Emma Jeleńska  OBRĄCZKA  powieść  Jestem starą , zupełnie już starą kobietą .  Życie moje skończone — już mię nic spotkać nie może — oprócz śmierci .  Gdy zaś ona przyjdzie , powiem : Bądź błogosławiona !  Tymczasem jednak żyję , i to moje żelazne zdrowie każe przypuszczać , iż długo jeszcze żyć będę .  Tak jestem silną , że kamienie przy drodze mogła by m rozbijać — a gdyby m miała wnuki , to by m je nosiła na rękach i huśtała wysoko — wysoko . . .  Ale nie mam wnuków .  Nie mam nikogo na świecie — nikogo i nic .  Bo wszystko com , miała najlepszego , tom rozdała , rozdarowała , poświęciła . . .  Dzisiaj usiadła m przy kominku nad stosem gazet i tygodników .  Miała m zamiar spokojnie wieczór spędzić na ich przeglądaniu .  Oparła m nogi o stołek , poprawiła m ogień , przysunęła m lampę i otworzyła m pierwszą z brzegu gazetę .  Cicho było ciepło — przytulnie w tym moim saloniku zapełnionym ładnymi sprzętami .  Firanki były spuszczone i tylko czasem z za okien dochodziło wycie jesiennej nocy — takie przeciągłe , smutne wycie , jakby dusz potępionych a błagających zmiłowania .  Ale do mnie nie dochodziło ani zimno ani wiatr i mogła m siedzieć spokojnie w cieple i w ciszy , wtulona w miękki fotel .  Wszakże tak siedzę co wieczór i nie słyszę i słuchać nie chcę wycia tego wiatru — czy tych potępieńców .  A dziś nie mogła m .  Zdawało mi się , że oni tam do mnie mówią , że mnie wołają po imieniu , że dla mnie tu przyszli gromadą , że się zlecieli tu po mnie i chcą unieść mnie z sobą — porwać i unieść .  A potem , zdało mi się , że lecę z niemi razem , że spuszczony ze smyczy duch mój hula tam w przestrzeni i goni z wichrem , i pławi się w śnieżnej zamieci , i wyje rozpaczliwą , niewymowną pieśń swą , tę , co miała być pieśnią radości i potęgi , tę pieśń za życia zaczętą i urwaną , a teraz zmienioną w zgrzyt .  Zdało mi się , że te wszystkie żmije i żmijki , co zwykle , zwinięte w kłębek , śpią cicho na dnie mej istoty , że się naraz wyprężyły , wysunęły głowy jadowite , że im skrzydła wyrosły i że poleciały w ciemną noc z gwizdem , z sykiem i wyciem .  Poleciały ze skargą , poleciały z gniewem i z buntem .  Walą w świat biczem swojego gniewu , rozdzierają przestrzenie sykiem i krzykiem , chcą bić , rozbijać , drzeć , szarpać i łkać , i żalić się , i jęczeć , i świat cały poruszyć swym jękiem — i mścić się . . . — i mścić się . . .  Babo stara , co siedzisz pod piecem — co się dzisiaj stało ?  Bunt ?  A to paradne !  Ty , którą wielki wóz Dżagernauty zmiażdżył już dawno , ty , coś się sama przecie i dobrowolnie podeń rzucała , ty , coś palec w złotą obręcz kładła i kajdany brała na siebie z uśmiechem , ty , którą Los włożył wcześnie do życiowego moździerza i usilnie tłuczkiem swym ścierał na proch , tłukł na miazgę , ty jeszcze masz coś w sobie ?  Jeszcze tam jakiś duch — i to duch wolny — kołacze się w tobie ? i łeb podnosi — i w taką jesienną noc hasa po świecie — i woła o sprawiedliwość ? . . .  Ach , babo stara !  nie bądź- że śmieszną !  Pilnuj swoich reumatyzmów i wytrzepuj pacierze .  To jedyne właściwe dla ciebie zajęcie .  Daj pokój głupim buntom .  Nie ciebie pierwszą , nie ciebie ostatnią zmiażdżyło życie .  Po to ono jest przecie , aby miażdżyć , gnieść , z dusz i ciał robić sobie klepisko — dobrze ubitą szosę , po której się toczy naprzód .  Po to ono jest przecie . . .  Czyś się o tem jeszcze nie przekonała ?  Tak , bywam śmieszna czasami .  Ot i dzisiaj , zamiast czytać sobie spokojnie i grzać stare kości przy kominku , takie hece wymyślać ! niema sensu !  I to mówią , że na starość uczucia tępieją !  Ach ! nieprawda !  Ot i teraz , od pewnego czasu chwyta mnie chęć opisania swego życia .  Wiem , że to wyskok jakiś niepotrzebny .  A przytem . . . moja przysięga . . .  Złamać przysięgę ?  A cóż ?  Komuż to zaszkodzi ?  Wtedy było co innego .  Ale teraz .  Wszakże dla siebie tylko pisać zamierzam .  Tak , tylko dla siebie .  Wiem , że " interesującą " być nie mogę dla nikogo .  Naprawdę , to nigdy " interesującą " nie była m , nawet wtedy , gdy miała m oczy " jak płatki burzliwego nieba " , a włosy " jak bogate runo rdzawego złota " a cała była m " liljowa i świeża , zasłuchana w grające gdzieś w duszy melodye " .  Ach , biedny , dobry Wiktorze !  Tyś jeden poetyzował mnie czasami .  Ale i tyś mię nie znał do gruntu .  Właściwie , czy może dusza jednego człowieka być do gruntu poznana przez drugiego ?  Zdaje mi się , że nie .  Bo to , co w nas jest najbardziej doniosłe — wszelkie narodziny i wszelkie zamierania — to się odbywa w ciszy , w ciemności i w milczeniu .  Moja dusza , bardziej jeszcze od innych , zasnuła się ciemnością i milczeniem .  Tego , co się w niej działo , żadne ludzkie oko nie dostrzegło nigdy .  Do jej zaklętych pałaców nie weszła nigdy żadna druga dusza .  Bo któżby tam się o to starał i zaprzątał sobie głowę takiemi rzeczami .  Dobre to jako środek do flirtu z interesującemi kobietami .  A ja interesującą nie była m bodaj nigdy .  Nie znała m matki wcale .  Umarła , kiedy była m malutka i pamiętać jej nie mogła m .  Edzio , o cztery lata odemnie starszy , imponował mi zawsze przez to , że " mamę widział " .  Rosła m , przez nikogo nie kochana .  Bo ojciec zaledwie wiedział o mojem istnieniu dopóki była m brzydkiem i niezgrabne dzieckiem i dopiero gdy , około lat szesnastu , rozwinęła m się w świeżą i dość zgrabną dziewczynę , spostrzegł moją obecność i zaczął mną się zajmować i zachwycać .  Pamiętam , że brał moją rękę , gładził ją , pieścił , patrzał w moje oczy , dotykał włosów , kazał przechadzać się po pokoju i powtarzał , oblizując swoje wydatne wargi : " No , wcale . . . wcale " . . .  Oświadczył , że się już uczyć nie potrzebuję , odprawił nauczycielki i pojechał zemną najprzód na bardzo huczne wesele mojej kuzynki , a potem na karnawał do Warszawy .  Śmieszne to było , owo karnawałowanie w szesnastym roku życia i wyobrażam sobie , że być musiała m przedmiotem drwin całego towarzystwa .  Nie rozbawiła m się wcale .  Ale za to ojciec , którego serce i fantazya pozostały młodemi , bawił się wyśmienicie , nie ustępując w niczem złotej młodzieży , robił długi , flirtował na prawo i na lewo i używał , co się zmieściło .  Ów karnawał odniósł wręcz przeciwny skutek , niż to było w zamiarach ojca .  Ja miała m świetnie i bogato wydać się za mąż , moja przyszłość miała być ustaloną i dzieło uwieńczone .  Stało się jednak całkiem inaczej .  Nie wiem , czy kto na seryo pomyślał o żenieniu się ze mną , ale ja stanowczą powzięła m odrazę do małżeństwa .  Widok panien na wydaniu , matek szukających zięciów , głuchej walki , toczącej się dokoła każdej grubszej ryby , zawiści , plotek , dyplomatycznych zabiegów , kłótni , zamaskowanych słodkimi uśmiechami , fałszów i kłamstw , widok suffizancyi tych , którzy się czuli pożądanymi , ich pewność siebie , ich kompletne odrzucanie na bok serca i sympatyi , a najbardziej może same panny z ich robioną naiwnością , płytkie , banalne a interesowane te panny , których jedynym celem i pragnieniem było okazać się dobrym towarem na rynku małżeńskim , które , gdy mówiły o najświętszych rzeczach , to z takim właśnie uśmiechem , z jakim wiedziały , że im jest do twarzy , to wszystko razem wzbudziło we mnie obrzydzenie , wstręt i poraz pierwszy w życiu , niestety , nie ostatni ! — wściekły bunt .  Ta zima w Warszawie nauczyła mię bardzo wiele .  Odrazu dojrzała m i zmądrzała m .  W naszych zapadłych Lubiniewiczach , ślęcząc nad książkami , w samotnych marzeniach i rozmyślaniach , zdążyła m już sobie wyrobić pewne sądy , pewne ideały , które mi się wydawały niewzruszonymi .  O miłości zwłaszcza myślała m wiele , wertując bez wyboru wszelkie romanse , co mi w rękę wpadły i wyrobiła m sobie o niej pojęcie tak wzniosłe , tak szczytne , że potem widok płytkich i interesowanych zabiegów karnawałowych przejął mię oburzeniem .  O ludzkiej swobodzie , o kobiecej godności , o potrzebie walki z przesądami , o wyzwoleniu się z więzów niesłusznych , o tem wszystkiem myślała m często i głęboko .  Tu zaś spotkała m mnóstwo starszych odemnie kobiet , dla których owe wielkie kwestye były obcemi zupełnie .  Żyły one jak ładne i syte papużki , które nauczono wymawiać słowa : cnota , religia , ojczyzna , miłosierdzie , miłość , grzech , obowiązek , dusza , ale które znaczenia tych słów nie rozumiały wcale .  Skakały one po pręcikach swej klatki , muskały piórka i ćwirkały przyjemnie , jadły , piły , kręciły główkami , a potem łączyły się w pary , przenosiły się do innej klatki , gdzie w dalszym ciągu mogły sobie ćwirkać i skakać .  I takiemi były kobiety dziś .  Dziś , gdy się otwierały przed niemi tak wspaniałe drogi , gdy mogły iść , walczyć , zdobywać , wstępować na najwyższe szczyty i żyć pełnią życia i ducha .  Nie !  Ja się przynajmniej do tych złotych klatek nie dam zamknąć , ja w tę małżeńską niewolę się nie wprzęgnę , takiej miłości nie chcę i tych ludzi nie chcę , tych samolubów i zjadaczy chleba , i tego świata nie chcę , ani jego fałszu , ani jego komedyi , ani tych praw , ani tego szablonu , ani tych więzów .  — Nie chcę .  