Hanna Krzemieniecka  A GDY ODEJDZIE W PRZEPAŚĆ WIECZNĄ  romans zagrobowy  Tom pierwszy  Szerokie rozłogi łąk zalane porannymi promieniami słońca , rozelśnione i operlone rosą , dyce wilgotną Świeżością , rozbrzmiewające suchem , rytmicznem ćwierkaniem koników polnych , hulaszczo - wesołym brzękiem owadów , — wpółsenne jeszcze , jeszcze na krańchach nawpół otulone w leciuchne rąbki nocnych mgieł , zasnute gaza marzeń sennych , a budzące się raźno , uśmiechnięte do słońca i radością a pragnieniem życia roziskrzone .  Przejrzyste , rozwiewne zwoje mgieł porankowych , otulają tumanem zadumy kępy trzcin nadbrzeżnych : nad brylantowo świecącą rzeką , w cichem , rozświetlonem powietrzu płyną tęczową , migotliwą falą , wślizgują się na szczyty brzóz z oddali srebrzystą korą połyskujących , toną w jędrnej soczystej zieleni czeremchy okrytej pękami śnieżnych , woniejących rześką młodością kwiatów .  Fale świateł , barw , woni , grają rozedrgane , chaosem świeżej , ożywczej radości zatapiają świat .  Nad obszarami góruje wzbita w obłoki pieśń skowronka , dzwoni w niebiosach cichem rozmodleniem zachwytu dusz wierzących , spływa z błękitów wibracyą kornych dziękczynień , leje się jak hejnał pogodnego upojenia .  Polne powoje zwijają się w powietrzne arkady .  omglone bladym muślinem kwiatów delikatnych i wiotkich jak marzenie ; bujają różnobarwne zawoje grochów , iak tęcza różowych i fijołkowych skrzydeł , uwięzionych na łodygach motyli ; kolczaste żmijowce podnoszą długie szyje opatrzone mnóstwem błękitnych lejkowatych pyszczków , z wysuniętemi purpurowemi żądełkami ; koronkowe kiście mietliczek i rajgrasów chwieją się i drżą .  A wietrzyk swywoląc przelatuje nad ziemią , śmieje się i szumi w zaroślach , otrząsa czary kwiatowe , spragnionym oddechem rosy wysącza i miękką pieszczotą ciepłych skrzydeł rozsypuje deszcz barwnych płatków .  I colą . ziemie osłania pieściwe rozmarzenie rozkoszy , jak lekkie zwoje illuzji , jak ułuda — jak pragnienie szczęścia i o szczęściu sen .  Na ścieżce sunącej wązką miedzą wśród fal zieleni , ukazują się dwie postacie : wysokiej kobiety z wysmukłą kibicią i zadumanem czołem , i pochylonego ku niej mężczyzny .  Mężczyzna jest w zaraniu wieku , jak ta wiosna .  Ma śniadą , szczupłą twarz , ściągniętą niepokojem , w oczach żar duszy palonej boleścią .  Kobieta jest pięknem dojrzał em latem , gorącem południem życia , dostojnem królewską dumą i władzy pełnym spokojem .  Z jego ust wyrywają się płomienne protesty , brzmią naprzemian wybuchy skarg i uniesień , sarkazmu i żalu .  Serce jego — jak to młode życie w około — wibruje odwieczną cudowną pieśnią rozkwitu żądnej przyrody .  Ona , poważna i nieprzenikniona , z cicha potęgą w oczach i zadumą na .smutnem czole , jak chmura płynąca z poszumem fatalizmu i nieszczęścia .  W duszy jego burzy się męka , co długo hamowana , tłumiona wysiłkiem rozumu i woli , zerwała wreszcie tamy milczenia i w szale dzikiej tęsknoty pędzi na oślep , znosząc wszelkie zapory .  — Jakto ! co pani wyrzekła ?  Więc pani naprawdę doradzać może aby m porzucił to , w czem dla mnie zawiera się cała treść życia !  Tylko proszę ! . . .  Zaprzestań pani już mówić o mojej przyszłości i o mojej karyerze .  Jam długo rozmyślał .  Nie idę ślepo za pierwszem wrażeniem .  Wszystko roztrząsnął em : zastanowił em się i wybrał em .  Wrażenia te . . . któremi teraz żyję . . . nie pochwyciły mię nagle ; ja ich szukał em , one były dla mnie koniecznością , nieodzownym czynnikiem mego duchowego rozwoju .  Dla mnie , po za ich obrębem , absolutnie wszystko utraciło wartość .  A pani łaskawie doradzać raczy by m je,porzucił . . . jakby to od mojej woli zależnem było ! . . . i po co zresztą by kiedyś nie cierpieć ?  A kto dał pani prawo wglądać w moje cierpienia ?  rozporządzać się moją przyszłością ?  I co to zresztą panią obchodzić może !  czy cierpi taki nędzny robak . . .  Miłosierdzie pani jest szczytem ironii .  Ale ja nie przypuszczam , by słowa te , któremi mnie pani zgnieść chcesz , były szczere , powiedz mi pani — Zlituj się !  powiedz otwarcie : zażartowała ś sobie z lichego tworu , który wzrok podnosi ku Tobie ?  wszak prawda ?  tak ?  Chce ująć jej rękę , którą kobieta gestem spokojnym usuwa .  — Chyba . . . że moja osoba zbyt już jest pani niemiłą — mówi młodzieniec łamiącym się , wzburzonym głosem , — moie wywieram odpychające wrażenie ? . , . O ! o ! wtedy bądź pani spokojną ! ja . . . ja naturalnie . . . natychmiast panią od siebie uwolnię !  Nie będe .  natrętnym ! o nie ! odejdę natychmiast . .  Wszelako . . . jeśli to o mnie tyle troskliwości . . . cha — cha !  taka czuła przezorność , by mi w przyszłości oszczędzić cierpienia  — Proszę mi odpowiedzieć !  proszę odpowiedzieć !  nie jestem zdolny dręczyć się dłużej — milczeć pokornie i czekać — ciągle czekać — i milczeć !  Pozwolisz mi tu pozostać ?  mówić z Tobą niekiedy . . . patrzeć na Ciebie ! tak ?  Cisnął gorączkowo jej palce .  Milczała .  Weszli w gaik , na skraju którego srebrnopienne brzozy powiewały kaskadą gibkich gałęzi , połyskujących migotliwie drżącymi listkami w Powietrznem przezroczu .  W szmaragdowej gęstwinie dźwięczy figlarnym śmiechem zalotne przekomarzanie się kukułki .  Podłoże lasu usłane bujnym , filigranowo rzeźbionym liściem paproci 7 . każdej kępy drzew płyną fale szczebiotu , świegotów , rozgwarów ptaszęcych , drgających nutą wesela , radości bytu .  — Więc każesz mi pani oddalić się ?  odpędzasz od siebie — dopytywał się z niepokojem .  W glosie jego łkał obłęd bólu .  Podniosła na ń smutne przepaściste oczy .  — Dla pana będzie tak lepiej — wyrzekła .  — Znowu dla mnie ' lepiej !  ach Boże ! i pani tak myśli naprawdę ?  Lecz jeśli beznadziejna miłość jest cierpieniem — to ja chcę cierpieć !  Wolę tu cierpieć patrząc na panią , niźli tam ginąć w osamotnieniu . .  Czyż pani nie pojmuje , że to uczucie uszlachetnia mię , podnosi , że w jeden dzień daje mi przezywać więcej wrażeń , niż poprzednie obojętne lata cale . . . że każe mi odsuwać siej ze wstrętem od wszelkich mętów życia . . .  A pani tę jasną , wysoką , cudną gwiazdę " chce zagasić — i po co ?  aby m nie cierpiał ?  przez tchórzostwo ?  Nie !  wolę wybrać ból żywy , co mnie oczyszcza , niż ów kamienny ból odrętwiałości , powrotu do szarych , płaskich , powszednich warunków bytu .  Teraz ja żyję tylko myślą , kiedy panią uwidzę : — usłyszę . . .  To mie pochłania całego !  Co będzie jeśli mi tego zabraknie ?  — Rozumujmy spokojnie .  Pana unosi egzaltacya . . .  Wysokie konary dębów ogarniają ich swym cieniem i szumem .  Leśne dzwonki podnoszą ciekawe kielichy przeświecające grą promieni słonecznych , rumienią się koniczyny , fijołki spoglądają poważnie rzewnemi , łez pełnemi oczyma , smukłe konwalie pochylają rozmarzone , śnieżyste czary , tchnąć wonią dumnej , nieprzystępnej niewinności , śmieją się purpurowymi usty płomienne dzikie goździki , w cienistych wądołach kryją się w melancholijnej zadumie niezapominajki , spuszczając nieutulone w żalu , modre źrenice .  Z parowów , gąszczów , jarów , bije bujna , wezbrana siła , tryumfująca pieśń przyrody , hejnał rozkoszy i szczęścia .  Oczy młodzieńca przybierają wyraz cichego rozmodlenia , gdy usta silą się na trzeźwe szyderstwo .  — Otóżem spokojny — wedle łaskawego rozkazu .  Niech mi pani wierzy : kombinuję zupełnie poważnie i logicznie .  Co pocznę , skoro wyrzucę z siebie myśl o pani ?  Najpierw jest to absolutną niemożliwością , a powtóre pozostał by m pusta łupiną bez jądra .  Naraz ciemny obłok zasłania słońce i cień jego wlecze się po ziemi omraczając ją mgłą smutku .  Umilkł na chwilę i rozpoczął znów głosem cichym , dziwnie uroczystym i wzruszonym .  — Są istoty skazane na to .  by kochać po wszelka wieczność .  Nie , nie pusta zabawa wlecze mię do pani stóp kocham ; pomimo ciebie samą , pomimo Boga . . .  