ludzkość ta przygotowywała się do jego przyjęcia przez całą starożytną erę , a teraz jedynym jej celem jest zlanie się w nim w jedną wiarę , w jeden Kościół , w jedną katolicką rodzinę , aby była , jak obiecuje Pismo Św . , jedna owczarnia i jeden pasterz — Ojciec święty .  Poczem już ziemia nasza , a może i świat cały istnieć nie będą miały powodu ani potrzeby .  Nadejdzie ciał zmartwychwstanie , sąd ostateczny i albo szczęście w niebie , albo piekielne męki na całą wieczność .  Niebo dla dobrych katolików , piekło dla odszczepieńców .  Tak go uczono i tak wierzył .  Teorja ta była zbudowana mocno , tworzyła doskonałą całość , i nie było w niej miejsca na żadne wątpliwości , gdyż wszystko miało swoje znaczenie , wszystko było ułożone i uporządkowane , zdecydowane i zatwierdzone .  Tak więc katolicyzm był wiarą powszechną , na wszechświat cały !  na przeszłe , na teraźniejsze i przyszłe wieki , na wszelkie ludy !  na wszelkie warstwy , na wszystkie dusze .  Dla niego jedynie świat został stworzony , gdyż w nim jedynie Bóg może być należycie chwalony .  Dla niego świat istniał , a z chwilą jego tryumfu tracił rację bytu .  Tak go uczono .  A więc , dlaczegóż tak niewielu obejmuje ten Kościół katolicki , dla którego stworzonym został świat cały ?  Dlaczegóż tak znacznie więcej jest i było tych , którzy nigdy o nim nie słyszeli nawet ?  Dlaczegóż przez setki i tysiące lat czekała na ń świadomie tylko mała garstka ludzi , żydowski naród wybrany , a inni tworzyli państwa , kulturę , nadawali prawa , Bogu i bogom składali cześć , wznosili dusze swe do ideałów i tęsknili do prawdy , i szukali jej wytrwale i szczerze , a znaleźć nie mogli ?  Czemuż dziś jeszcze Kościół powszechny obejmuje zaledwie dwieście kilka miljonów dusz — i to ile wśród nich obojętnych lub nawet zbuntowanych !  kiedy buddystów samych jest na świecie przeszło siedemset miljonów , a innych — mahometan , pogan , izraelitów , a chrzęścijan schizmatyków !  Czyż być może , aby dla tej garstki — bo garstką są katolicy wśród tej nieskończoności wieków , wśród tych ludów teraźniejszych i przeszłych , na szerokich przestrzeniach ziemskiej kuli — czyż być może , aby dla tej drobnej garstki był stworzony świat !  Tak go jednak uczono .  I więcej jeszcze .  Uczono go , iż tylko w jednym katolickim kościele zbawienie być może .  A zatem ci inni , ci mędrcy , ci poeci , ci prawodawcy , ci pracownicy , którzy spędzili życie w znoju i w trudzie , ci ludzie , może dobrzy i zacni , te tłumy nieprzebrane cichych , cierpiących , prześladowanych , dla tych zbawienia niema ?  Tylko dla tej małej garstki ?  dla tych nielicznych wybranych ?  Więc gdzież jest Sprawiedliwość i Miłość ?  I dlaczego te całe tłumy , te pokolenia liczne nawet tem nie wiedzą !  Przychodzi na świat jakiś Chińczyk czy Hotentot , żyje jak się trafi , dobrze może i poczciwie , nie poczuwa się do żadnych obowiązków względem katolickiej wiary , bo o niej nigdy nie słyszał , umiera —  zostaje na wieki potępiony .  Gdzie tu sens .  Czemuż go coś nie ostrzegło ?  Czemu , jeśli to jedynie dać może zbawienie , i jeśli to zbawienie naprawdę jest , czemuż nic dana człowiekowi od przyrodzenia dążność ku temu ?  Tak , jak niemowlęciu od przyrodzenia dany jest instynkt szukania matczynej piersi .  Czemu ? ach ! czemu ?  W tem jest coś . . .  Tu jest jakaś szpara , jakiś w doskonałym gmachu błąd .  Tu się coś jedno drugiego nie trzyma i coś się chwieje .  Bóg dał człowiekowi rozum i wolną woię , aby świadomie wybierał i dążył do zbawienia .  Ach , wolne żarty !  Jakąż miał w tym kierunku wolną woię Hamurabi , który żył na lat przed Chrystusem ?  