Ja chcę być wolną , być człowiekiem , być działającem kołem w maszynie tego świata i iść , chociażby przebojem , naprzód ku wiedzy , ku światłu .  Porzucę to wszystko , wyzwolę się — i pójdę w świat .  Wiedziała m z częstych narzekań ojca , iż matka moja zostawiła testament , którym swój posag zapisała Edziowi i mnie , ale z tem zastrzeżeniem , że tylko procenty będą wypłacane tymczasem ojcu , a po naszem dojściu do ośmnastu lat , nam samym .  Kapitał zaś dopiero w dwudziestym piątym roku życia mieli śmy prawo podnieść .  Nad tym funduszem czuwał wuj Biniński , brat matki i pomimo niejednokrotnych usiłowań ojca , święcie wykonywał zlecenie .  Edzio pobierał już procenty od swojej części , co mu też umożliwiło wyjazd do wyższego zakładu naukowego .  Ja postanowiła m doczekać lat ośmnastu , wziąć pieniądze i zrobić to samo .  Myśl ta skrystalizowała się we mnie ostatecznie podczas owego karnawału warszawskiego .  Wróciwszy , potrafiła m sobie zdobyć programy , książki , nawet nauczyciela do potrzebnych mi przedmiotów .  Naturalnie , musiała m zdobywać to przebiegłością i sprytem kobiecym , wmawiając ojcu , że to damskie fantazye , że ja się na wsi nudzę , że matematyka mnie bawi i tym podobne głupstwa .  Ale raz mając wszystko , czego mi było potrzeba , zatopiła m się w pracy z tą jedyną myślą : zdać egzamin i dostać gimnazyalną maturę .  Gdy wspominam teraz te minione lata , widzę , że nieraz dążenie jest szczęściem większem , niż posiadanie .  Jak ja się czuła m szczęśliwą wtedy !  Jak ja przyszłość swą widziała m w jasnych , promiennych barwach !  Zwłaszcza była jedna chwila w dniu , najmilsza ze wszystkich .  Po kolacyi na dole — lekcye już umiała m na dzień następny doskonale — mówiła m ojcu dobranoc , zostawiała m go z Niemką , Matyldą , która mu zaczynała czytać gazety , zamykała m za niemi drzwi i szła m do siebie na górę .  Już to zamknięcie drzwi za niemi sprawiało mi niewymowną rozkosz .  Oddzielała m się od wszystkiego co było płytkie , ciasne i nudne , wyzwalała m się z wszelkiej władzy i kontroli .  Była m panią swej istoty aż do dnia następnego .  Oni zapadali się dla mnie w głąb , nie chciała m o nich ani myśleć , ani wiedzieć .  Była m sama — i wolna .  Otrząsała m proch ze stóp moich i szybko wbiegała m na ciemne schody .  Ach , to pędzenie w górę przez ciemność !  Jeszcze dziś czuję to bicie serca radosne !  Potem stawała m w balkonowem oknie i patrzała m w noc .  Zatem wstępowała m na balkon i brała m w siebie wyziewy zroszonej ziemi .  I to była chwila , gdy we mnie coś roztwierało się szeroko i duch mój wylatywał jak ptak z gniazda i leciał aż pod samo niebo — pod gwiazdy .  Potem szła m do swego pokoju , zamykała m drzwi na klucz i do późnej nocy czytała m , a częściej jeszcze pisała m .  Bo wtedy właśnie rozpoczęła m pierwszą swą powieść .  Tytuł jej dała m : " Wiecznie samotna " .  Było to ogromnego zakroju powieścidło — bomba romantycznonaturalistyczno - ideowa .  Jednak , nie bez pewnego talentu pisana .  A z jakim zapał em !  Ach , te noce natchnione !  te błogosławione noce , pełne widm , grające od wewnętrznych moich melodyi !  pełne szczęścia , zachwytów , przeczuć , rozanieleń , szału .  Ach , te moje noce samotne , te moje wigilie święte , gdy , jak młody rycerz , czuwała m przed jutrzejszem pasowaniem , przed pasowaniem na wielkie dzieła , na wielkie czyny , na trud krwawy , lecz luby . . .  Ach , noce moje piękne ! . . .  Tak minęło półtora roku .  Przez cały ten czas tak była m pochłonięta przygotowaniem do egzaminów i wewnętrznym swoim światem , że mało wiedziała m , co się dokoła mnie dzieje .  A działo się dziwnie .  Ojciec , który nigdy nie był wzorowym ani mężem , ani ojcem , teraz pod starość bynajmniej się nie reformował .  Przeciwnie , jego dawne , nigdy zbyt wytworne gusta stały się jeszcze mniej wytwornymi , a ostatnie pozory przyzwoitości zaczął uważać za niepotrzebny całkiem przesąd .  Zaczęły się więc dziać w domu rzeczy bardzo dziwne i trzeba było mojej prawdziwej niewinności i , pomimo naczytania się , naiwności wyjątkowej , aby nic nie widzieć i nie słyszeć .  Dopiero przyjazd Edzia na wakacye trochę mi w oczach rozjaśnił .  On , sam zawsze wzorowy , naszpikowany moralnością , " Książę Niezłomny " , jak go zwali koledzy , nie mógł znieść tego , co tu widział .  Odbyło się z ojcem parę scen przykrych , które naturalnie , że do niczego nie doprowadziły .  Ze mną Edzio miał obszerną rozmowę , starając się mnie skłonić do wyjazdu .  — Jestem pewny — mówił — że wujostwo Binińscy przyjęliby cię chętnie do siebie tymczasem .  Zimą zaś ciocia Leonowa nie odmówi zabrania cię z sobą do Warszawy .  Może ci się tam trafi jaki mąż .  Ostatecznie brzydka nie jesteś , masz dobre nazwisko , no i . , to na ciężkie czasy , niezły kawał grosza .  A w naszych rodzinnych warunkach , to im prędzej , tem lepiej .  Mam nadzieję , że to zrozumiesz .  Cóż ?  Chcesz , to cię odwiozę do wujostwa ?  Musiała m wszystko mu wyznać .  Nie , ani do wujostwa Binińskich , ani tembardziej do cioci Leonowej , ani na karnawały warszawskie jechać nie chciała m .  Miała m zupełnie co innego na myśli .  Tu , ucząc się i pracując , doczekam końca moich lat ośmnastu .  Wtedy pojadę zdać egzamin gimnazyalny i stamtąd prosto ruszę na uniwersytet do Krakowa .  O zamążpójściu nawet słuchać nie chcę , do łapania męża nie mam żadnych zdolności , tylko chcę się uczyć — uczyć — i uczyć .  Jak przewidywała m , moje zamiary wzbudziły w Edziu nadzwyczajne oburzenie .  Wytoczył przeciwko nim cały arsenał moralnych , religijnych , naukowych , ironicznych i praktycznych argumentów .  Nie żałował fatygi i wyszukał mi mnóstwo artykułów po gazetach i książek zbijających " emancypacyę " kobiet .  Ja czytała m wszystko , co mi dawał i słuchała m pół- uchem jego wywodów .  Ale prawie nie odpowiadała m na nie .  Budziła się we mnie coraz wyraźniej świadomość mego odosobnienia , tej absolutnej samotności , co się koło mnie czyniła , samotności tak wielkiej , jak gdyby m żyła na odrębnej jakiej i bezludnej planecie .  Nie miała m na świecie nikogo , nikogo , coby mój język zrozumiał i moje myśli podzielił .  Jeśli zaś czasem kto o mnie się zatroszczył , to właśnie widział we mnie to , czego nie było , a tego , co było , dojrzeć nie mógł .  Jeśli kto zapragnął kiedy zrobić mi co dobrego , to z pewnością robił to właśnie , co było dla mnie najgorsze .  Edzio , ze swemi dobremi chęciami , był dla mnie najnieznośniejszy .  Wolała m już mieć do czynienia z ojcem .  Pozostała m jednak przy swojem .  Z Lubiniewicz nie wyjechała m i uczyła m się na zabój .  Zimą ojciec mi zaproponował przejażdżkę do Warszawy , ale się wymówiła m , nie wiem już czem i pojechał sam .  Nareszcie doczekała m się końca moich ośmnastu lat .  Była m , wedle prawa , pełnoletnią .  O , i zamierzała m z tego korzystać !  Wuj Biniński wezwał mnie do siebie dla dopełnienia jakichś prawnych formalności .  Postanowiła m , nic ojcu o dalszych projektach nie wspominając , udać się do wujowstwa — i już nie wracać .  Z pokojową wyjechała m , niby na parotygodniowy pobyt .  Po niejakim czasie odesłała m pokojową z obszernym listem wyjaśniającym moje postanowienie , a sama , z papierami w porządku , z kwartalnym procentem w kieszeni , z niewielkim kuferkiem , w skromnej szarej sukience , z sercem , które szczęście rozpierało , i piersią pełną przeczuć wiośnianych , ruszyła m w świat .  Przebyła m w Krakowie lat pięć .  I dziś , gdy patrzę na życie swoje jakby z boku , powiedzieć mogę , to jedno było w niem doskonale piękne , harmonijne i szczęśliwe .  Tak w tych latach cudownych dni moje płynęły jak wspaniała , przeźroczysta rzeka , o głębokiej fali , płynęły raźnie , ochoczo naprzód , przeskakując kamyki , niosąc na sobie barwy nieba .  Muł , brud , szlam i brzydkie porosty , jeśli były , to gdzieś zostawały na dnie , niewidzialne .  A fala czysta i przeźrocza szła wciąż naprzód , coraz chyżej i radośniej .  Zadna nizka troska , żaden marny i poziomy frasunek , żadna zawiść , żadne kłamstwo nie skalały mej duszy przez te błogosławione lata .  Rozkwitała moja istota jak kwiat , zasiany na dobrej grzędzie , gdzie go słońce grzeje , a ziemia sokami zasila , a deszcze ciepłe polewają , a wietrzyk z szerokich pól osusza i świeży , na grzędzie , gdzie wokoło kwitną takież kwiaty i wspólnie z nim kołyszą swe korony w podmuchu wieczornym , i wspólnie ciągną pożywienie z matki- ziemi , i wspólnie otwierają kielichy swe ku ciepłu , ku światłu .  A dla wszystkich wystarcza , a wszystkie mają do syta i karmią się i rosną i pięknieją i są szczęśliwe .  Była m i ja szczęśliwa .  Nauka przedstawiała dla mnie nieopisany urok , coraz to nowy czar , codzień otwierający się szerszy i piękniejszy horyzont , codzień nowa walka do stoczenia , walka w której wiedziała m , że zwyciężę .  I samo to wytężenie sił , sama ta gimnastyka umysłu i ta praca szlachetna , jakież to było szczęście !  I te głębie niezgruntowane , zawrotne głębie , nad któremi się pochylała moja dusza z lękiem i z czcią , i z drżeniem , nad któremi stawała , wstrząśnięta świętym dreszczem i bladła , jak blednie podróżny , gdy w przepaść wzrok zapuści . . .  