Głos więźnie mu w gardle , lamie się i urywa .  Po chwili rozpoczyna cicho , chmurno , prawic niechętnie .  — Ja przecież niczego od pani się nie spodziewam .  Impertynencją z mej strony było by nawet o tem upewniać .  Ale dla mnie niezbędnem jest patrzeć na panią , słyszeć głos pani , rozmyślać nad tem . gdzie mógł by m ją spotkać .  Przez cały szereg dni pochmurnych marcowych , szamotał em się w rozmyślaniach i walkach .  Całe tygodnie rozważał em w odosobnieniu , wątpił em , rachował em się z sobą . . .  Teraz walka skończona .  Wybrał em .  Kobieta podnosi na ń wielkie , ciemne oczy .  — Żal mi pana .  Głos ma kontraltowy , melodyjny , słodki , — bardzo poważny i spokojny z wibrującą w głębi gorącą nutą .  — Nie pojmujesz pan jeszcze , że te wzruszenia to kapitał , którym raz tylko w życiu rozrządza człowiek .  On też powinien być osnową przyszłości .  Za jego cenę należy zdobyć szczęście . . .  Więc nie trwoń go pan napróżno .  Dobądź zań spokój duchowy rodzinnego ukojenia , zamiast — kilku chwil przelotnych . . złudzeń . . .  Wzrok jej przeszywa go jak stal , smutny i chłodny .  Spojrzał na nią nieledwie ze wściekłością .  — Naprawdę ?  pani wierzy w to co mówi ?  kilka chwil przelotnych ! '  A cóż mi zabroni przedłużyć je w nieskończoność ?  Odległość może ?  Aa ! czyż pani sądzi że taka przeszkoda istnieje dla mnie ?  Oddali się pani na koniec świata — i cóż stąd ?  Ja od nikogo moralnie ni leż materyalnie zależnym nie jestem .  Dziedzictwa żadnego nie otrzymał em , ale mam ręce , które mi do pracy wystarczą .  Gestem porywczym i prawie brutalnym wyciągnął przed siebie obie ręce .  — Wyjedzie pani koncertować do Ameryki przypuszczam , do Australii — i cóż stąd ? i pomimo to ja nie ustąpię !  będę pracował z podwójną energją i . . . i choć raz w kilka lat . . . przyjadę jednak na panią spojrzeć ! . . .  Głos mu się złamał .  — Nie , nie żart to dla mnie , to . . . to całe moje życie !  — I dlatego właśnie że nie żart , powtarzam : oddal się pan !  A jeżeli . . . już do tego stopnia ! . . . jeżeli . . .  Stanęła , głowę oparła o pień brzozy i kilka chwil trwała w rozmyśle .  — Jeżeli . . . pan tak już pogrążył się w odmęt , że wyjść zeń nie ma sił ani ochoty , — trzeba wbrew panu wtargnąć się w jego życie i niem rozrządzić .  Odwrócić od niechybnej zagłady ! przeciąć możność . . .  Wparł w nią rozgorzałe oczy .  — Boże !  ja chyba oszaleję !  coś pani powiedziała .  coś powiedziała ?  Jakto !  pani była by ś zdolną . . . pani by ś na to się odważyła !  Ale nie ! to niemożebne . . . ja chyba nie rozumiem . . .  Przeciąć !  więc odjąć mi życie , zabrać to czem żyję , czem oddycham . . .  I wszystko to dla mego dobra ?  Wszak pani żartowała tylko ?  wszak zgadłem !  Nie męcz mnie pani napróżno .  Kobieta stała blada ale stanowcza .  — Nie !  Zaciął zęby jakby bojąc się krzyczeć z bólu .  Jej wzrok w roztargnieniu błądził po okolicy , z jakąś okrutną , obojętną słodyczą .  — Pan się znajduje obecnie w stanic nienormalnego podniecenia , — wyrzekła pobłażliwie , serdecznie prawie .  — Temu , co zachował rozsądek i zimną krew należy postanowić .  Dla pańskiej przyszłości , .  — Znowu !  proszę , nie troszcz się pani o mnie !  nie trudź się rozmyślaniem o mojej przyszłości .  Więc by w przyszłości uniknąć jakichś urojonych nieszczęść , winien em zaraz na pieńku położyć głowę ?  Proszę dozwolić łaskawie : o swojej przyszłości będę stanowi ! sam .  — A pyta kto tonącego czy życzy sobie zostać wyratowanymi Nie , jego wprost chwytają za włosy i wyciągają na brzeg .  — Aa ! więc pani sądzi , że pierwszą myślą owego wbrew woli wyratowanego topielca , wyzwoliwszy się z rąk wspaniałomyślnego opiekuna , nie będzie dokonanie pierwotnego zamiaru , choćby w jaki inny sposób łeb sobie gruchocąc ?  — Nie , nie sądzę .  Człowiek , który postanowił umrzeć , w tym natężonym wysiłku woli utopił już swoje cierpienie .  Wydobywają z wody przerodzonego już , przekształconego człowieka , który zerwał z przeszłością , i zdolnym jest rozpocząć życie na nowo .  — Tak ? i pani sądzi że życie to będzie dla niego radością ?  że stokroć nie przeklnie nieproszonego wybawcy .  że oderwanego od owych rdzennych pragnień , których osięgnąć nie zdołał , czeka pełnia doskonałego żywota , nie zaś bezduszna i mdła wegetacya ?  — Nie !  życic jest wielką wartością .  Nawet ułomne i niedoskonałe lepszem jest od nicości .  Świat go otoczy wirem nowych wrażeń .  Otworzą się przed nim szersze horyzonty , pochłoną go inne cele .  Schwycił sio za głowę .  — Ja nie chcę innych wrażeń , a cele moje przy pani jaśniejsze . . .  Aa ! jam myślał , że pochwycił em już tęczowy sen życia . . . i takem się do ń przywiązał . . . tak żyć bez niego już nie potrafię — i nie chcę !  nie moge !  Co ze mną stanie się , gdy pani mię odtrąci ?  Mówił nieledwie z przerażeniem , oczy jego przybrały wyraz obłędu .  — Przebolejesz pan .  Dokończysz świetnie uniwersytetu , zdobędziesz naukę , sławę , znamienita praktykę . . .  Mówiła poważnie i spokojnie , chociaż po ustach przewijał się zagadkowy , zarazem smutny i lekceważący uśmiech .  Twarz jego przybrała wyraz cierpki i przykry .  — Rozumiem , — rzekł z uśmiechem co unosił kąty warg , obnażając duże , ostre zęby , — wywlekła ś pani na mnie cały arsenał szyderstwa .  Ciążę pani jak uprzykrzony natręt , ja , — parya , Żyd !  Obecność moja jest wprost dla pani wstrętna .  Proste przyznać się wreszcie . . . o ! jeśli tak , oddalę się natychmiast , przestanę raz na zawsze jej się narzucać . . .  Zatrzymał się z jakiemś nagł em postanowieniem .  — Chce pani tego ?  więc tak ? tak !  Proszę raz nakoniec wypowiedzieć się wyraźnie .  Ja czekam .  Głos drżał mu w brzmieniach chrypliwych , łamał się męką wewnętrzną .  Zrozumiała , że jeśli teraz odejdzie to nic powróci żywym , że miał to rozwiązanie na myśli .  Stanęła w zadumie , mnąc w palcach jakąś gałązkę , zdawało się iż z osypanemi liśćmi odrzuca jakieś argumenta , że waży coś i postanawia .  Patrzał na nią smutnemi , rozgorzał em i oczyma , z gorączką i niepokojem .  — Cóż ? — zapytał .  Słowa wydobywały mu się z trudnością z suchego gardła .  Po twarzy jej niespodzianie przemknął uśmiech .  — Nie pojmujesz pan nawet , że los twój jest godnym zazdrości .  — Ja sama — doprawdy — zazdroszczę panu . .  — Pani ?  mnie ! czego ?  — Bo to , co pan w tej chwili uczuwa , to prawdziwa miłość . . .  Podniosła na ń oczy zamyślone , jakiemś tajemnem uczuciem płonące i bardzo smutne .  — Pomyśl pan jak to okropnie , gdy po za illuzya uczucia , które człowiek pragnie w sobie rozniecić , po za wszystkimi majakami wzruszeń , któremi usiłuje się upoić , czuje , ze to nie ona , wielka , promienna , boska , — lecz tylko jej widmo blade : dobrowolne miłości złudzenie .  To jakby umierającemu z pragnienia rozkoszować się wyobrażeniem wody . . . .  Patrzał w nią z żarem i męką wiernego , zbliżającego się do świętego źródła .  Kobieta oparta o pień brzozy , z oczami uwieszonemi w przestrzeni , mówiła śpiewnym , miękkim kontraltem .  — Pana wzruszenia te wstrząsają do głębi , śpiewają panu cudowne , słowicze pieśni tęsknoty i zachwytu , pan czujesz , żeś dla nich na świat przyszedł , że są najistotniejszym drgnięciem jego duszy . . . okrzykiem jej samowiedzy . . .  To jest sama prawda i rdzeń bytu . . .  A inni natomiast znajdują wycięte z kartonu drzewa , malowane niebo i imitacye kwiatów — flirtu , sztuczne dekoracye udanej kłamliwej miłości .  Zamiast karty z życia , z całem cierpieniem , z poezyą nieskończoności , nuda , przesyt i ckliwość .  Zamiast brylantu , — garść błota i bańka mydlana .  — Skąd pani wie o tem wszystkiem ? — dopytywał się topiąc w jej twarzy rozgorzałe spojrzenie .  A ona wstrząsnęła się , jak gdyby nagle ogarnięta wrażeniem chłodu , widziadłem wspomnień .  — Cenię dyamenty , — rzekła , — i dużo widziała m w życiu baniek mydlanych . . .  Wierz mi pan , pierwsze nie mają powodu zazdrościć drugim .  — Więc pani w zasadzie uznaje , że można pragnąć cierpienia . ? nic uciekać odeń , lecz dążyć . . . jak ku czemuś , co duszę rozszerza ?  że bez tej ukochanej boleści świat szary jest .  mdły i nudny , — a życie nic nie warte ?  Słowa wyrywały mu się z rzężeniem z suchego gardła .  Wzrok nieruchomy wlepiał automatycznie w jakiś niewidzialny punkt , który go pociągał i pochłaniał .  Pojęła , że podniecał się własnemi słowami i bezwiednie suggestyonował .  W stanie , któremu obecnie podlega , popełni samobójstwo , przekonany że inaczej postąpić nie może .  Wilga w gęstwinie migoce złocistemi piórami , rzucając jakby z radosnem , filuternem wyzwaniem , swój tryumfujący triolet .  On powtarzał bezprzytomnie prawie .  — Pani mie nic wypędza ?  pozwala pozostać ?  tak ? tak !  Blada , spogląda mu w twarz poważnie , prawie surowo .  — Tak ! — jeśli miłość ta dla pana jest dźwignią ; nie ! . . . jeśli ma być burzą i zniszczeniem . . .  Wstrząśnienia podobne albo przeradzają człowieka , dobywają mu z duszy utajone bogactwa , rozpalają ją ogniem jasnym i czystym : albo też pozostawiają go na resztę życia zmiażdżonym , zdruzgotanym , unicestwionym ,  Na silne organizmy leki działają odmiennie , niż na słabe .  Zatrząsł się cały .  — Złamany , unicestwiony , przypuśćmy ?  A pani jakie prawo ma w to wglądać ?  To sprawa moja — i do mnie tylko należy !  Ja sam chcę tego i sam wybieram .  Przed nimi otworzył się zakręt , topolami wysadzona droga , na krańcu której błysnął biały dworek , otulony festonami dzikiego wina , z połyskującemi wśrod zieleni taflami szyb .  Na werendzie dość liczne towarzystwo piło kawę .  Przy okrągłym stole prezydował krzepka i silna niewiasta lat czterdziestu , w około bielały jak gołębie suknie dwóch panien i wysmukla sylwetka studenta w letnim jasnym mundurze .  Panny zrywają się na widok Izy , i z żywemi gestykulacyami przesyłają jakieś wezwania , — których nie słychać .  A student odgarnia niecierpliwie włosy nad wysokiem czołem i wbija oczy pochmurne i niechętne w towarzysza jej porannej wycieczki .  Ten zatrzymuje się przed nią .  — Jedno słowo szczere — ostatnie .  Co pani uczyniła by w mojem położeniu ?  Iza milczała .  — Proszę powiedzieć prawdę .  Bądź pani wspaniałomyślną .  — Ogólnego prawidła w tym razie być nie może . . . — rzekła wymijająco , sucho prawie .  Lek , który wzmacnia jeden organizm , zniszczy inny .  Niech każdy wybiera odpowiedni swym siłom .  — Aha !  więc w zasadzie uznaje pani .  że tchórzostwo i ucieczka obowiązującymi nie są . . .  Lecz dla mnie ważną jest wiadomość , jak na mojem miejscu postąpiła by pani ?  Zbliżają się do ganku .  Twarz Izy powlekła się mgłą , zamyślonemi oczyma spogląda w przestrzeń , zapominając prawie o istnieniu towarzysza .  — Ja . . . ja — przypuszczam , przebiedzbym chciała wszelkie możebne skale wzruszeń , — mówi powoli , jakby do siebie , cicho .  I nagle przemocą wybucha z jej piersi .  — Tak ! cierpieć !  męczyć się — ale żyć !  — Witajcie !  witajcie państwo !  Z werendy płyną powitania i urywki rozmowy  Młoda szatynka z upięta wysoko misterną koafiurą spogląda na nich przymrużonemi oczyma , szepcze kilka słów do jasnowłosego studenta , który w odpowiedzi rzuca jej rozjątrzone spojrzenie , gniewnie miętosząc serwetę .  Maleńka szczupła osóbka , z naiwnemi habrowemi oczyma , żółto - różową twarzyczką i siecią drobnych zmarszczek pod starannie utrefioną grzywką , wyskakuje z rozpaczliwym okrzykiem :  — Izo ! niedobra . . . co ty wyrabiasz ?  kawa stygnie !  — No . siadajcież państwo ! — dobrotliwie i despotycznie odzywa się gospodyni .  — Myślała m już , że ście zbłądzili .  — Nic nam się nie stało — śmieje się Iza — miała m ochotę na wycieczkę łodzią — i zamarudzili śmy .  — Pan Zdzisław czekał i niepokoił się — wycedziła elegancko ładna szatynka , zaciskając usta z ironią .  A jasnowłosy student spłonął jak jutrzenka i pochylił twarz nad filiżanką , w niemem zakłopotaniu .  — Z czasów dzieciństwa pozostała mi namiętność do przechadzek o świcie , — śmiała się Iza — i przypadkowo spotkali śmy się w gustach z panem Brunonem .  — Co ta waryatka wyrabia ! — wydaje panna Ludwisia westchnienie , bolesne jak jęk zranionej duszy .  — Niech pani sobie wyobrazi , panno Florencyo !  wczoraj jedna puściła się czółnem po Dnieprze !  — Koło Truchanowskiego ostrowu są niebezpieczne wiry — krótko i poważnie odzywa się Zdzisław , nie patrząc na nikogo .  — Jeszcze się kiedy utopi ! — żaliła się panna Ludwisia .  — Ja ci to zawsze przepowiadam , Izo !  Oczy Zdzisława nagle pociemniały , ogarniając z troskliwym niepokojem postać Izy .  — Siadajże pan nareszcie ! — mówi do Brunona panna Florencya z anielską słodyczą , topiąc w nim rozmarzone spojrzenie , i robi mu uprzejmie miejsce obok siebie .  — Musiał eś się pan porządnie zmachać ! — żartuje rubasznie gospodyni , nalewając mu szklankę kawy .  Ale Bruno pochmurny , obojętny , z zajęciem studyuję zegarek .  — Lubię dalekie piesze wycieczki , — mówi oschle — natomiast widzę , że już mi czas wracać . . .  Panie darują , że muszę je pożegnać . . .  Spieszę się !  Wzrok panny Florencyi strzela fosforycznym , szmaragdowym blaskiem , poczem odwraca się niechętnie i dumnie milczy .  — Mucha go jakaś ukąsiła — śmieje się jowialnie gospodyni , patrząc na migającą wśród drzew szczupłą , nerwową postać oddalającego się Brunona .  Panna Florencya wysyła za nim w pogoń błyszczące urazą spojrzenie , z koralowych ustek sycząco i ostro :  — Blagier nieznośny , nadziany frazesami ! pyszałek !  Żyd !  — Dusza entuzyastyczna , a umęczona bezsilnymi wzlotami do ideału , migotliwa , jak płomień szarpany wiatrem , który co chwila przekształca postać : wybucha , to przygasa — wymawia cicho w zamyśleniu Iza .  A jasnowłosy student podnosi na nią promieniejące uczuciem oczy , i jest w nich morze cichej głębi i bezdennego przywiązania .  Promienie zorzy dogasają .  Noc gwiaździsta szmerem drzew sennych , mrokiem i ciszą otula biały dworek .  W pokoju Izy , panna Ludwisia zakłopotana i uroczysta , skubiąc paluszki , snuje nić zwierzeń .  — Przyznam się pani . . . ale tylko pani !  to wielki sekret .  Iza spogląda na nią z pobłażliwym uśmiechem .  Panna Ludwisia ogląda się twożnie , trzymając palec na ustach .  — Chciała by m . . . nie śmiem . . . powiem ja pani wszystko !  taką mam do pani ufność , chociaż znam panią zaledwie od roku . . .  Ale to tajemnica !  — Co się stało ? — pyta Iza zaniepokojona .  Panna Ludwisia płoni się coraz więcej , spuszczając niezapominajkowe oczęta .  — Posłała m mu bukiet kwiatów polnych ! — wyznaje wreszcie , szepleniąc ze wzruszenia — i wierszyk . . .  Ach ! nie pisała m sama , aby nie poznał charakteru pisma . . . wycięła m z książki !  Będzie się dziwi ) : skąd . . .  Może odgadnie ?  Zmięta jej , żółto - różowa twarzyczka rozpromienia się wstydliwym blaskiem .  Cichy szept panieńskich zwierzeń , figlarny i wstydliwy chychot , — wreszcie panna Ludwisia wysuwa się .  Iza staje w oknie i otwiera je .  Cicha noc wionie parna i duszna od woni kwiatowych .  Z granatowych głębin niebios , jak oczy wieczności , spoglądają zadumane gwiazdy .  Jakże miniaturowe , jak śmiesznie błahe wydają się jej te wyznania , które tu szemrzą jak drobne strumyki oplatające jej stopy ; jak błahe uczucia młodzieńcze , wznoszące do niej spragnione kielichy , jak kwiaty świeże , co jutro zwiędną .  Otoczona ich wyziewami , słucha obojętnie i patrzy z pogardą , głodna istotnej , jako smierć silnej miłości .  W pamięci jej stają dawne wyrazy , zapisane gdzieś w starym kajecie , słowa , których nie wypowiedziała nigdy , chociaż echo ich do dzisiaj w duszy chowa .  . . . . " gdyby on był wygnańcem , szła by m za nim przez śniegi , mrozy , zawieje , nie lękając się trudów , byle tylko nie rozłączać się z nim .  by módz , gdy sił mu zabraknie , pocieszać . . .  . . .  " Gdyby on był wzgardzonym , odepchniętym od świata , jabym od zwątpienia i rozpaczy głowę jego ukochaną strzegła , każdąbym boleść przetrwała , wszystkie ciosy na siebie przyjęła , aby on tylko nie poczuł się smutnym , opuszczonym i nieszczęśliwym .  Dla niego nić na świecie nie było by mi ciężkiem , by jemu módz tylko nieść ulgę i osłodę . . . "  Uczucia te pierzchły , jak czara kryształowa rozprysła o kamień rzeczywistości , a czar ich jeszcze trwa . . .  Pozostał blask wspomnień ; palące pragnienie pojenia się urokiem tych wzruszeń , czystych i świeżych jak woda źródlana , pragnienie wielkich i świętych , jak świat nieobjętych uczuć .  Żądza ukorzenia się i uwielbienia czegoś wielkiego , w czem koncentrowała by się dla niej treść bytu , Głód ofiar . . .  Pochyla głowę w dłonie .  — I dzisiaj jeszcze może była by zdolną iść tak za kimś na koniec świata . . . iść na wygnanie i nędzę . . .  Ale musiał by ją porwać moralną wyższością , podniosłością i prawdą przekonań .  Musiał by to być Zbawiciel społeczeństwa , nowy Chrystus ludzkości . . .  W pamięci jej przesuwają się wspomnienia lat dziecinnych : stary park otoczony rzędem topoli , sperlony poranną rosą , szeregi obszernych pokojów w wiejskim dworze , w narożnej komnacie biblioteka zastawiona szafami starych foliałów , a na tem tle przesuwająca się wysmukła postać dziewczęca , z długimi , ziemi sięgającymi warkoczami , bezdennie cicha , z otchłannemi oczyma zagadkowego dziecka , zmieniającego się niekiedy w ognistą , burzliwą , wesołą trzpiotkę .  Bogata sierota , pod opieką krewnych cieszyła się względną swobodą .  Wynajmowano dla niej guwernantki , cudzoziemki , po za tem mało się o nią troszcząc .  Pamięta ogromne przestwory pól oblanych płomienną łuną zachodu , owiane jakąś melancholią zadumy i majestatem ciszy : niezmierzone obszary , wśród których krzyż gdzieniegdzie wyciągał ramiona , a w oddali wznosiły się opuszczone kurhany ; połyskliwe blaski księżyca srebrzące step ukraiński , rozśpiewany tęsknotą nieskończoności .  Nieraz , stojąc wśród pól rozległych , pod kloszem niebios rozlanych po krańce horyzontu czuła jak w okół coś staje się , odzywa wibruje . . .  Czyste subtelne prądy , niosące w swych drgnieniach echa duszy świata . .  Przestrzeń była wypełniona tchem potęgi twórczej , przestrzeń żyła !  W tych srebrnych blaskach i w tej bezbrzeżnej tęsknocie skąpana dusza dziecka , rwała się ku niebu .  zlewając się , w jeden ton harmonijny z czarami otaczającej przyrody , jako jej nierozdzielny atom , wzlatywała w tonie Świetlane , czując , że żadna skaza obciążać jej nie powinna , bo inaczej na świecie , ani w zaświatach , pokoju dla siebie nie znajdzie . . .  Pamięta ciche rozmodlenie , które wówczas ogarniało jej duszę , płomienne wzloty czystych pragnień ofiarnego żywota , i te łzy ekstazy i zachwytu , co po jej twarzy spływały .  I te dziecinne porywy surowego ascetyzmu , po stanowienia bezgrzesznego życia , żądzę poświęceń i wyrzeczeń się , gdy wiejskim dzieciom oddawała upragnione przez siebie zabawki , winy ich przyjmowała na siebie , lub dla zaoszczędzenia im przykrości gotowa była nieustraszenie narazić się na gniew opiekunów , na drwiny ich nawet , bo ją sąd ludzki nic nie obchodził , bo ją wlekła nieprzeparta żądza ideału .  Z takich istot jak ona była wtedy , składał się orszak ciągnący za Chrystusem , pierwszych wyznawców idących z rozjaśnionem czołem na mękę .  Pamięta ciemne głębie ogrodu , w których z poszumem wiatru leciały echa roztęsknionych ukraińskich melodyi , z kwietnych puchów unosił się czar upajający i słodki , — a przed nią stał ktoś , co był dla niej wcieleniem dobra na ziemi ; gdy w falach upojenia z nieba i ziemi płynących , drgały dźwięki cudownych słów .  Słów .  co roztaczały przed nią jasne świty podniosłych dążeń , szerokie horyzonty pojęć , całe światy myśli i czynu , — a których ona z głową pochyloną , w religijnem skupieniu słuchała .  . . . .  W dotychczasowem jej otoczeniu głuszy wiejskiej , na tle dobrodusznej prowincyi , gdzie gospodarze , zebrawszy się , z przejęciem rozprawiali ci nawozach , topieniu żuczków , cenach buraków i pszenicy , z piramidalnym apetytem pochłaniali nieprawdopodobne stosy tłustego jadła , a wreszcie z zamiłowaniem cięli wincika , — mignął , jak nagły błysk światła , gość ze stolicy , mózgu i serca kraju , gdzie ludzie za masy myślą i dążą .  Było to zjawisko świetne : błyszczący meteor , lecący nad wyżynami płomienną linią , by zginać gdzieś za kresem horyzontu .  Natura artystycznie bogata , z okrutną żądzą " nowych dreszczów " , umysł niepospolicie zdolny i bystry , trawiony ambicyą i wyniosł em przeświadczeniem o własnej wielkości , porywający aktor idei , drapujący się w togę ideałów społecznych , tem niebezpieczniejszy , że przejmując się z umiłowaniem swą rolą , niekiedy seryo sam wierzył w siebie .  Estetyczną jego wrażliwość zajęła młoda dziewczyna z oczami gazelli , w ciszy ogrodów wiejskich .  Odgadł w niej naturę głęboką , gorącą , a czystą i dumną , może nawet na chwilę pokochał ją ? — o ile kochać był zdolnym . . .  — Bądź co bądź , z niepospolitą finezyą i artyzmem odegrał przepysznie rolę bohatera , apostoła i męczennika prawdy , zainteresowany inscenizacyą , partnerką i własną pozą , udrapowany wspaniale w płaszcz wielkiego beznadziejnego uczucia , złożonego w ofierze celom wyższym .  A ona wcieliła weń swoje sny nieskończoności , swe nieujęte rojenia , tęsknotę rozległych społecznych dążeń .  Nie był już dla niej człowiekiem , ale uosobieniem podniosłej myśli , wszystkich pragnień i uczuć , co tak niejasno i nieokreślenie a potężnie rozpierały jej serce .  Dobro — to on . prawda i sprawiedliwość — to on !  Sen był upajający — przebudzenie nielitościwe .  Po pierwszych gołębio śnieżnych wzlotach uczuć co wzbiły się z jej piersi żarem skrzydlatych marzeń i blasków promiennych , — ostry cios przygnębienia , rozczarowania i bólu .  Wstrząsnął jej wiarą dziecinną , zachwiał dawne zasady , a gdy . chcąc oprzeć się o nowe podstawy , zajrzała mu w dusze , dziecięcemi głębokiemi oczami dostrzegła w niej otchłań ziejącą , — pustkę i nudę , przykrytą szychem migotliwych frazesów .  Czar prysł .  Wroński odjechał , poetyzując swe postanowienie , strojąc je w płaszcz nieugiętego bohaterstwa i silnej , niezachwianej woli .  W rzeczywistości , ona w życiu jego była tylko przelotnym epizodem , jak on w jej życiu motorem , który pchnął w ruch siły drzemiące .  Została sama .  Serce jej gryzły w ukryciu dotkliwe zwątpienia .  Dotychczas on dla niej był tą jasną , przewodnią kolumną , ku której wzrok podnosiła , rozjaśnień spragniony : streszczał dla niej podnioślejsze , przerastające świadomość ogółu dążenia .  W chwili , gdy przejrzała , że słowa płyną mu z ust , lecz nie z serca , a kanon przez niego głoszony jego samego nic obowiązuje , — gmach idealnych wierzeń runął .  Myśli jej targały się w szalonym zamęcie , napróżno usiłując wytworzyć sobie własne samoistne kryteryum , świat się napełnił chaosem , wszystkie pojęcia waliły się , wikłały , huczały , usuwały się z pod stóp , a znikąd nie miała oparcia .  Widząc tę dziewczynę milczącą , bladą , z podkrążonemi oczyma , przesuwającą się jak cień tajemniczy i zrozpaczony , nic domyślano się , iż nie zmarnowanej miłości ona żałuje , ale pojęcia dobra i prawdy , które w niej się zachwiało że boli ją strata nie człowieka — lecz ideału .  Życie w ciasnem otoczeniu pokrewnej rzeszy stawało się coraz bardziej dokuczliwe , szpilkami politowania i szyderskich napomnień najeżone .  