Jakaż jest wolna wola dzisiejszych Chińczyków lub Hotentotów ?  Tacy winni nie są , więc potępieni nie będą tłómacza liberalni katolicy .  Bóg nie może karać za grzechy niepopełnione .  Jeśli Chińczyk , luter , Hotentot , Zyd są w sumieniu swojem pewni , że ich religia jest prawdziwa , i przykazania jej wypełniają , to Bóg ich karać nie może i będą zbawieni .  A więc — Kościół katolicki nie jest jedyny ?  A więc i inne religje , jeśli uczą dobrze żyć i mogą dać zbawienie , są dobre ?  A więc świat nie dla religji katolickiej stworzony ?  I w cóż się zatem obraca idea Mesjanizmu ?  Więc wiara w Boga , stającego się człowiekiem , aby odkupić ludzkość i dać jej kościół jeden prawdziwy , niema już racji bytu , bo można otrzymać zbawienie w każdym innym Kościele , a nawet — jak jakiś tam poczciwy Hotentot — i bez żadnego Kościoła ?  Więc coż to wszystko znaczy ?  Gdzie sens ?  Gdzie logika ?  Gdzie prawda ?  Ks .  Szymon biedził się z myślami temi , które go teraz napadać zaczęły , jak natrętne muchy .  Postanowił , gdy wróci do miasta , porządniej się wczytać w dawne swe seminaryjne książki .  Tam pewnie będzie wszystko dobrze wyłożone i wszelkie wątpliwości rozstrzygnięte .  Postanowił bronić się przeciw tym myślom , a zająć się bardziej realnemi kwestjami .  Znalazłszy na stole w salonie parę książek treści społecznej , zabrał się do ich czytania .  Ale często spotykał się z czemś , czego zrozumieć nie mógł .  To go drażniło .  Czuł , że są wiadomości elementarne , któreby poznać powinien , chcąc iść dalej .  Ale nie wiedział , skąd je wziąć .  A pytać było tak niezręcznie .  Dorszówna przyszła mu na ratunek .  Pewnego dnia , gdy w głębi parku biedził się nad jakąś Historją Cywilizacji , którą był sobie wybrał z bibljoteki , ona usiadła przy nim na ławce i , spojrzawszy na książkę , rozpoczęła od niedyskretnego pytania :  — A czyż ksiądz to rozumie wszystko ?  Szymon zaczerwienił się po uszy , jakby na gorącym uczynku złapany .  I zaraz przyznał się do winy .  Nie , wszystkiego nie rozumiał , nawet bardzo mało .  Mnóstwo było wyrazów , których znaczenia dokładnie nie pojmował , no , i myśli ogólnej jakoś uchwycić nie mógł .  — Bo to na początek za trudne — zdecydowała Dorszówna .  — Na początek !  Ależ ja skończył em seminarjum — zaprotestował ks . Szymon .  Ona machnęła ręką dość lekceważąco .  I zaczęła mówić , że , chcąc dojść do jakiegoś wykształcenia , trzeba zaczynać od początku .  Są przecież doskonałe , przez najuczeńszych ludzi ułożone Poradniki dla samouków , za pomocą których każdy może sobie zastąpić szkołę , a nawet zdobyć uniwersyteckie wiadomości w każdej gałęzi wiedzy , byleby miał wytrwałość i pilnował się wskazówek .  Dodała , że ponieważ te książki posiada , chętnie niemi służyć będzie .  Szymon z radością przystał na to .  I rozpoczęły się jakby wykłady , jakby pogadanki , w których ona z zapał em wzięła na siebie rolę profesora .  Elementarne to było bardzo , ale właśnie tego mu było potrzeba .  Powoli zaczynało się trochę rozjaśniać i porządkować w jego głowie .  Z dziedziny cudów schodził na zie mię i uczył się widzieć ją taką , jaką jest , i uczył się odnajdywać naturalne przyczyny wszelkich zjawisk , a nie szukać ich w tajemniczych i nadziemskich krainach .  Dorszówna gorliwie mu w tem dopomagała .  I po niejakim czasie godziny z nią spędzane pod cieniem starych drzew , nad gładką szybą jeziora , w ciszy i ukojeniu letnich poranków , stały się dla ks . Szymona najmilszemi w ciągu dnia całego .  Myślą przygotowywał się do nich , układał zapytania , argumenty , czytając , notował trudniejsze rzeczy , aby o nie nazajutrz zapytać .