I te światy nowe , bezgraniczne , wśród których ziemia nasza była ziarnkiem prochu , rzuconem w przestrzeń , te światy , w które duch mój leciał , jak orzeł leci ku słońcu i patrzał w nie ognistym , pytającym wzrokiem i objąć usiłował od krańca do krańca .  I te zagadki bytu , nęcące jak zakazane owoce , co " piękne oczom i na wejrzeniu rozkoszne " .  I Sztuka naga , promienna , ponad światem stojąca — sama dla siebie pani i prawodawczym .  I te uczucia wzniosłe — święte uczucia przyjaźni , ufności , braterstwa , tak czyste , jak kryształowa woda tatrzańskiego potoku , tak żywe i radosne jak ona .  I myśl . . . myśl ludzka , co , jak wicher pustynny , lata po świecie i wstrząsa jego posadami , co , jak powódź , wzbiera pod lodową skorupą i zatapia miasta i pola , co , jak płomień , wznieca pożary i zostawia zgliszcza , a na tych zgliszczach nowe rzuca nasienie i nowe zbiera plony .  I ciche zakątki serc . . .  I marzenia ogniste . . .  I ukochania ogromne — płomienne — ofiarne i czyste .  I niezłomne ślubowania — i przysięgi wzniosłe .  I ta radość życia — potężna , szalona radość — rozpierająca pierś , wlewająca w żyły krew bujną i gorącą , zapalająca głowy do czynu , do boju , unosząca dusze , szepcąca im wciąż : " Młodości , ty nad poziomy wylatuj ! " . . .  Tak przebyła m pięć czarownych lat .  Przez cały ten czas , tylko dwa razy , i to na krótko , wracała m do domu , gdzie stosunki były coraz cięższe , a nikt bardzo do mnie nie tęsknił .  Zamierzała m jednak stanowczo , po skończeniu studyów , wrócić w swoje strony , gdyż zawsze zdawało mi się , że to jest obowiązek sumienia .  Kwestya ta i wogóle kwestya obowiązków , była jedną z najgoręcej roztrząsanych w naszem kółku i jedną z tych , w których zawzięcie głos zabierała m , za co też otrzymała m od kolegów przezwisko : " disciplina minor " .  " Discipliną major " nazywano bowiem starego naszego rektora , namiętnego wyznawcę filozofii scholastycznej , nad której zanikiem biadał corocznie w inauguracyjnej przemowie .  Wreszcie nadszedł koniec moich szczęśliwych lat uniwersyteckich , zdała m egzamin na doktora filozofii , otrzymała m pergaminowy patent , wysłuchała m pochlebnych słów profesorów i wróciła m do swojej izdebki .  Był to skwarny dzień letni .  Zegrzała m się idąc przez planty , a na mojej górce , w półcieniu spuszczonych rolet , panował miły chłodek i zapach polnych kwiatów , których wiązkę przynieśli mi wczoraj koledzy .  Weszła m , zamknęła m drzwi , zrzuciła m kapedusz i odetchnęła m głęboko .  — " Koniec " . . . — wyszeptała m .  Aż nagle ze wszystkich kątów pokoju obskoczyły mnie mary widma — upiory . . .  Mroczne ciągnąc się cienie , rozwłóczone ramiona , pajęcze nitki i wilgotne , szare płachty ogarnęły mię , nakryły , owinęły się dokoła mojej duszy i zaczęły ją ssać . . .  Koniec . . . koniec . . . koniec " . . . skrzeczały mi w uszach .  " A teraz co ? . . .  A teraz co ? " . . .  I przyszła Melancholia w ciemnym płaszczu i przytuliła mię do siebie i pochyliła głowę moją nizko , niziutko i płaszczem swoim mię okryła .  I przed moim wzrokiem rozsunęła zasłonę , którą ludzie tak szczelnie przed sobą zaciągnęli , aby nie widzieć i módz zapomnieć i zajrzała m , może poraz pierwszy tak głęboko w głąb istnienia .  Przesiedziała m tak skulona do wieczora , nieruchoma jak skała nad brzegiem oceanu i jak ona wpatrzona w ten ocean życia , który przedemną się rozlewał .  Bo w tej chwili widziała m to życie tak wyraźnie , tak ostro się rysujące , takie poziome , nudne , głupie życie , a tak nieubłaganie pochylające się wciąż niżej i niżej aż do czarnej w końcu grobowej jamy .  To życie , jak droga , przez którą szła m samotna , w towarzystwie jednej tylko śmierci .  Ona mi była jedyną przyjaciółką , piastunką , towarzyszką — i Aniołem Stróżem .  Pierwszy raz zobaczyła m ją tak blizko siebie — pierwszy raz na ramieniu poczuła m jej dłoń , popychającą mię naprzód . . . naprzód . . .  Dokąd ? . . .  Słońce już zachodziło i jego czerwone promienie zaczęły się wdzierać ukośnie przez zasłonięte okna , gdy zapukano do drzwi .  Nie odezwała m się wcale .  Zapukano powtórnie .  — Proszę wejść ! — odparła m .  — Otwarte .  — Nie poruszyła m się jednak .  Wszedł Wiktor .  Spokojnie powiesił kapelusz na wieszadle , ciupagę w kącie postawił i stanął przedemną .  Spojrzeli śmy sobie w oczy .  Odrazu przejrzał mię nawskróś .  — O ? cóż to ? — rzekł cicho — dyabliki czarne latają ?  — Przysunął sobie krzeszło , usiadł bliziutko i wziął obie moje ręce .  — No ? — spytał z poczciwym swym uśmiechem .  — A bo . . . na co mi to wszystko ! — wyrwało mi się prawie z płaczem .  — Co mi z tego głupiego patentu , co mi z tego !  Wszystko już się skończyło .  I teraz co ?  — Jakto co ?  Teraz żyć trzeba .  — Na co ?  Po co ?  Dla kogo ?  — Ach , wy baby ! baby !  Nic wam i doktoraty i filozofie nie pomogą !  Wy się najprzód zawsze pytać będziecie dla kogo macie żyć .  A dla czegoż , to nie ?  — Eee !  — Pani , co ma talent . . .  — Dał by mi pan pokój z tym talentem !  Ja nic o nim nie wiem jeszcze .  Nie wiem , czy go wogóle mam .  Któż to powiedział , że mam talent ?  Pan i Czerwony .  Wielcy mi sędziowie !  — Pani mówi mi impertynencye , aby się módz pokłócić .  Ale niedoczekanie !  Nie mam na to czasu , bo muszę panią zabrać i przyprowadzić do cioci Buzi , gdzie czekają . . .  — Kto czeka ?  Ja nigdzie nie pójdę .  — Nie cierpię kiedy panna Hania grymasi , jakby jaka hrabina .  Proszę zaraz włożyć kapelusz i idziemy .  Wziął z łóżka mój kapelusz i próbował mi go na głowę włożyć .  — A któż tam będzie ?  — No , cała paczka .  Niedźwiedź , Czerwony Poeta , Benda i Kuliszyński , " Budowniczy Solmness " , panna Tola ze swemi feministkami i już nie wiem kto .  Mówię , że cała paczka .  Będzie bardzo wesoło .  No , panno Haniu , prędzej !  Proszę zrobić przyjemny wyraz twarzy i — do licha !  — Przypiąć raz ten kapelusz !  — Żeby pan wiedział , jak mi źle .  — Wstała m jednak i zaczęła m się zbierać .  Wyszli śmy .  Ulice były ciche , puste i zasnute już cieniami wieczoru .  Pod drzewami plant było prawie ciemno .  Mnie melancholia prawie nie opuściła jeszcze , ale czuła m ulgę w obecności Wiktora , tego najlepszego przyjaciela , przed którym myśli skrytej nie miała m .  Zaczęła m znowu .  — Bo , widzi pan , ja doprawdy nie wiem , co robić teraz ?  Mam już ten patent nieszczęsny , a dalej co ?  — Dalej ?  Ja zawsze powtarzam : niech pani osiądzie np . tu gdzie pod Krakowem i niech pani pisze .  Ja to seryo mówię .  Że pani ma talent , to pewno , ale trzeba dla niego coś zrobić , trzeba mu dać odpowiednie otoczenie , to się dopiero rozwinie .  — Osiąść tu ?  Nie wracać ?  Ach , nie wiem , czyby to było dobrze . . .  — Dlaczego ?  — Bo . . .  Ach , mój Boże !  przecie pan wie , co ja myślę .  Ja myślę , że trzeba wracać do kraju , to niedobrze tak uciekać z tamtych stron . . .  Tu i tak jest ognisko i bezemnie się obejdzie . . . a tam . . . ach , tam nic , nic !  Ja sama nie wiem , Pan się zawsze śmieje , ale ja myślę , że to obowiązek .  Wiktor rzucił się niecierpliwie .  — A no , jak pani na teren obowiązków wjeżdża , to proszę z kim innym gadać .  To nie moja specyalność .  Dla mnie najpierwszy obowiązek , to talent , sztuka , piękno , własna indywidualność , moje ja , które chce się wypowiedzieć .  Reszta dobra dla mydlarzy .  Gwiżdżę na resztę .  — A ja nie .  I nawet , nie wiem , co ważniejsze . . . jak być powinno . . .  — Ja nie pytam o to , co być powinno .  Ja pytam o to , co jest .  O to , co mnie niesie , co mnie pchnie naprzód .  Nie wiem , czy to być powinno , ale jest .  To dosyć .  — Ach , panie Wiktorze !  czy dosyć ?  — Znała m od dawna jego zapatrywania w tym względzie i nieraz już staczała m z nim o to zażarte walki .  Lecz teraz szczególniej mi chodziło o wylanie na zewnątrz myśli , które mnie gnębiły .  Wszakże i sama nie była m tak zupełnie pewną swego , chciała m dyskusyi .  — Bo , widzi pan — ciągnęła m dalej — ja myślę , że są na świecie rzeczy ważniejsze od sztuki . . .  — Tak ! tłusta pieczeń i miękkie pantofle — mruknął .  — Zwłaszcza u nas , panie Wiktorze .  I że , jeśli się zdobyło pochodnię do ręki , to trzeba nią przyświecać takim kątom , gdzie mrok panuje .  zgasi i będzie po wszystkiem .  — O , nie !  — I nagle porwała mię fala siły , męstwa , pewności siebie , melancholia odleciała gdzieś na krańce świata , poczuła m się niezwalczoną .  Nie , nie zgaśnie moja pochodnia !  Pójdę z nią w mój kraj biedny i wysoko trzymać ją będę ponad głowami tych , co są w ciemnościach .  Niech będzie światło !  Niech będzie ciepło !  I rozwidnią się ciemne kąty , i rozpalą się inne pochodnie , i ogniska się rozniecą , ciepłe , ożywcze .  A talent ?  Talent , jeśli go mam , będzie właśnie najżywszym płomykiem w tem ognisku .  — Wymieni go pani wkrótce na korzec węgli do podpalenia w tym społecznopatryotycznym piecu .  — Nie !  Nie !  Jeśli go mam , to nie zginie .  A świat , ludzie , naród , dobro , czyn , oto co jest największego !  Pchnąć naprzód bryłę świata , to dopiero robota .  No , nie ?  — Zdaje mi się , że pani robi literaturę — rzekł zimno Wiktor .  — A pan jest wstrętny —- odparła m ze złością — i nie rozumiem doprawdy , jak ja mogła m choć przez chwilę być z panem w przyjaźni .  Odeszła m na drugą stronę ulicy i już więcej nie mówili śmy do siebie .  W ogródku cioci Buzi , gdzieśmy się często latem zbierali , powitało nas grono już rozweselone i wieczór zszedł na bardzo ożywionej gawędzie .  Ja , po całodziennem melancholizowaniu , czuła m potrzebę reakcyi , śmiała m się , dowcipkowała m , rzucała m paradoksami , nawet flirtowała m po trochu z Czerwonym Poetą , który już zdawna beznadziejnie we mnie się kochał .  I tak była m miła dla wszystkich , że nawet Niedźwiedź raczył nad moim wyjazdem rozpaczać .  Wyjechać zaś miała m w nadchodzący czwartek , a wilią na herbatę wszystkich do siebie zaprosiła m .  — Będzie to pożegnanie górki — westchnęła jedna z feministek .  — I " discipliny minor " — rzekł Kuliszyński .  — Pannę Hanię jeszcze do grobu nie składamy — wtrącił Niedźwiedź — a górka przepadła na wieki .  — Oj , bodaj że naszą pannę Hanię na wieki żegnamy — rzekł Wiktor trochę smutnie , a trochę zjadliwie .  Umilkli wszyscy i jakiś cień nad nami przeleciał .  Aż Poeta Czerwony , który coś w cieniu mruczał sobie pod nosem , wysunął się na światło ze szklanką piwa w ręku i zabrał głos :  — Opowiem państwu bajkę .  Za siedmiu ulicami , za siedmiu placami , wznosi się niebotyczna góra .  Góra to bogata , herbatodajna i serdelkopłodna , dymem z papierosów buchająca i dysputami dzwoniąca .  Na tej górze żyła sobie studentka nie studentka , panna nie panna , królewna nie królewna — Cud - Dziewica !  U stóp jej klęczeli młodzianie — studenty , malarze , poety , doktory , klęczeli i błagali : Cud - Dziewico , pokochaj nas !  Lecz dziewica powiada : Odczep się , paskudny męski rodzie !  Nie potom z domu się rwała , do Krakowa uciekała , na wszechnicę uczęszczała , aby do waszej miłości się zniżać .  Jam mądrości głodna , filozofii córa godna , nic mi po waszych wzdychaniach !  Będę po obłokach bujała , a serca wasze deptała .  Młodzieńcy się popłakali , discipliną ją nazwali .  Lecz ona ich odprawiła , w nauce się pogrążyła , to też patent wnet zdobyła , laurem skronie swe owiła i do domu wraca .  Młodzianom łzy z oczu płynęły , i tak obficie płynęły , że aż Wisła wezbrała , straszna powódź nastała .  A tymczasem Cud - Dziewica do domu powraca .  Jedzie , jedzie , nie dzień i nie dwa , przez góry wysokie , przez lasy szerokie , przez rzeki głębokie .  Przyjechała , ojca swego powitała , wkoło siebie popatrzyła i mówi : co ja tu będę robiła ?  A ojciec się odzywa : Nie frasuj się , moje dziecię , kawalerów dość na świecie .  Wybiorę ci pięknego , bogatego , dobrze urodzonego i pobłogosławię was .  Jak powiedział , tak się stało , zjechało się kawalerów niemało .  Wszyscy zdrowi , tędzy , syci ludzie całkiem przyzwoici .  Cud - Dziewica , jak spojrzała , wnet jednego pokochała , największego , najtłustszego , obywatela tęgiego .  Przed nim staje , rączki składa i czułym głosem powiada : Oto luby , jestem twoją .  Cud - Dziewico , dzięki tobie !  lecz cóż z twą mądrością zrobię ?  Obie razem brać za ciężko .  A Cud - Dziewica tak rzecze :  Jestem ciałem twego ciała , na nic mi się filozofia zdała !  Jestem twojej kości kością , a więc , luby , precz z mądrością !  Jako rzekła , tak się stało .  Ojciec młodym błogosławił i wesele wnet wyprawił .  I ja tam był em , wino , miód pił em , po brodzie ciekło , a w gębie nic nie było .  I podłem piwskiem muszę wznieść zdrowie Cud - Dziewicy , naszej panny Hani !  Wszyscy zaczęli się śmiać , a ja oburzyła m się .  — Jakto ! taki okropny koniec mnie przepowiadać !  Ależ to niegodziwe !  I to kto ?  Czerwony ! o którym była m pewna , że jest moim przyjacielem , że nawet ma mnie za ideał .  A to ładnie !  No , dobrze .  Na złość , pójdę za pierwszego lepszego i już nigdy do Krakowa nie przyjadę .  — Niech pani nie żartuje , bo tak może być naprawdę — rzekł Kuliszyński .  — Z nudy najczęściej panny idą za mąż — zdecydował Niedźwiedź .  — Ależ , co za gadanie ! — zawołała któraś z feministek .  I druga zaraz dodała : — To tylko salonowe gąski .  Prawdziwa kobieta , jeśli już ma nieszczęście pójść za mąż , to przynajmniej . . .  — Hanna z nudy nie pójdzie — rzekła Tola Stażycówna , wyciągając się wygodnie na ogrodowym fotelu — ale większe jeszcze głupstwo zrobi , ona się zakocha .  Ja zawsze mówiła m , że ona ma filisterską duszę .  — Ja ! filisterską duszę !  — A tak .  Na przykład to mała rzecz , ale to cechuje człowieka , twoje mieszkanie : wszystko stoi na swojem miejscu , łóżko nietylko zasłane , ale jeszcze i koronkową kapą przykryte , bukiet na stole , na ścianach jakieś malowanki , kurzu ani zdziebełka .  — Dlategoż tam i tak przyjemnie . . . — wtrącił nieśmiało " Budowniczy Solmness " .  — No , bo ja lubię , żeby było porządnie .  — A no , właśnie , porządnie !  Albo na herbatę poprosi , to każdy dostanie filiżankę , spodek , łyżeczkę . . .  — O ! łyżeczkę , to nie każdy !  — A bułki na jednym talerzu , a szynka na drugim , o mało , że serwetek nie daje !  — Ah , przesadzasz .  Ale to prawda , że brudu , nieładu znieść nie mogę .  — Strzeż się , to są okropne skłonności .  Za lat parę mężowi skarpetki cerować będziesz .  Zaśmiała m się .  — No , to pewno — odparła m — że gdyby m kiedy miała męża , to by m mu w podartych nie dała chodzić .  Powstał gwar i ogólna na mnie napaść .  " O , ozdobo cnót niewieścich !  Przykładzie dla białogłowskiego stanu !  I pocóżeś dyplom zdobywała ?  Doktorze scholastyki .  Disciplina minor !  Poetko ! Literatko !  Gwiazdo wschodząca na niebie piśmiennictwa !  Taki będzie twój koniec .  Marna karyera .  A my śmy w tobie widzieli filar , taran do rozbijania przesądów " .  — Kolubrynę — rzekł " Budowniczy Solmness " .  — Bombę — dorzucił Niedźwiedź .  — A ty już nas zdradzasz .  Marzysz o mężowskich skarpetkach !  Mydlarko !  Filisterko !  Wstecznico !  Kuro domestica !  — Cicho !  Czekajcie !  Ja wam powiem . . . — broniła m się .  — Powiem naprawdę , co myślę . . .  — Słuchajmy !  Niech mówi !  Niech swą burżuazyjną duszę obnaży !  — No , słuchamy .  Ciekawość ! — rzekła Tola i zapaliła papierosa .  — Bo wy się wszyscy ze mnie śmiejecie .  A ja zupełnie seryo powiem .  Nie o sobie , ani o tem , co zrobię w życiu , bo tego ja nie wiem .  Ale o kobiecie .  Ja myślę , że nie jest ona nietylko niższą od mężczyzny , ale przeciwnie , ma nad nim tę wyższość , że jest lotniejsza i prędzej i łatwiej umysł swój przerzuca od jednej rzeczy do drugiej .  Może nie tak do dna gruntuje , może nie tak ogarnia szeroko , ale stanowczo lepiej od mężczyzny umie godzić najsprzeczniejsze sprawy , jest odporniejsza od niego i bardziej żywotna .  Więc też myślę , że kobiecie przeznaczonem jest na świecie . . .  Zawahała m się , bo miała m wypowiedzieć ukochane swoje zdanie , teoryę wypiastowaną na dnie duszy , prawie , że marzenie moje .  Tamci słuchali , mężczyźni dość uważnie , Tola z ironicznym uśmiechem .  Jedna z feministek przerwała : Hanna zawsze w błękitach . . .  I zachichotały wszystkie .  — Niech pani mówi dalej — rzekł Poeta Czerwony .  — Otóż myślę , że rolą nowej kobiety na świecie , niby celem tego , co się zwie emancypacyą , będzie osiągnąć to , czego mężczyźni dotychczas nie zdołali zrobić , będzie pogodzenie idei piękna z obowiązkiem .  Niech się pan nie śmieje !  warknęła m na Wiktora , chociaż on bodaj , że nie śmiał się wcale .  Mężczyzna , gdy jest artystą , poetą , uczonym , czy i społecznikiem , czy politykiem , to czuje się w prawie kopnąć wszelkie zasady i wszelką cnotę , bo on jest ponad wszystkiem .  Kobieta pokaże w przyszłości , że można być wielkim duchem i wielkim działaczem , a nie przestać wypełniać ludzkich obowiązków tych prostych , zwyczajnych .  Nie wiem , jak kobiety to robią , bo to strasznie trudne zadanie , ale myślę , że to właśnie jest ich przeznaczeniem .  Wierzę , ach !  najmocniej wierzę , że gdy przyjdzie czas i kobiety wezmą im należny udział w rządzeniu światem , to wtedy życiem ludzkości przestanie rządzić , tak jak dotąd pięść silniejszego i spryt podlejszego , a rządzić nią zacznie Braterstwo i Miłość .  I wtedy takie barbarzyństwo idyotyczne , jakiem jest wojna , albo takie ogładzanie pół narodu ; z powodu wygórowanych podatków , albo taka walka socyalna , albo te wszystkie głupie systemy celne , które odejmują chleb biedakom , albo takie okropności , jak handel dziewczętami , a chociażby tylko krzywdy nieszczęśliwych żon przy dzisiejszych prawach , a także te więzy , które nakładają zawsze na każdą myśl śmielszą , to wszystko już nie będzie mogło istnieć .  Runąć wtedy musi panowanie siły , pięści , bagnetów , konkurencyi , dyplomacyi , fałszu i obrzydliwych kłamstw .  Już się te męskie rządy chwieją , kobiecie danem będzie zburzyć ten wstrętny gmach , a na jego miejsce postawić . . .  — No , co ?  No , co ? — spytał Poeta Czerwony .  — Postawić Miłość , prawdziwą Miłość ludzką .  Była chwila ciszy .  Potem wybuchła namiętna dyskusya .  Wszyscy naraz zaczęli mówić .  Panowie , a najbardziej " Budowniczy Solmness " , próbowali wvdrwić babskie rządy , które im przepowiedziała m .  