Dotychczas imponowała im powaga i pewność siebie młodej dziewczyny , byli nią obrażeni , dotknięci , ale trzymani w pewnej odległości ; teraz dopiero , czując lukę w fortecy , rzucili się z pociskami ostrzeżeń , ubolewań , domysłów , z całym przygnębiającym arsenałem rad , pocieszeń i przepisów i z wezbraniem wszystko zalewającej , tryumfalnej szarzyzny życiowej , z pod władzy której Iza dotąd tak dumnie usuwała głowę .  Teraz za to wszyscy cisnęli się zwycięzko , wszyscy starali się opanować jej życie , urządzić je po swojemu .  Każdy niósł jakąś dobrą radę , jakąś niezbitą prawdę , ubolewanie z utajonym , zatrutym kolcem dla opornej .  Wrońskiemu wsuwano w usta insynuacje i przechwałki , o których .  Bogiem a prawdą , ani mu się śniło .  Wszystko to tkały z własnej przędzy , ubarwiały fantazyą , przeinaczały w przeróżnych kombinacyach , podchwytywały rade i niosły dalej , osoby nawet nie złe , wiejskim brakiem wrażeń znudzone , żądne nowin , udręczone własną pustką , ciekawe , pospolite a spragnione twórczości , — i dodać trzeba — nawet Izie przyjazne .  Był to wylew dobrych chęci , perswazyi , namów , — potop ; pospolitość się mściła .  Zjawił się nowy konkurent , eks-obywatel , dziś zamieszkały w Kijowie , zajmujący się operacyami bankowemi , człowiek poważny , zamożny , stateczny , nie jakiś — uchowaj Boże ! — fircyk latający po obłokach .  Nie żądał od krewnych rachunku z opieki .  To jedno było dostateczną rekomendacyą : — wystarczało .  Rozporządzono jej ręką , jak rzeczą martwą .  Zgodziła się obojętnie i apatycznie .  — Wieś jej rodzinną sprzedano , dla opłacenia jakichś tam należności i zaległości , głównie dla zaoszczędzenia tej biednej , niepraktycznej Izie kłopotów .  Kapitał doręczono nowemu legalnemu opiekunowi , który przyrzekł pomysłowymi obrotami wkrótce go potrać .  Opiekunowie spoglądali na siebie z zadowoleniem , radzi z kombinacyi .  — Kapitał potrojony ! — to właśnie akurat tyle , ile się jej należało .  Wywiązali się więc z obowiązku uczciwie !  Pamięta , jak w bieli całą , martwą i spokojną , prowadzono ją do ołtarza z człowiekiem , równie , jak całe otoczenie jej obcym .  Jej było wszystko jedno — bo chciała tylko umrzeć W sercu miała chłód i pustkę grobu .  Ptaka stworzonego by bujał w powietrznych przestworach i pieśnią napełniał obszary , zakuto w żelazną obrożę , wprzągnąwszy w kamienny pług ; obowiązków .  Iza uważała siebie za umarłą , za bezpowrotnie niezdolną do uczuć i pragnień .  Wszystko wokoło było mdłe , powszednie , ona sama marną i lichą , niezdolną do wytworzenia własnych probierzy pojęć , błahą i pospolitą , tylko niepospolicie udręczoną istotą .  Nienawidziła siebie za dawne , nieuświadomione wzloty , których rozważanie przynosiło jej tylko gorycz i ból piekielny .  Zresztą ogarniała ją niepokonana odrętwiałość i apatya .  Życie nic nie było warte .  Wśród tej martwoty wewnętrznej i obumarcia , błyskały niekiedy chwile jaśniejsze .  On był tym półBogiem , w którego chociaż przestała wierzyć jako w uosobienie dobra i prawdy , niemniej jednak wynosiła nad tłum .  W wyobraźni jej dotąd stał na wyżynach , przykuwając niespokojną , zapytań pełną uwagę .  — Dokąd on dąży ? — pytała siebie gorączkowo — co wykonywa ?  jakiemi drogami ludzkość chce prowadzić ?  Występy jego na widowni publicznej śledziła w gazetach , które wśród sprawozdań z działalności młodego dyplomaty pomieszczały lekkie omówienia i przejrzyste aluzyi ; co do jego tryumfów w salonach , umiejętnego grania na strunach serc niewieścich .  Były tam kolejne wzmianki o pięknej księżnie rumuńskiej , fantastycznie bogatej amerykance , to znów o jakiejś tanecznicy z cyrku , którą z sobą obwoził po świecie .  Iza wieści te przyjmowała ze spokojnym , ironicznym , smutnym trochę uśmiechem .  Nie zazdrościła mu tych łatwych zwycięztw : bala się , aby nie obniżyły jego skali moralnej .  Jako mężczyzna przestał dla niej istnieć ; zraniona duma kobieca nie dopuszczała nawet nawiązania dawnej znajomości .  Istniał dla niej jeszcze tylko , jako duch światły , jako wybraniec myśli Bożej , o którego udoskonalenie była troskliwą , i tej jego nietykalności duchowej , wywyższenia , zdaleka zazdrośnie strzegła .  Żyła tą skoncentrowaną myślą .  W domu przesuwała się cicha , milcząca , prowadziła mężowi rachunki w jego przedsiębiorstwach , była mu intelligentną wyręczycielką i pomocnicą , dla siebie pragnąc tylko martwego spokoju .  Nie odpowiadała jednak w zupełności wymaganiom męża .  Pan Kalasanty , z nalaną tłuszczem niezdrowym czerwoną twarzą , obrzękłemi oczyma i grubą byczą szyją , którą co chwila kręcił niecierpliwie , aby wyswobodzić z wiecznie uciskającego wykrochmalonego kołnierza , — obok smukłej , wytwornej żony wyglądający jak gąsiennica na listku róży .  — w dobrych chwilach , po załatwieniu jakiegoś zyskownego interesu , np . puszczeniu w ruch zagrożonych akcyi , lubił być jowialnym i starał się być dowcipnym i żądał też , aby słuchacze należycie to ocenili .  Iza uprzejmie słuchała jego żartobliwych konceptów , cierpliwie znosiła jego obecność — ale odgrodziła się odeń murom obojętności i nie dopuszczała go w swój świat duchowy .  On dla niej nie istniał .  Jedyną różdżkę oliwną małżeństwa , maleńką chorobliwą istotkę o żółtej , zwiędłej twarzyczce i przedwcześnie mądrych oczach pod zgrzybiał em dziecięcem czołem , — uniosła epidemia ospy , jak roślinę zwyrodniałą i wątłą , bez siły odporności życiowej , nie przeznaczoną do zapuszczenia w ziemie korzeni .  Ostatnia nić łącząca małżeństwo się zerwała : więzy — właściwie nigdy nie nawiązane — pękły .  Blada , bez łez i głosu , szła Iza za małą trumienką .  To był jedyny płód , jaki wydało jej życie : kwiat nikły i chorobliwy , uschły w samym zaczątku , powstały z ziarna obojętności i niechęci dwóch istot .  A jednak serce jej rwało się w strzępy , gdy je traciła . . .  Nazajutrz po powrocie z cmentarza cicho ułożyła panieńskie swe rzeczy i milcząc oczekiwała męża z nieruchomemi , w głąb zapadniętemi , przepaścistemi oczami .  Pan Kalasanty powracał z biura , burcząc już zawczasu na przypuszczalne opóźnienie obiadu , babskie marudztwo i babskie dąsy .  Jego egoistycznej , grubej natury , śmierć dziecka nie wytrąciła z równowagi .  Wstydził się prawie wydania na świat tak nędznej , rachitycznej istoty .  Tęgi syn o silnych muskułach i mocnych szczękach , był by może poruszył ojcowskie serce żądzą chluby , jako przyszły wspólnik i następca firmy , — ale te mądre , cierpiące oczy w połamanem ciele dziecka , budziły w nim wprost fizyczny wstręt .  Dzisiaj był w dniu swego czarnego humoru : papiery , na których grał — spadły .  Rzeczy ułożone w przedpokoju nogą złośliwie potrącił .  — Co tam za tłomok stoi ? — mówił , otwierając drzwi z hałasem .  — Co ci nowego strzeliło do głowy ?  Zmierzasz na jakieś wojaże ?  co to za nowa babska fantazya ?  I uciął nagle .  Iza wydala mu sit dziwną ze swym kamiennym , wewnątrz siebie wpatrzonym wzrokiem , jakąś oderwaną od ziemi .  Czuł , że zawisło nad nim coś nieuniknionego , — Przebacz mi , — odchodzę ! — mówiła z głębokim , lodowatym spokojem , wynikiem długich walk wewnętrznych , który uniemożliwiał w zaczątku zarówno wybuchy , jak prośby : — a on patrzał na nią zdziwionemi , wyłupiastemi oczyma , które bezwiednie dla niego łzą zachodziły , i szyję poprawiał w kołnierzu , który teraz zdaje się dusił mu gardło i dławił słowa .  — Obok siebie szczęśliwymi być nie możemy ; mogli by śmy tylko męczyć siebie wzajemnie .  Ryknął wielkim płaczem i głowę schował w dłonie .  Poczuł nagle , że coś nieodzyskanego w niej traci . .  Iza w kapeluszu i płaszczu , ubrana do drogi , patrzyła na ń chłodno .  Serce w tej chwili miała kamienne .  Alimentów , ofiarowanych sobie jąkającym się , urywanym ze wzruszenia i żalu głosem , nie przyjęła .  