Tola zażarcie się broniła , feministki trajkotały .  Lecz po chwili uciszyło się i Niedźwiedź rzekł smutnie : — Nie dziwię się pannie Hannie i jej horoskopom .  Kto choć przez chwilę popatrzy uważnie na świat , tego zaraz taka abominacya zeprze , iż coprędzej oczy odwraca .  Od dłuższego patrzania możnaby się doprawdy obrócić w głowę Meduzy .  A kto tak pięknie światem zarządził ?  Mężczyźni .  Może babska gospodarka okaże się lepszą .  Znowu zamilkli śmy wszyscy .  Aż się Tola odezwała : — Ale cóż to ma do owych mężowskich skarpetek , o których marzy Hanna ?  — A prawda !  Pani się jeszcze nie wytłómaczyła .  — Proszę , proszę , dalszy ciąg wywodów .  — Dobrze !  Wywód taki , że kobieta nie powinna starać się być podobną do mężczyzny , bo to żaden ideał .  Przeciwnie ! powinna swoje właściwości rozwijać i po własnej drodze iść naprzód .  Więc np . jeśli ma męża i dom , to ją nic naprzód nie posunie , że w tym domu będzie brudno i że mąż będzie oberwany .  — Kobieta , która chce iść naprzód , nie powinna mieć męża i domu — rzekła Tola i bardzo zalotnie spojrzała w oczy Bendy , który za nią siedział .  Ten westchnął głęboko .  I nachyliwszy się do jej ucha , zaczął coś szeptać , a ona się śmiała , trzepała białemi , wypieszczonemi rękami i powtarzała : — Nie ! pan jest niemożliwy !  — Ja się na ten raz zgadzam z panną Tolą — rzekł Wiktor .  — A ja nie ! — zawołała m .  — Ale dajmy już temu pokój .  Ja tak dużo gadała m , że już nie mogę .  Proszę , jeśli jest , o herbatę .  Rozmowa przeszła na inne przedmioty .  I była już bardzo późna godzina , gdy mię Wiktor i Niedźwiedź odprowadzili do domu .  Powiedzieli śmy sobie pode drzwiami dobranoc i miała m już wejść do sieni , gdy Wiktor nagle się wrócił .  — Panno Haniu ! — zawołał — proszę poczekać !  Ja przyjdę jeszcze raz pomówić o tem . . .  — O czem . . . pomówić ?  — No , o tej kwestyi wychodzenia za mąż .  Pani może się ze mną zgodzić albo nie , ale ja swoje muszę powiedzieć .  Dobranoc .  Jakoż przyszedł .  Przez kilka dni dzielących mię od wyjazdu , była m bardzo zajęta i na żadne kwestye nie miała m czasu .  Więc Wiktor ostatniego wieczoru , gdy cała paczka rozeszła się po pożegnalnej u mnie herbacie , pozostał .  — Nie idziecie z nami ? — spytał Niedźwiedź .  — Nie .  Mam do pogadania z panną Hanią .  — Tak późno !  Skompromitujesz ją pan ! — zaśmiała się Tola .  — O , ja się tego nie boję — rzekła m .  — Zresztą , co mi tam !  Jutro wyjeżdżam .  Wyszli wszyscy , a my śmy zostali we dwoje , Pokój był pełen dymu , lampa blado się paliła .  Otworzyła m okna .  Wpłynęła do pokoju cicha noc letnia .  Usiedli śmy przy oknie i zapadli śmy w długie milczenie .  Mnie smutno było odjeżdżać , rozstawać się z tymi dobrymi przyjaciółmi , z tem otoczeniem znanem i kochanem i wracać do ludzi , blizkich może krwią , ależ tak dalekich duchem i myślami !  I niepewność , i żal , i nieokreślony niepokój mnie ogarniał , wprost lęk przed tą przyszłością , co się otwierała przedemną .  Ach , gdyby nie przekonanie , iż obowiązkiem moim jest wrócić , jakżeby m chętnie tu pozostała !  Wiktor pierwszy przerwał milczenie .  — Chcę panią o jedną rzecz spytać , panno Haniu — zaczął .  — Zdaje mi się , mam do tego prawo .  Czy pani się już kiedy kochała ?  — Ja ? — pomyślała m chwilkę .  — Nie , naprawdę , to się nie kochała m nigdy .  — Co znaczy to : naprawdę ?  — To znaczy , że czasem mi się ktoś podobał , ale zawsze na krótko .  Zawsze miała m coś innego do zrobienia , więc tamto jakoś przechodziło sobie .  Może , gdyby m nic nie miała do robienia , to by m się rozkochała .  — I nigdy nikt . . . na dłużej ? . . .  — Na dłużej ?  Owszem . . . raz . . .  Ale teraz już przeszło .  — Urwała m i czuła m , że się czerwienię .  — Co ?  Jakże to było ?  — No , nic .  Było bardzo zwyczajnie .  Przed dwoma laty , gdy była m w domu , spotkała m jednego pana i on mi się ogromnie podobał , tak odrazu .  Trochęśmy z sobą rozmawiali i tańczyli .  No , i potem często o nim myślała m .  Ale teraz już przeszło .  Dlaczego pan o to pyta ?  Wiktor westchnął .  — Bo mi pani żal , panno Haniu . . .  — Urwał , popatrzał w niebo gwiaździste i zaczął znowu : — Bo takie kobiety , co , jak pani , upierają się przy tak zwanych zasadach , takie są w położeniu bez wyjścia .  Dwie mają tylko drogi przed sobą : albo małżeństwo , to głupie , mieszczańskie małżeństwo , pobłogosławione oficyalnie przez mamę , papę , ciocie , wujaszków i księdza proboszcza , a dające na życie całe akompaniament dzieci , chorób , pisków , garnków , kucharek , brudnej bielizny , złych humorów i trosk najmarniejszych , które muszą zabić wszelką myśl wyższą , albo staropanieństwo , to jest istnienie ciasne , nudne , bez miłości , bez pełni życia , słowem , pół - istnienie !  Innej alternatywy dla takich kobiet niema .  Mniejsza ostatecznie o to , jeśli ta kobieta jest taką sobie pierwszą lepszą z brzegu kwoką czy gęsią .  Lecz jeśli taka kobieta ma talent , ma jakąś ambicyę . . . to — to . . . przepadła . . .  — No , ja tego w tak czarnych kolorach nie widzę .  Można przecież . . .  — Ja wiem .  Pani się łudzi , że potrafi być idealną żoną , dobrą gospodynią , mamką , niańką , kucharką , a razem pisać , kształcić się , tworzyć .  Ale proszę poczekać dziesięć lat , zobaczymy wtedy .  Wszystko , co w pani jest dobrego , pójdzie . . . na podściółkę dodziecinnej kołyski .  — Nie , nie , nie !  Proszę mi takich rzeczy nie mówić !  — Była by jeszcze droga jedna , ale o tem i wspominać pani nie warto .  — Jaka droga ?  Ciekawam !  — Pani się oburzy , wiem .  Ale ja zawsze powtarzam , jedyna droga dla kobiet , które chcą być czemś , to wolna miłość .  — Panie Wiktorze !  — A co , mówił em , że się pani oburzy .  — Spodziewam się !  — A niema czego .  Podobał się pani taki pan , wzięła by go sobie pani .  Póki dobrze , to dobrze ,  A źle ?  Wielka bieda !  Do widzenia !  Bywaj zdrów i rzecz skończona .  Fantazya podniecona , prąd życia spotęgowany , a więzów żadnych .  Bo wolna miłość jest tylko miłością i nie prowadzi za sobą rodziny , gospodarstwa , domu , towarzyskiej reprezentacyi , pozycyi etc .  My , mężczyźni , przeważnie tak robimy i cóż ?  albo nam z tem źle ?  Wstała m z krzesła .  — Nie lubię takiego gadania — rzekła m zimno .  — Pan doskonale rozumie , że my a wy , to zupełnie co innego .  — Gadacie o równouprawnieniu , a jak przyjdzie do rzeczy , to nie macie odwagi .  — O , przepraszam !  Jest wiele takich , które tej odwagi mają aż zanadto .  Co do mnie , mężczyźni tak dalece mi nie imponują , aby m ich aż w tem miała naśladować .  I przyznam się — dodała m po chwili — że jeśli to jest jedyna przyjacielska rada . . .  — Jedyna , nie .  Ale może najważniejsza .  — Wiktor wstał także i mówił trochę miększym głosem : — Bo mi pani żal , panno Haniu .  Widzę przyszłość .  Pani poczuje się tam samotna , zapragnie przyjaznej duszy .  Wtedy pierwszy lepszy facet wydaje się właśnie takąż duszą .  Zakocha się pani , wyjdzie za mąż , a wtedy skończone .  Przepadło wszystko , co się tu z trudem zdobyło , przepadł talent , a także przepadło szczęście .  Tak , tak ! i szczęście .  Takie kobiety , jak pani , nie mogą znaleść szczęścia w poświęceniu swego ducha człowiekowi , jednemu człowiekowi . . .  — Pan zapomina , że jest miłość .  — Nie zapominam .  Owszem , niech będzie .  Ale bez tych kajdan , bez tych dozgonnych obrączek !  Ach , panno Haniu !  nie wychodź pani za mąż !  Zamilkła m i smutno mi się zrobiło .  Ach ! tak smutno !  Przez otwarte okna płynęła fala ciszy , leciutkie szmery liści i gdzieś zdala zapachy kwietne .  Płynęły promienie mrugających gwiazd .  Wiktor westchnął znowu .  — I co pomoże moje gadanie ! — rzekł .  — Nie my kierujemy losem , ale los nas pchnie naprzód i rzuca nami , jak piłką , głupi , ślepy los .  Ja mówię , bo mi tak każe moje przyjacielskie sumienie , a pani pójdzie za głosem tego ślepego losu .  I co na to poradzić ?  Lepiej iść spać .  Wziął kapelusz i miał już iść , aż się od drzwi odwrócił i rzekł ;  — Mam coś pani powiedzieć , o małom nie zapomniał .  Oto co jest : Grubickiemu dał em te pani nowele , umieści to w " Strażnicy " .  Bardzo zachwycony !  Koniecznie chciał wiedzieć , kto to pisał .  Ma się rozumieć , że nie powiedział em .  Ale kto wie , możeby lepiej ? . . .  — Nie , nie !  Gdyby się dowiedzieli , że to pisze kobieta , panna , i to młoda , toby lekceważyli . . .  — Może być .  Oni tu kobiet autorek nie lubią .  — Tak .  A zresztą , to . . . takie maleństwa . . .  — Maleństwa , ale prześliczne .  Pani sobie nie dowierza jeszcze , a to także źle .  Suggestya tu dużo znaczy .  Gdy sam jestem przekonanym , że jestem niezrównany , to i inni w to uwierzą .  — , ja tego przekonania nigdy mieć nie będę !  chybabym przestała czytać i porównywać .  A zresztą o publiczność jeszcze mi tak bardzo nie chodzi .  Sam akt pisania mi wystarcza i uznanie kilku najbliższych .  Więc pan mówi , że Grubickiemu się podobało ?  — Bardzo .  — Ach , to dobrze !  Bardzo rada jestem .  — A z " Pokrzywdzonymi " co słychać ? — spytał Wiktor po chwili .  — Ach , wie pan , teraz miała m tyle roboty z egzaminami .  Od czasu , gdy , zimą jeszcze , napisała m pierwszy rozdział , ten , co to pan czytał , to ani razu do nich nie zajrzała m .  I wie pan , sama nie wiem , niech mi pan poradzi , tak jakoś raptem strzeliło mi do głowy . . .  Bo to tak było : Śpię sobie w najlepsze , aż coś mi się majaczy , zaczynam się budzić , coś widzę , coś słyszę i nagle widzę tych swoich " Pokrzywdzonych " na scenie !  Doprawdy !  Jakby objawienie jakieś , czy co !  Więc leżę cichutko i widzę , no , zupełnie wyraźnie .  Więc . . . zaczęło to we mnie . . . kiełkować jakby . . .  I teraz mam w głowie gotowy dramat .  Tylko , panie Wiktorze , jak pan myśli ?  Czy odważyć się na dramat ?  — Albo ja wiem ? — odrzekł — namyślając się .  — Od noweli do dramatu skok niemały .  Ale niech pani ryzykuje . . .  — Cóż !  korona mi z głowy nie spadnie .  A wielką mam ochotę .  — No , tak , pewnie , niech pani ryzykuje .  — Teraz w Lubiniewiczach , będę miała mnóstwo czasu .  Pójdę sobie do boru , siądę na zielonych mchach , nademną będą szumiały sosny , będą świergotały ptaszki , słońce będzie rzucało swe strzały to tu , to tam przez liście , muchy będą się kręciły dokoła .  A ja pisać będę , pisać , pisać !  Ach , panie ! . . . ach , panie . . .  Zamilkli śmy .  Ja nic już więcej powiedzieć nie mogła m .  Patrzali śmy oboje w ciemną noc i w gwiazdy .  Taka cisza była dokoła , taki spokój w tych uśpionych tam drzewach !  Tyle wieków się przesunęło po tych omszałych murach !  Takie ukojenie szło od tej przeszłości !  Ale ja wtedy nie pragnęła m spokoju .  Chciała m czynu , walki , działalności , potęgi .  Ach , czuła m się tak silną !  Mogła by m góry przenosić , wyrywać dęby , rozkazywać morzu i dusze ludzkie tak brać garściami i ciskać to tu , to tam , i rzucać , i miotać niemi , i wstrząsać , i zapalać je płomieniem , i wyrzucać w górę wysoko , wysoko !  Ach , i sama lecieć i lecieć coraz wyżej !  Chciała by m objąć ramionami całą tę ziemię moją , chciała by m przytulić ją do łona , i żeby to łono było szerokie jak morze bezdenne , niezmierzone .  I chciała by m pracować i tworzyć dzieła wielkie , wziąć w siebie ból i radość , nadzieje i zachwyty swego narodu , przetopić je w złoto i w stal , rozlać je potokiem rubinów i pereł , w pieśni je wyśpiewać , w żywe postacie zamienić i tworzyć jak Bóg . . . jak Bóg ! . . .  Wróciła m do Lubiniewicz .  Znalazła m tam zmiany niemałe .  Ojciec odstąpił zupełnie Edziowi majątki , sam zaś mieszkał w Warszawie i prowadził życie klubowozakulisowo - światowe , które mu ogromnie zdawało się dopadać .  W przejeździe , chcąc okazać synowskie przywiązanie , zatrzymała m się u niego przez dni parę , ale prędko zmiarkowała m , że na dłuższy czas byłabym gościem krępującym i bardzo niepożądanym .  Ojciec przyjął mię z otwartemi rękami , ale żegnał z jeszcze większą radością .  Wydał mi się o lat dziesięć odmłodzonym , nadzwyczaj elegancki , w najmodniejszych , jakie być mogły , szatach , z kwiatkiem w butonierce , z wąsem dyskretnie wyczernionym , z monoklem w oku , giętki , sprężysty , tryskający życiem i ochotą do życia .  Narzekał wprawdzie na Edzia , który wedle niego , był skąpcem i wyzyskiwaczem , powiadał , że renta , którą pobiera , jest wprost śmiesznie marna , rs . rocznie ! z takich Lubiniewicz !  To prawie nędza .  Tylko ojcowskie serce mogło się na coś podobnego zgodzić .  Ale swoją drogą , ciężko jest człowiekowi szanującemu się wyżyć za takie psie pieniądze .  W Lubiniewiczach Edziowie powitali mnie bardzo serdecznie , ona szczególniej .  Chociaż dotychczas prawieśmy się nie znały , stosunek nasz stanął odrazu na stopie blizkiej .  Idalka , dobre , potulne , ciche , pracowite i gospodarne stworzenie , wychowane w karności przez bardzo praktyczną matkę , zakochana ślepo w Edziu , który się jej przedstawił jako pierwowzór wszelkiej doskonałości , pomimo swego stutysięcznego posagu , umiała odrazu zastosować się do skromnego życia , jakie on postanowił prowadzić , zanim , jak mówił , majątku z długów nie oczyści .  Wziął bowiem Lubiniewicze w opłakanym stanie , z mnóstwem długów , z lasami w pień wyciętymi , z gospodarstwem zrujnowanem , z całą masą zaległych procesów , z walącymi się budynkami , z inwentarzem wyniszczonym . . .  Trzeba było być Edziem , aby się na to odważyć .  Ale on zaraz po skończeniu nauk , wejrzał w interesy , zapoznał się z ich fatalnym stanem , obliczył wszystko najdokładniej i zaczął się z ojcem układać .  Tymczasem zaś upatrzył sobie pannę , bogatą a skromnie wychowaną , która mu ważną pomocą być miała .  I udało mu się .  Ojciec ustąpił , wprawdzie za dobrą cenę , żona okazała się prawdziwym skarbem .  Zaprzęgli się oboje do pracy , garścią i pazurami chwycili się swej ziemi , odwrócili wzrok od wszystkiego innego na świecie , pogrążyli się w sobie i we własnej trosce i pracowali .  A było i dla kogo pracować .  Przed trzema laty się pobrali , a już dwoje wrzaskliwych bębnów reprezentowało młodsze pokolenie Lubińskich .  Wszystko zaś kazało przypuszczać , iż na tem się nie skończy .  I Idalka mówiła zupełnie poważnie : — O , ja chcę mieć przynajmniej sześcioro !  A choćby i do tuzina dojechać , to nic wielkiego .  — Nie lękasz się kłopotu ? — pytała m .  — Ach , moja droga !  Czy troje czy sześcioro , to już zupełnie wszystko jedno .  — I to ci do szczęścia wystarcza , Idalko ?  — A czegóżbym więcej pragnąć mogła !  Byleby się interesy trochę poprawiły , a Edzio i dzieci były zdrowe !  Gdy pójdziesz za mąż i będziesz miała dzieci , to się sama przekonasz , że w tem jest początek i koniec świata .  — Może . . . tylko , że ja prawdopodobnie za mąż nie pójdę .  — O , dlaczego ?  Doskonale możesz pójść .  Na tobie prawie nie znać , żeś doktorem filozofii .  Idalka to mówiła tonem najwyższej pochwały .  Więc ja zaczęła m się śmiać .  Ona zrozumiała i tłómaczyła się : — A no , pewnie , tak jest .  Mężczyźni obawiają się tych bardzo mądrych panien .  I przyznaj , Haniu , że mają trochę racyi .  — Dlaczego ?  — Bo najczęściej z mądrością przychodzi niedowiarstwo , socyalizm , niemoralność , emancypacya i wszystkie takie okropności .  A zresztą na cóż to kobiecie potrzebne , taka wielka mądrość ?  — Ach , Idalko !  dużoby o tem mówić !  Ale jedno muszę zauważyć , to , że skończyć uniwersytet , to nic tak nadzwyczajnego .  Mnóstwo mężczyzn kończy , mają patenty , są doktorami i t . d . i nic sobie z nich nie robimy .  Naprzykład Edzio i ja , on ma więcej odemnie nauki , on dłużej się uczył , i jak porządnie !  A wszakże nikt go nie ma za wyjątkowego mędrca .  I takich dużo . . .  — Ależ , Haniu !  To są mężczyźni !  I nie było rady .  Na tym punkcie Idalka była nieprzekonana .  Tembardziej , że i jej wyrocznia , Edzio , wcale nie uznawał potrzeby głębszej nauki dla kobiety .  Nawet był jej przeciwny .  Do rodzenia i karmienia dzieci , do gospodarowania i zarządu domem , uniwersytet nic się nie przyczyniał , mężowi mądrość żony była całkiem niepotrzebną .  Więc po cóż ?  Na takie argumenty ja nie miała m już żadnej odpowiedzi .  Milkła m zdumiona .  Gdyż przez pięć lat mego pobytu w Krakowie odwykła m zupełnie od tego świata i od tych poglądów .  Spadała m jakby z innej planety .  Edzio lubił jednak tematy takie poruszać .  I bodaj , że uważał to za obowiązek starszego brata wpływać na błądzącą siostrę .  On się bowiem z moją " emancypacyą " nigdy nie pogodził .  W swoim czasie robił co mógł , aby mnie ze " złej drogi " nawrócić , pisał , przekonywał i gromił i z bólem widział , że wszelkie jego słowa odbijają się odemnie , jak groch od ściany .  Ale że o nawróceniu grzesznika nigdy wątpić nie można , więc dziś , mając mnie pod ręką , postanowił próbować jeszcze , czy moja dusza nie da się wyrwać z tej otchłani , w której była pogrążoną .  Edzio był to człowiek , którego niecenić było niepodobna .  Tak często nadużywamy wyrażenia " porządny człowiek " , że już przestało ono mieć głębsze znaczenie .  W stosunku do Edzia było ono ze wszystkich najwłaściwsze , główną bowiem cechą jego wewnętrznej istoty był porządek .  Myślał , kochał , czuł , pracował , sądził , marzył nawet wedle stałych i nieodmiennych praw .  Nie było w nim miejsca dla rzeczy niepewnych , niewiadomych , dla zwątpień , dla buntów , dla wahań lub urojeń .  Znak zapytania dla niego nie istniał .  Nie było w nim nawet miejsca dla żadnej niewiadomości .  On miał w umyśle swoim doskonale ułożone szuflady z wypisanemi etykietami .  Wiedział , że gdy wyciągnie np . " Cnotę " , to znajdzie w niej takie a takie uczynki , " Prawdę " , to takie a takie niezbite i niewątpliwe wiadomości , " Grzech " , to takie a takie czyny , " Obowiązek " , to już całe pęki pojęć i rozkazów i tak dalej .  Nigdy zawartość jednej szuflady nie była z drugą w rozterce , nigdy żadna kolizya się nie zdarzała .  Wszystko , co tylko wszechświat w sobie zawierał , wszystko , co było pod słońcem i poza słońcem , wszystko , o co duch ludzki z trwogą i z drżeniem pytał , czego z nieśmiałością pożądał , do czego bezwiednie tęsknił , rwał się i o czem marzył , wszystko to jemu było już wiadomem , ułożonem , nazwanem , określonem i w księgi zapisanem .  I to od wieków wiecznych i przez mędrców , którym wierzyć należało ślepo .  Pytanie samo było już nonsensem , stratą czasu i myśli i pychą .  A Pycha zajmowała poczestne miejsce w szufladzie pod etykietą " Grzech " .  Gdy teraz przypominam sobie całokształt pojęć tego najporządniejszego człowieka , to nie mogę zaprzeczyć , że miał nieocenioną zaletę : był skończony w sobie , cały zaokrąglony , porządny .  I nie dziwię się , wziąwszy pod uwagę nasze dwie natury , że jemu wystarczał , a mnie doprowadzał do szaleństwa .  Ja nie umiała m wtłoczyć swej duszy do tych szufladek i wypisywać na niej etykiety i nazwy .  Zresztą nauka nie mówiła , że ten najporządniejszy system mego porządnego brata nie stoi na zbyt mocnej podstawie i że każdy bodaj z jego lapidarnych argumentów dał by się zakwestyonować .  To też słuchała m sceptycznie wykładów , których mi nie szczędził , gdyż " błądzącym dobrze radzić " i " nieumiejętnych oświecać " było ważną pozycyą w szufladzie " Obowiązek " .  I pod jednym względem uznawała m jego niezaprzeczoną wyższość nademną : on miał system , ja tylko przypuszczenia .  On wiedział , ja nie .  Z początku mojego pobytu w Lubiniewiczach zasady Edzia i moje " przewrotowe teorye " często się ścierały .  On zanadto gorliwie chciał mię nawracać , ja zbyt gwałtownie się broniła m .  Ale wkrótce przekonali śmy się oboje , że to do niczego nie prowadzi , a wzajemną robi nam przykrość .  On nie przestał " wpływać " , ale zastosował się do innego paragrafu swojego kodeksu " łagodnością zdobywaj dusze " .  Ja zaś dała m pokój dysputom , gdyż zmiarkowała m , że dwie trzecie moich zdań były wprost niezrozumiane , wzięte na wspak i przekręcone .  Nie dlatego , aby Edzio nie był zdolnym mnie zrozumieć , ale że stanowisko , na którem stał , a z którego ruszyć się i nie chciał i nie mógł , uniemożliwiało mu wszelką wycieczkę w moje krainy .  Że okulary , które miał na oczach , a których zdjąć nie mógł ani na chwilę , oświecały mu wszystko własnem światłem , odrębnem zupełnie od mojego , że wreszcie po prostu , nie byli śmy sprowadzeni do jednego mianownika .  Zrozumiała m też wtedy jedną wielką prawdę , to , że człowiek , który posiada skarb tak cenny , jakim jest dogmat , strzeże go usilnie , nie tyle może z powodu wiary w jego objektywną prawdziwość , ile ze względu na własny spokój i bezpieczeństwo .  Bo przecież dogmat , to ciche schronienie , to pochodnia w noc ciemną , to utorowana droga wśród ciemnego lasu , to ciepła owczarnia , to przystań bezpieczna , to spokój dni i nocy .  Nikt , zwłaszcza w dojrzalszym wieku , dobrowolnie skarbu takiego się nie pozbywa .  Owszem , rękami i pazurami się go trzyma .  Nie tylko jednak oderwane kwestye zasad i zdań nas z Edziem rozdzielały .  Znalazły się wkrótce bardziej życiowe sprawy , o któreśmy się pogodzić nie mogli .  Wszakże wróciła m do kraju , aby pochodnią zdobytą rozświecać panujące tu mroki .  Więc cóż miała m robić ?  Uczyć , pisać , poruszać drętwiejące umysły , zawiązywać stowarzyszenia , namawiać , popychać do czynu , niecić światło , zapalać ogniska , dmuchać na tlejące iskry .  Zabrała m się do dzieła .  Wieś , okoliczne miasteczka , oficyaliści , dzierżawcy , parobcy i gospodynie , a przedewszystkiem dzieci , oto , jak mi się zdawało , moje pole działalności .  Z ogromnym zapał em rozpoczęła m cały szereg prac , a snuła m jeszcze inne plany społeczne , aż Edzio się przeraził , zaczął mię zimną wodą oblewać i różnemi groźbami straszyć .  — Zmiłuj się , Haniu !  chcesz nas wszystkich wprowadzić w ładną awanturę !  To są niebezpieczne zabawki .  Z tem nie żartują .  Ani się obejrzysz , jak to wszystko może bardzo smutno się zakończyć .  — - Mój Boże !  Taka niewinna działalność ?  — A taka właśnie .  To się im wcale niewinnem nie zdaje .  — Jednak doprawdy , coś robić trzeba dla ludzi . . .  — Moja Haniu , najmędrszy ten , kto swego obowiązku pilnuje , a coraz to nowych rzeczy nie wymyśla .  Te wszystkie dzisiejsze modne działalności do niczego nie prowadzą , a wiele mogą szkody przynieść .  Nie chciała m uledz .  Próbowała m dalej robić swoje , aż mi Edzio raz dość gniewnie powiedział : — Moja Haniu , proszę cię , przestań .  Dopóki przynajmniej jesteś w moim domu , nie narażaj nas na przykrości .  A chcąc mi się wytłómaczyć poniekąd z tak stanowczego zakazu , mówił dalej : — Bo w naszym kraju najpożyteczniejszymi są ci , którzy własnego nosa pilnują , a nie wtrącają się w to , co do nich nie należy .  Nasze położenie jest tak trudne , że potrzebujemy wytężyć wszystkie siły , aby się w jakiej takiej pozycyi utrzymać i swoje rodziny wychować .  A te wszystkie wasze uświadamiania , budzenie ducha , oświaty i tym podobne socyalizmy , to wedle mnie głupstwo jest i bardzo nam niepotrzebne zawracanie głowy .  Wobec tego ustąpiła m .  Trudno mi przecie było rozporządzać mu się w jego własnym domu .  Aby żyć wedle swych przekonań , przedewszystkiem wypadało być u siebie .  Mając tę drogę zamkniętą , zwróciła m wszystkie myśli moje ku " Pokrzywdzonym " .  Tego przynajmniej nikt mi zabronić nie mógł .  Tak się odrazu urządziła m , aby módz im jak najwięcej czasu poświęcać .  Wstawała m wcześnie i od samego rana biegła m do lasu .  Zaraz za ogrodem rozciągał się suchy las na wyniosłym brzegu rzeki .  Tam siadała m na mchu pod szumiącemi sosnami z teką na kolanach i pisała m .  Moi " Pokrzywdzeni " szli raźno naprzód .  Gdy wspominam dziś te dnie , to widzę , iż były one najbardziej natchnione w życiu mojem .  Potem zdarzyło mi się napisać parę rzeczy , o których ludzie mówili , iż są dobre , lecz nigdy już , wyjąwszy może te parę miesięcy samotności , gdy pisała m " Dziką Mańkę " , nigdy nie była m tak ponad światem , ponad sobą samą , nigdy nie patrzała m na rzeczy z takiego oderwanego szczytu , z tej przestrzeni podniebnej , w której pływała m wtedy , jak ptak , rozpuściwszy skrzydła szerokie . . .  Ach , lesie mój ! lesie chłodny , szumiący !  Com ja przeżyła pod twemi sosnami !  Ach , rzeko moja ! czysta , ruchliwa rzeko !  wieleż ty myśli moich uniosła ś do oceanu wieczności !  Co było we mnie najlepszego , tyś zabrała i uniosła .  " Pokrzywdzeni " postępowali szybko naprzód .  Nieraz , gdy się krwawo napracowała m nad jaką sceną , gdy trudności zwalczyła m , rzucała m tekę pod drzewem i szła m w głąb lasu .  Nigdy tam nikogo nie było .  Bydła nie pasano w tej stronie , grzyby tu nie rosły .  Była m więc zawsze pewna swej samotności .  Ale las nie był pusty , nie !  W olchach nad rzeką gnieździły się niezliczone ptaki , po ziemi biegły tam i sam mrówki skłopotane , w promieniach słońca , co ukośnemi strzałami przelatywały wśród drzew , wirowały muszki i pająki upinały swe siecie srebrne na krzakach jałowcu , czasem na wyższem miejscu , gdzie piasek był gorący , mała jaszczurka o zalęknionych oczach cichutko grzać się przychodziła , a wysoko po sosnach przemknęła wiewiórka .  Znała m tych wszystkich sąsiadów moich , znalam las stary i on mnie znał .  I życie moje wewnętrzne coraz to bardziej odgradzało się od otaczającego mnie życia , coraz bardziej zasuwała m się w swoją samotność .  I znowu , jak w dziecinnych latach , ludzie przezemnie tworzeni byli mi jedynymi przyjaciółmi .  I znowu jak wtedy , ogarniała mnie szalona tęsknota do żywego , kochanego przyjaciela , z którymbym się duszą podzielić mogła .  Zastanawiając się czasem nad sobą , rozumiała m jedno , to , że takie życie , jakie teraz prowadziła m , było na dłuższy czas niemożliwe .  Niepodobna było tak pozostawać w tej dziwnej i skrępowanej pozycyi prawie gościa , bez żywej duszy , do którejbym swoim językiem zagadać mogła .  Tymczasem , dopóki miała m dużo pracy nad " Pokrzywdzonymi " , a prócz tego chciała m dokompletować niejedno w swych filozoficznych studyach , dopóki w moim pokoju piętrzyły się nieprzeczytane jeszcze książki i nieuporządkowane notatki , a w tece arkusze rękopisów były czarne od przekreślali , dopóty nic mię do wyjazdu nie nagliło .  Ale potem co będzie ?  myślała m czasem .  Miasto , czy wieś ?  Oddanie się wyłączne literackiej pracy ?  Czy jakaś społeczna , użyteczna działalność ?  " Zobaczymy " , kończyła m swe rozmyślania i wracała m do pracy .  W końcu sierpnia otrzymała m od Wiktora list i paczkę dzienników .  Były to numery " Strażnicy " z mojemi nowelami .  Przytem było kilka wycinków z innych pism z pochwałami i najpochlebniejszemi przepowiedniami na przyszłość .  Wiktor także chwalił i winszował , ale bezwzględnie się nie zachwycał , " Jeszcze za wiele tam literatury " , pisał , " ale trochę to wylizane panieńskim języczkiem .  Nie trzeba hołdować wiecznie temu , co już było , co kto inny zrobił , nie trzeba się lękać nowych dróg i nowego słowa .  Pani jeszcze zupełnie nie wyszła z powijaków .  Bardzo jestem ciekawy " Pokrzywdzonych " i proszę o przysłanie mi ich , gdy tylko będą gotowi .  Że pani talent ma , o tem , kiep , kto wątpi .  Ale czy się ten talent nie roztłamsi i nie skiśnie w tym tam obywatelskim morbadzie ?  to jeszcze kwestya .  Ja siedzę w Zakopanem , gdzie zapewne całą zimę przebędę i zbieram do kupy swoje nerwy .  