Zgodziła się na wypłatę procentu od posagu , w sumie , którą mąż uznał za odpowiednią .  Usuwała się tak obojętnie i martwo , jak obok niego żyła .  Odeszła .  — Więc niechże zginie ! marna — huknął pan Kalasanty , uderzając w stół ' pięścią .  Twarz mu nabrzmiała sino i oczy krwią zabiegły .  Nazajutrz w mieszkaniu na Nestorowskiej , gospodarowała fertyczna młoda kobieta , w czystym białym fartuszku , szeleszczących spódnicach , z filuternie błyszczącem spojrzeniem .  Krzątała się , pobrzękiwała kluczykami , nuciła , a mimochodem przygładzała w zwierciadle czarne , lśniące włosy , otaczające twarz rumianą .  Pan Kalasanty , powróciwszy z miasta , pierwszy niż od lat wielu znalazł smacznie przyrządzone flaki .  zawiesisty barszcz z grzybowemi uszkami i pysznie faszerowane prosię .  To też odsapnąwszy parę razy smutno i gniewnie , jakby chciał powiedzieć — " co mi tam ! " — pierwszy raz jadł swobodnie , rozparłszy się łokciami na stole , grzebiąc widelcem w uchu i zębach , i puszczał grube , trywialne koncepta , które też przyjmowano nie powściągliwem milczeniem i pobłażliwą cierpliwością , ale cichym , przymilającym się chychotem i swywolnem ożywieniem całej powabnej postaci gosposi .  Po faworkach przyrządzonych przedziwnie , oblanych konfiturami i paru kieliszkami słodkiego a mocnego wiśniaku , pan Kalasanty sapnął , jak miech kowalski z irrytacyi i pracowitego trawienia , jakby na zakończenie jakiejś wewnętrznej medytacyi , machnął ręką z gniewną żałością , życząc w duchu , aby Iza doznała jak najwięcej mizeryi w losie , który sobie obrała — i z dolą swoją się pogodził .  Okaleczony ptak odzyskał wolność .  Z ruiny ideałów pozostało jej zamiłowanie do sztuki , i głos bajeczny , metaliczny , gorący , i miękki , który pragnęła zużytkować .  Oddawna już , podczas długich , samotnych przechadzek .  Iza upatrzyła na krańcach miasta domek odpowiedni swym wymaganiom , rozmówiła się z gospodynią , zajmującą się odnajmywaniem pokojów i obiadów i tutaj rozkazała przenieść swój tłómoczek .  Dworek w Świętoszynie , lesistem ustroniu , dokąd po rozbiciu rodzinnej nawy schroniła się Iza , czysty , biały i schludny , oddzielony sadem i sztachetami od drogi mało uczęszczanej , porosłej nizką trawą , tłumiącą pyl w czasie przejazdu rzadkich powozów , kryl się cały w kępach bzów , topoli i kasztanów , z po za których połyskiwały wąskie okienka i wsparty na dwóch słupach ganek .  Mieścił sześć pokoików z żółto pomalowaną podłogą i tanią jasną tepetą .  Meble miał jesionowe , twarde , świecące od czystości , okna przystrojone w świeże firanki i kwitnące w prostych glinianych doniczkach fuksye i geranie .  Od strony ogrodu okna jadalni wychodziły na werendę opiętą dzikim winogradem .  Światło tu przenikało szmaragdowe , przesiane przez chwiejne liście , po podłodze uganiały się złote smugi i cienie .  Dalej ciągnął się ogródek złożony częścią z dzikich drzew leśnych , częścią z owocowych krzewów , pomiędzy któremi zapobiegliwa ręka pani Salomei rozrzuciła zagony kapusty , kartofli i marchwi .  Dalej , za linią topoli i płotem z chrustu , rozciągał się gaik brzozowy i szerokie zagony łąk i pastwisk , w tej porze roku błyszczących świeżą zielenią , w końcu majaczyły stoki gór nadbrzeżnych i Dniepr wąską , lśniącą linią odcinał się od horyzontu .  W około dworku brzozy rozpuściwszy długie warkocze cicho szumiały , na klombach podnosiły pachnące główki lewkonie , werbeny i gwoździki .  Cicho tu było i świeżo .  Jakieś poczucie spokoju i odpoczynku ogarniało człowieka , gdy wkraczał do tej zielonej oazy .  Tylko duże bąki ze złotymi brzuchami huczały w powietrzu , a wśród drzew migała niekiedy sylwetka rozczochranej dziewczyny , lecącej z samowarem lub drzazgą do podpalenia w piecu .  Głos gospodyni rozlegał się też często , podniesiony i nie znoszący przeciwieństwa .  Snuła się ona tu wszędzie , jak samowolna a wszechwładna pani , wydając krótkie napomnienia lub rozkazy , którym wtórowało przekomarzanie się i płaczliwy szczebiot jej rezydentki , kuzynki Ludwisi .  W każdym kącie było jej pełno .  Pani Salomea Dobruczowa , lat czterdziestu , o wesołej rumianej twarzy i jasnem spojrzeniu piwnych , despotycznych a poczciwych oczu , była kobietą bystrą , praktyczną i dzielną .  Surowem wdowieństwem opłakiwała stratę wiecznie cherlającego i zgryźliwego męża , który dawniej przy każdem otwarciu okna wołał na żonę , że go chce zgubić , a przy każdej łyżce barszczu ze śmietaną narzekał , że go truje .  Zdrowa , wesoła natura żony budziła w nim żal i jakby osobistą urazę , czul się nieledwie pokrzywdzonym od losu .  W naiwnym egoizmie uważa !  się niejako za drogocenne , szklane naczynie , z którem należy obchodzić się ostrożnie i z wielką pieczołowitością , kruchość jego poczytując za rodzaj wyższości .  Martyryzował też swą małżonkę tysiącznemi wymaganiami , które wypełniając , nigdv nie była w stanie go zadowolić .  Po kilkunastu latach pożycia , Bolesław Dobrucz zdecydował się nakoniec opuścić ten padoł płaczu , do czego się przygotowywał przez lat piętnaście , grożąc ciągle tą katastrofą swoim bliskim , przyczem nerwowo gryzł paznogcie , śledząc wywarte wrażenie zapadłemi , zgryzionemi oczyma hypokondryka zrozpaczonego dobrem zdrowiem i wesołym humorem otaczających , nie mogącomu przebaczyć światu swego kataru żołądka , podejrzewając wszystkich o najzdrożniejsze występki przeciwko moralności , której po niewczasie gorliwym był opiekunem , i ścigając nieubłaganem potępieniem najniewinniejszą radość życiowa .  Pani Salomea pozostawszy z niewielkim kapitalikiem wśród walącej się zagrody , stosu materaców , spluwaczek i kataplazmów , umiała dzielnie wziąść się do interesów .  Pod jej sprężystą dłonią dworek na przedmieściu inną przybrał postać .  Odmalowany , oczyszczony , wyświeżony , mile przyciągał oczy ; odnajmywała teraz zbywające pokoje , utrzymywała stołowników .  Dwóch synów wysyłała na naukę do gimnazyum , i ani im ani domownikom niczego nie brakło .  Pracowała i " harykała się " od świtu do nocy , ale jednocześnie rozsiewała w koło siebie atmosferę wesołości , pracowitości i dobrego humoru .  Izę polubiła bardzo , traktowała ją poufale , gderząc często jak na własne dziecko .  Pomiędzy temi dwoma kobietami , jedną pełną rubasznej prostoty , drugą subtelną i wytworną , wytworzyła się nić szczerej sympatyi .  Pani Salomea owładnęła sytuacyą Izy , dawała jej rady i wskazówki , — a pomimo braku wykształcenia okazywała bardzo wiele taktu , przenikliwości i zdrowego rozsądku .  Pomogła urządzić się , ułatwiła formalności zdobycia papierów legitymacyjnych , niezbędnych do oddzielnego zamieszkania .  oraz wstąpienia do konserwatoryum : słowem dla wiotkiej istoty była tem co twarda skorupa muszli , chroniąca delikatną miazgę od zetknięcia się z rzeczywistością i brutalnego zgniecenia .  Od lat wielu w domu jej gościła mężowska kuzynka , panna Ludwisia jak ją powszechnie nazywano , maleńka szczupła osóbka z siecią zmarszczek na żółto różowej twarzy i dziecinnym wyrazem ciekawych , niebieskich , zamglonych oczu .  Po śmierci Dobrucza przyjechawszy w gościnę do wdowy , przywiązała się szczerze do pokrewnej rodziny , wzięła udział w życiu domowem i sprzeczając się często , odkładała jednak wciąż swój wyjazd i pozostawała .  Była to jedna z tych istot bezbronnych , zupełnie do walki z losem nieuzbrojonych , których życie składa się ze złudzeń , jałowych nadziei i ciągłych zawodów , — które więdną nie rozkwitłszy .  Słabostką panny Ludwisi , niewinną słabostką , bo od niej niezależną , było mijanie się z prawdą .  Nie było to kłamstwo rozmyślne , ale bezwiedne prawie fałszowanie rzeczywistości , z czego nawet nie zdawała sobie sprawy .  Sądzić by można , że umysł jej przedstawia niejako krzywe zwierciadełko , w którem wszystkie przedmioty odbijają się spaczone i od kształtów naturalnych odmienne .  Panią Salomeę mocno ta właściwość irrytowała i wybijała się z sił aby jej dowieść opaczność i bezpodstawność jej sądów .  Utarczka w imię obrony odrębnie pojmowanej prawdy , zaczynała się od byle powodu .  — Gdzież to mój klucz od szafki ? — pytała pani Salomea , nie mogę go znaleść .  — Naturalnie ! — odpowiadała panna Ludwisia , — pani zawsze klucze gubi , kredens pozostawia otwarty , a później napada na mnie .  — Dzisiaj tylko mi się to wydarzyło .  A na panią napadać , to nawet mi się nie śni .  — Już co ja wiem , to wiem .  Wczoraj od adjutanta dwa cukierki dostała m , to dzisiaj mogę je pani pokazać .  A do pani kredensu ja nie zaglądam .  Pani sama wiecznie go zostawia otwartym , ażeby później mieć o co się przyczepiać .  — Upamiętaj- że się moja pani !  dlaczego wyrzekasz że cię posądzam , kiedy sama wiesz , że tak nie jest ?  A panna Ludwisia w odpowiedzi wykłada cukierki na stół .  — Oto są !  oto są !  masz je pani ! obejrzyj , zobacz , że nie pochodzą z twego kredensu , — krzyczała z płaczem żałosnym .  — Bóg widzi żem od pani żadnych cukierków nie brała !  — Odczep że się odemnie zmoro !  cóż to ?  czy ja cokolwiek wspomniała m o cukierkach ?  — Pani mię wiecznie obraża !  Głos panny Ludwisi podnosił się do najbardziej krzykliwego dyapazonu .  — To pani sama siebie obraża !  bo podejrzywa wciąż siebie o różne brzydkie rzeczy ! — twierdziła nieubłaganie pani Salomea .  Na co panna Ludwisia chwytała się za głowę , piskliwie zawodząc , że wszyscy tu ją męczą , krzywdzą , i prześladują i z płaczem wybiegała do swego pokoju , trzaskając z hałasem drzwiami , poczem spuchnięty nosek i czerwone oczy cały dzień obwieszczały ludziom o rozmiarze doznanej krzywdy i dawały świadectwo uciśnionej niewinności .  — Och ! krechtała wzburzona pani Salomea .  — Już mi te stare panny kością w gardle stoją !  Poczciwą gosposię obrażone uczucie słuszności wprawiało we wściekłość .  Najciekawsze było to , że panna Ludwisia w gruncie miała poczciwe , miękkie serce , skłonne do przywiązania , że szczerze kochała kuzynkę , i że we własnem przekonaniu czuła sit : rzeczywiście pokrzywdzoną i prześladowaną istota .  Stałym , aczkolwiek wciąż odnawiającym się kontygensem lokatorów wdowy , było paru studentów zajmujących narożny pokój w oficynie z oddzielnem wejściem do ogrodu .  W pokoju zbierało się często liczniejsze grono młodzieży , przy drzwiach zamkniętych szczelnie , toczyły się gorące , ożywione rozprawy , do których nikogo nie dopuszczano .  Nawet służącą Awdotię dopominającą się natarczywie o szklanki pozostawione w pokoju paniczów , nie dopuszczano do wnętrza , a natrętnie protestującą , odsyłano żarliwie , — adresując do wszystkich dyabłów .  Przygodni goście znikali równie niepostrzeżenie , jak się pojawili , rozchodząc się nieznacznie , nielicznemi grupami .  Staią , natomiast mieszkanką białego dworku była panna Florencya , młoda nauczycielka przybyła z Warszawy , odnajmująca u pani Salomei jeden pokoik .  Dnie miała zajęte lekcyami , wieczory pozostawały swobodne , co dozwalało jej robić oszczędności na mieszkaniu oddalonem od centrum miasta .  Rano wybiegała odwiedzając liczne pensye prywatne , gdzie miewała wykłady , na obiad wracała tramwajem .  Ze swej pracy utrzymywała gdzieś w głuszy wiejskiej matkę staruszkę i kilkoro młodszego rodzeństwa , którym odsyłała lwią część swego zarobku .  Dziewczyna była istotnie dobra , chociaż mocno pretensyonalna i zmanierowana .  Stało się z nią to , co bywa z zakochanym w sobie artystą , który stworzywszy jedno dzieło wartościowe , w bezkrytycznem dlań uwielbieniu staje się do dalszej twórczości niezdolnym , i nadal tylko powtarza się i kompiluje .  Toż i ona , wszedłszy w modlę pewnego charakteru , a zarazem wyczerpana jednym czynem rzeczywistego poświęcenia , odtąd symulowała je automatycznie , co chwila okazując poświęcenie niepotrzebne i zbyt natarczywe , i zapominając o sobie zbyt ostentacyjnie .  Kokietowała dobrocią , — jak inne wdziękami .  Zresztą ciekawa rzecz , czy gdyby wiedziała , że z owym powabem dobroci jej nie do twarzy , nie była by go zmieniła na inny , wręcz przeciwny ?  Chociaż ta ponętą doskonale nadawała się do jej miękkiej , biernej natury , i dla przybierania jej nie potrzebowała zadawać sobie zbyt wielkiego wysiłku .  Natura obdarzyła ją niskim wzrostem przy krępej budowie , ramionami podniesionymi do góry , wśród których tonęła gruba i krótka szyja , twarzą szeroką o rysach pospolitych , uwieńczoną pysznymi włosami , ale dzięki niezliczonym staraniom wydawała się prawie ładną .  Była żywym dowodem cudów , jakie z organizmem ludzkim może wytworzyć silna wola .  Nikt .  patrząc na te z pozoru skromną koafiure , sztucznie podnoszącą czoło i zwężającą twarz , nie był by odgadł ile trudów i skomplikowanych wysiłków kosztowała ona pannę Florencyę .  Za pomocą gorsetu i stosownej dyety , krępą swą kibić wycisnęła tak .  że z najsmuklejszymi mogła cienkością współzawodniczyć .  Biust pełny i apetyczny nosiła wysoko , szeroka twarz codziennie na noc pokrywana maścią z żółtka , białą była gładką i delikatną , a ileż misternych uczuć wyrażać umiała !  oczy puszczała w przestrzeń mdlejące .  to nadawała im wyraz subtelny i pieszczotliwy , główką kręciła z wdziękiem : wydawała się wciąż uosobieniem miłosnego czaru .  Czasem pogrążała się w zadumę , a po chwili milczenia , podnosząc rękę do oczu , końcem palców jakby wyciskała zatajoną w kącie oka łzę .  Tajemnica zawierała się w tem , że w owym kąciku tuliły się kawałki zgęszczonej materyi , szpecące stale niezapominajkowe oczy panny Florencyi , o których usuwanie niezmiernie była troskliwą .  Wymawiała przytem kilka słów przesiąkłych melancholią , świadczących niezbicie sceptycznym niedowiarkom , że dusza jej pławi się w mytach tęsknoty , które skropliły się rosą żalu .  Od najwcześniejszego rana w białym dworku wrzało życie , zewsząd donosiły się odgłosy żwawego krzątania .  Pani Salomea uwijała się w fartuchu , dzwoniąc kluczami i donośnym , rozkazującym głosem , a gdziekolwiek się przemknęła , tam zaraz zjawiał się ład i porządek .  Przed jej groźnem obliczem , lenistwo i opozyzycya nie śmiały tchnąć .  Kucharka Marta łagodnym , płaczliwym głosem zdawała relacyę ze swych zakupów , — z których zwykle okazywało się .  że czegoś zapomniała , i daremnie łamała głowę nie mogąc doliczyć się pieniędzy .  Uczciwą była i pełną dobrych chęci , ale po powrocie z targu stale okazywał się niedobór kilkunastu groszy .  Dla jej biernej , apatycznej natury było by to wypadkiem normalnym i zwyczajnym , zakończonym tylko bezradnem ruszeniem ramion i gamą wyrzekań na wyzysk i chciwość ludzką , gdyby nie to , że bała się jak ognia swojej pani , pod wpływem czego przezwyciężała swoje niedbalstwo i wstręt do rachowania .  Czasem głosem pieściwym i miękkim podawała ostrożnie wyższą cenę przedmiotów , dla zaoszczędzenia sobie trudu pamiętania drobiazgów , które jej głowy trzymać się niechciały , rozłażąc się jak rój dokuczliwego robactwa .  Ale nieodmiennie okazywało się , że pani Salomea doskonale jest poinformowaną o fluktuacyach cen rynkowych , i surowym głosem nawoływała biedną delikwentkę do porządku , — poczem ta z jękiem cichym i śmiertelnym potem na czole zgarniała znowu stado rozpierzchłych cyfr , odbywające do końca a codzienną mękę , co do wyników , których gospodyni była nieubłaganą .  Po odbyciu tej gorącej arytmetycznej łazni , Marta wyskakiwała jak z ukropu , odświeżona i orzeźwiona na dzień cały i szła zapamiętać się z zamiłowaniem w smarzeniu i siekaniu , pokrzepiając się otuchą , ie będzie mogła w przeciągu dwudziestu czterech godzin o zdawaniu wszelkich rachunków zapomnieć ; .  Natomiast pokojówka , histeryczna Awdotia , latała , prała i prasowała z szybkością opętanej ; jej nerwowe palce chwilę nie mogły spoczywać spokojnie .  