Jest i Niedźwiedź maluje tylko świerki i plwa na wszystko inne .  Czytał em mu nowele pani .  Powiada , że pastel , ale dobry .  Ja kończę " Wizye " .  Mam apetyt na szereg literackich portretów .  Co pani na to powie ?  No , do widzenia , uszy do góry i trzymać się raźno ! a plwać na wszystko inne , tak jak Niedźwiedź .  Przyjaciel W .  P.S . A cóź tam słychać w panieńskiem sercu ?  Cóż ten pan , co to się kiedyś " ogromnie podobał " ?  Co ?  Może nam weselisko sprawicie " ?  List ten mnie wzruszył do głębi .  Uciekła m z nim do swego pokoju i długo nad nim płakała m .  Czego ?  Nie wiedziała m sama , ale łzy jakoś płynęły i płynęły .  A przytem i radość była i trochę dumy , i zaraz potem gwałtowny impuls do dalszej pracy .  Tego dnia do białego świtu siedziała m pochylona nad biurkiem i gdy wreszcie rzuciła m się na łóżko , ogromna , kulminacyjna scena w " Pokrzywdzonych " była napisana .  " Wierzą we mnie . . .  Sprzyjają mi . . . " , mówiła m do siebie nazajutrz , idąc do swego ulubionego lasu z teką pod ręką .  " Żebyż ich nie zawieść ! " . . .  Wyjęła m raz jeszcze list Wiktora z kieszeni i odczytała m .  " A cóż słychać w panieńskiem serduszku ?  Cóż ten pan , co to się pani kiedyś ogromnie podobał " ?  Zabawny Wiktor !  Pamięta o tem . . .  Ale prawda !  Co słychać z Żarskim ?  Chyba , że wcale tego lata nie przyjeżdżał w te strony , bo nikt o nim ani wspomniał .  I w myśli zarysowała mi się postać " tego pana , co mi się ogromnie podobał " i który , tego nie powiedziała m Wiktorowi , na mnie też spoglądał dość czuł em okiem .  Ten pan , był to wysoki , pysznie zbudowany mężczyzna , w którego ruchach znać było elastyczność i siłę , dobrą szkołą gimnastyczną rozwinięte , a zarazem wytworną nonszalancyę , nabytą po salonach i buduarach .  Miał otwarte czoło , błękitne oczy pod zrośniętemi brwiami , nos orli o ruchomych , dobrze otwartych nozdrzach , pyszny jasny wąs do góry zaczesany , a pod nim czerwone , pełne , soczyste wargi i zdrowe zęby , ukazujące się chętnie w uśmiechu .  Nosił głowę do góry trochę dumnym i zaczepnym ruchem .  Ale w głosie jego były takie nuty miękkie , zwłaszcza , gdy mówił z kobietami , a w śmiechu tyle szczerości i dobroci , że , gdy m go poraz pierwszy ujrzała na jakichś tańcujących imieninach przed dwoma laty u jego krewnych a Lubiniewickich sąsiadów , to odrazu powiedziała m sobie : " Oto jest śliczny typ !  Prawdziwie polski , swój ! "  I z przyjemnością spoglądała m na niego , gdy w gronie młodzieży stał w środku salonu , górując nad wszystkiemi swą jasną , krótko ostrzyżoną głową .  Nagle on się obejrzał i oczy nasze się spotkały .  Zwrócił się prosto do mnie i usiadł na pustem przy mnie krześle .  — Co pani tak na mnie patrzy ? — spytał wesoło .  — Pewnie jakaś złośliwa obserwacya , co ?  Bo to te mądre panienki , to nas biedaków zawsze biorą na kawał .  Ja tak ich się lękam , że aj ! aj ! aj !  No , co pani o mnie myślała ?  — Stropiła m się cokolwiek .  Śliczne były jego oczy !  — Ależ , nic złego nie myślała m , doprawdy .  A chce pan , to powiem .  — Myślała m , że panu trzeba zbroję nosić , husarską zbroję z szumiącemi skrzydłami , a nie ten głupi frak .  — A ! tak pani myślała ?  To bardzo ładnie !  — Zatrzymał się chwilę , a potem rzekł : — A pani doskonale trafiła !  Był by m husarzem dobrym , słowo daję !  Takby m siekł , rąbał , ha ! . . .  A to , muszę siedzieć w tem wstrętnem biurze i gnić nad papierami .  Ot , los !  — Zamyślił się , ale krótko .  Porwał się wnet i głowę do góry wyrzucił .  — E , co tam !  Teraz wakacye .  Poflirtujmy trochę .  — O ! z tem niech pan się zwróci do innych panien .  Ja nie umiem flirtować .  — Oj , taka to prawda !  Ale pani nie chce .  Takie mądre panny , to . . .  — Niechże pan mi da pokój z tą mądrością !  Teraz wakacye . . . —  On się roześmiał szeroko .  — A to dobre !  Więc i mądrość wisi na kołku ?  Szczęście dla mnie !  No , to i rozmowa pójdzie łatwiej .  — I rzeczywiście rozmowa poszła łatwo , tak łatwo , że cały wieczór przegawędzili śmy ze sobą .  Potem jeszcześmy się parę razy spotkali , ale krótko .  Żarski wrócił do swego " wstrętnego biura " , ja do swoich nauk .  I na tem się skończyła nasza znajomość .  Wiedziała m też o nim nie wiele .  Wiedziała m , że Żarscy byli to bogaci obywatele na Litwie , że matka pana Michała była z domu hrabianką Orwiczówną i że o tem nie wolno było zapominać .  Rodzina była to liczna i chcąc się utrzymać w " pozycyi " musieli pracować albo bogato się żenić .  Pan Michał zaś rozpoczął jakoby karyerę od przehulania całego swego funduszu wśród złotej młodzieży krajowej i zagranicznej .  Musiał więc teraz pokutować za grzechy i " gnić nad papierami we wstrętnem biurze " .  Zresztą to wszystko mało mię naprawdę obchodziło i prędko wywietrzało z głowy .  Gdy czasami przychodził mi na myśl Żarski , myślała m sobie : " Toby był mój typ " . . .  i przechodziła m nad nim do porządku dziennego .  I teraz , odczytując list Wiktora , uśmiechnęła m się nad jego nieśmiał em zapytaniem : , może być spokojny !  Akurat ! w głowie mi teraz amory , teraz gdy " Pokrzywdzeni " potrzebowali skupienia całej mojej myśli i wszystkich sił .  Jakoś w połowie listopada skończyła m swój dramat .  Przepisywanie i różne poprawki zajęły mi jeszcze kilka tygodni , aż poczuła m , że nic już lepszego zrobić nie zdoła m , że im dłużej poprawiać będę , tem bardziej stanie się rzecz " wylizana " , więc spakowała m rękopis i wysłała m pod adresem Wiktora .  I naraz zrobiło się dokoła mnie dziwnie pusto .  Gdy wchodziła m do swego pokoju , nie witały mię już te twarze tak znajome , to smutne , to zrezygnowane , to znów szarpiące się w walce , to rozkochane w jakimś ideale .  Nie słyszała m już ich głosów ciągle we mnie przemawiających , nie czuła m ich obecności .  Była m sama .  Pierwszego dnia , nie mogła m usiedzieć na miejscu .  Zaszła m do dziecinnego pokoju i pobawiła m się z Waciem w koniki , pohuśtała m na ręku malutką , przeczytała m trochę zaległych dzienników , ale była m jakaś nieswoja i miejsca sobie znaleźć nie mogła m .  — Co się dziś stało Hani ? — rzekła wreszcie Idalka , zauważywszy mój dziwny niepokój .  — Ty zwykle taka zajęta , dziś wałęsasz się z kąta w kąt !  Nic nie robisz !  Co się stało ?  Sama była nadzwyczaj zajęta , gdyż odbywała się wielka robota , bicie wieprzy i przyrządzanie wędliny .  — Daj mi jaką robotę , Idalko — poprosiła m .  — Jaką robotę ?  Cóż ja ci dam ?  A , dobrze . . .  Gdyby ś mogła skroić mi sukienki dla dworskich dzieci .  Ciągle sama się zbierała m , ale czasu nie mam .  — Czy potrafię ?  — O , ja ci dam formy papierowe .  To tylko potem trzeba do wzrostu przystosować , o , wedle tej notatki .  Idalka się zakrzątnęła .  Po chwili w stołowym pokoju pod lampą stała m przy stole z ogromnemi nożycami w ręku .  Po jednej stronie , rozrzucone na krześle , mieniły się różnobarwne sztuki barchanu , po drugiej białe zwitki foremek papierowych .  Idalka tłómaczyła : — O , tu , widzisz , karczek , to przód , to plecy .  Zapinane z tyłu , to zawsze porządniej .  A bryty daję do mniejszych trzy , do większych cztery .  Masz tu długość w centymetrach , rozumiesz ?  A to pół kołnierza , a to rękaw .  Do każdej sukienki trzeba skroić kieszeń i lisztwa , o z tego mamisu . . .  — A bluzy dla chłopców ?  — Bluzy wedle tej formy .  Tylko nie zapinane z boku , bo to brzydko , ale pośrodku .  — Naturalnie !  — No , dobrze .  Ja tymczasem muszę iść .  Dziś szynki do beczek układamy , jutro kiełbasy i salcesony zrobię .  Ach , bardzo rada będę , gdy się te sukienki skroją .  Przynajmniej na święta dzieci porządnie wyglądać będą .  No , to idę .  Ach , cóż to za okropna pogoda !  Lękam się , aby Edziowi co złego się nie stało , słyszysz ?  Jaki wicher !  Nie daj Boże co złego !  Ale , wiesz co , włóż fartuch , te barchany tak strasznie brudzą !  W dużym gospodarskim fartuchu Idalki zabrała m się do krajania .  Po chwili weszła niańka z Waciem .  — Niechaj panienka dziecka póki co popilnuje — rzekła .  — Mała śpi , to w dziecinnym pokoju nie można , a ja muszę iść sukienki na jutro wyprać .  Tak niechaj on tu pobędzie przy panience .  — Dobrze .  Wacio przy cioci się pobawi .  Wacio będzie grzeczny , prawda ?  — Nana bat zlobi . . .  — Nie !  Nana zajęta .  Wacio dawnym bacikiem się pobawi .  Dobrze ?  Niańka poszła i zostali śmy z Waciem .  Dziecko z bacikiem biegało dokoła stołu , hukało na urojone koniki , gadało coś do mnie .  Potem on się wdrapał na krzeszło i zaczęli śmy śpiewać oboje .  On swym cieniutkim głosikiem wywodził coś o " ziabkach " i " wjubelkach " , a ja mu pomagała m .  A gdy tylko skończyła m jedną piosenkę , on zaraz wołał : — Eście , Nana , eście . . .  Naraz coś zastukało , zatupotało .  Drzwi od przedpokoju otworzyły się szeroko i stanęła w nich jakaś postać ogromna , w futro ubrana i zaśnieżona od stóp do głowy , a głos wesoły zawołał :  — Litościwa osobo !  zlituj się nad biednym podróżnym !  Urwała się nasza piosenka i oboje z Waciem przestraszyli śmy się porządnie .  On z krzykiem do mnie się przytulił , a mnie serce mocno zabiło .