Język też próżnować nie mógł i w nieobecności pani jeśli nie kłóciła się z Martą , która jej łagodnem , bezradnem chlipaniem odpowiadała , to zawodziła chrypliwym głosem jakieś żałosne melodyi .- , od których wszystkie psy w dziedzińcu wyły .  Z powodu niespokojnego charakteru i krnąbrnej niesforności nigdzie nie była lubianą , i nigdzie dłużej dwóch miesięcy przebyć nie mogła .  Pani Salomita pierwsza , dostawszy do rąk tę perlę szybkości i pracy , uśmierzyła jej buntownicze porywy , jak się poskramia dzikie zwierze ; w klatce , a okazując jej trochę współczucia , nawet ją do siebie przywiązała .  Około dziewiątej rano domek pustoszał .  Jaś i Franek spieszyli do gimnazyum .  Iza do konserwatoryum panna Florencya na pensyę .  W pokojach rozlegały się tylko odgłosy szorowania podłóg , rąbania drew , siekania , czyszczenia i trzepania ; donosił się wysoki ' żałosny głos panny Ludwisi , drobne kroczki jej bieganiny , zjadliwe docinki Awdotii , którymi dopiekała biednej Marcie , — tamtej płaczliwa obrona , — i szyderski śmiech jej dręczycielki .  Wówczas rozlegał się spokojny , rozkazujący głos pani Salomei — i niesforne żywioły w mig powracały do milczącego pośpiechu , czynności i porządku .  Gdy goście schodzili się na obiad , pokoje już lśniły od czystości , z kuchni płynęły apetyczne zapachy , zapłakana twarz Marty wychylała się z za drzwi ciekawie , a Awdotia z twarzą świeżo wymytą , rozognioną od wzruszeń , już leciała z dymiącą się wazą w objęciach .  Naprzód spieszyli ze szkoły synowie wdowy ,  Jaś i Franek o wesołych oczach i zdrowiem tchnących policzkach , udani w matkę , obiecujący wytrwale borykać się na twardej glebie społecznej .  później nadciągali inni stołownicy , i pokój jadalny napełniał się wrzawą i gwarem .  Wszystkie te osoby znające się dobrze i spotykające codziennie , tworzyły niejako koło jednej rodziny .  Rozgałęziona sieć tramwajów ułatwiała komunikacye z centrum miasta , do tego ustronia pociągającego urokiem wiejskiej ciszy .  Dziennikarz miejscowej gazety , adjutant umieszczonego w pobliżu pułku i paru studentów , których w te strony ściągnęła taniość mieszkania , składali to zwykłe grono .  W jadalni panował gwar i hałas .  Dziennikarz Rakowicz wiecznie zaaferowany , opowiadał o zajściach w mieście , o najnowszych wiadomościach politycznych , o swoich i cudzych literackich pomysłach i natchnieniach .  Adjutant chrząkał niecierpliwie , poprawiał włosy , a oczy wlepiał natarczywie we drzwi , z których miała ukazać się waza .  Nierozmownym był dopóki się nie najadł i nie mogł skryć , że kwestya obiadu najbardziej go zajmowała .  Gdy wykrochmalona i rozpłomieniona Awdotia wskakiwała z dymiącym kapuścianym nektarem , chrząkał z zadowolenia , a nawet za plecami gospodyni ukrycie dawał jej jakieś znaki .  Zasadą jego , którą , rżąc końskim śmiechem w męskiem towarzystwie udowadniał , było : żeby żadną kobietą nie pogardzać , a pomiędzy wszystkiemi różnicy nie robić .  Franek ożywiony i głośny , Janek cichy i poważniejszy zdawali relacyę ze swych szkolnych wrażeń , z których wynikało niezbicie jakimi naturalnymi wrogami malców są profesorowie , czychający niezmordowanie na ich zgubę , i jak zręcznie a dzielnie zwierzyna w mundurkach unika matni .  Wszystkie wykręty , podstępy , wybiegi dla oszukania tych wrogów , przyjmowane były okrzykami szczerego uznania , uważały się nieledwie za rodzaj bohaterstwa .  i malcy dumni się czuli ze zwycięstw , jak zające , którym udało by się zmylić pościg i wywieść łowców w pole .  Bruno czarnemi , ognistemi oczyma tonął w talerzu , posępny , złośliwy , pstrykając się od czasu do czasu szyderskimi docinkami z Rakowiczem , z którym się serdecznie nie cierpieli , i rozpromieniając się jak zorza przy ukazaniu się ciemnej sukni Izy .  Ostatnia pojawiała się zwykle panna Florencya ; po zdjęciu kapelusza i okrycia , długą jakąś i tajemniczą odbywała siestę przed lustrem , przy drzwiach szczelnie zamkniętych , poczem wpływała promieniejąca świeżością , skromnie spuszczając oczy , niby niechętna , niby trwożąca się ściągnąć zbyt zachwyconych spojrzeń , niby zawstydzona .  Ruchem pełnym gracyi oddawała ukłony , podnosiła oczy rozmodlonej madonny , na śniadą , szyderską twarz Brunona , drażniąc przytem jedwabnie przyciszonemi słówkami Rakowicza i sznurując usta w dyskretnym uśmiechu do adjutanta , który na nią wyłupiał pełne zachwytu źrenice .  Ale już donośny glos pani Salomei wzywał do stołu , nawołując do pośpiechu .  Porządek nastawał , gwar cichł i dopiero po spożyciu pierwszego dania i zaspokojenia głodu , wybuchał znowu wesołością , żartami i śmiechem .  Najwymowniejszy z biesiadników , dziennikarz , usiłował być przedstawicielem literatury i prasy , rzecznikiem postępowych dążeń , starał się wyobrażać coś , jakby reformatora społeczeństwa .  Gest miał okrągły , wymowę płynną , frazesy lały mu się z ust niepohamowanym potokiem .  Nosił troche przymięty tużurek , sterczące białe kołnierzyki , które podejrzewano o pochodzenie papierowe : w natchnieniu wymowy wichrzył ręka .  włosy , układając je w artystycznym nieładzie , pozował to na tryumfalnego Nitsche - anistę , to na zrozpaczonego Szpopenhaurzyste , na nad - człowieka , którego sercem bóle wszechludzkości targają .  Publicysta — poeta — nad człowiek , gardził ziemskiem mrowiem , pluł na podlą moralność burżujów , chrzcząc ją ogólnem mianem filisterstwa .  Wtem klasycznem " pluciu " , przeszkadzały mu trochę wrodzone aspiracye do elegancyi , ale radził sobie w ten sposób , że wymawiając brutalne frazesy , wytwornie wykrzywiał usta .  zmieniając przytem dzwięki , zdaniem jego zapewne trywialnych samogłosek " a " , " u " . na misternie ściągnięte i wycedzone " e " .  Brzmiało to fenomenalnie wykwintnie , a przytem imponująco pogardliwie :  " Gdy tak ściągał e- usta  Aby wyrazić co czuje pierś pe-usta . "  W gruncie rzeczy dobry chłopak , zadowolony z życia , zwłaszcza gdy mu spora liczba rublówek wpłynęła do kieszeni , blagier z zawodu i zamiłowania , roztapiający się w górnych frazesach , mający dość dziennikarskiego sprytu , pretensyonalny a płytki .  Dołmatow siedział sztywnie wyprostowany , opięty w ciasnym mundurze , w błyszczących szlifach , lotnych akselbantach i ze starannie przylizanymi pachnącą pomadą włosami .  Niedawno dostał Ś-tą Annę na czerwonej wstążeczce i był przekonanym , że to go wywyższa na niedościgłą wysokość nad innymi gośćmi białego dworku .  Był on zawsze doskonale poinformowanym o wszystkich awansach , nagrodach i orderach , które ktokolwiek dostał , lub dostać się spodziewał i mówił wyłącznie o tem , w sposób poważny i imponujący , jak nauczyciel , który po dziecinnych igraszkach swywoli , dopiero przystopuje do spraw istotnych i ważnych .  Nie przypuszczał też .  aby dla kogo na świecie mógł istnieć bardziej zajmujący i poważny temat .  On sam był zdecydowanym zrobić świetną karyerę w świecie : jego blade , bezrzęsne oczka srogo i bezlitośnie na towarzyszów broni patrzały .  Wszystko to byli współzawodnicy do rang i orderów , których prześcignąć zamierzał .  Pomimo swej imponującej , uroczystej powagi , wielkim był ochotnikiem do miejskich ploteczek i skandalów , i jeśli wpadł na ten temat , nieruchoma twarz jego ożywiała się , oczy figlarnie błyszczały , nawet mały , krągły nosek czerwienił się mile z przyjemnego podniecenia .  Człowiek ten w kole swych dowódców , był uważanym za zdolnego , akuratnego i niestrudzonego pracownika .  Mógł całe wieczory ślęczyć nad nieczytelnem pismem naczelnika , układać jego urywkowe rozkazy , w ściśle systematycznym porządku przenosząc je na papier , a wszelkie prawidła i niezliczone formalności swego urzędu znał jak na palcach .  Głównym rysem jego charakteru była ambicya .  W imię owej ambicyi codziennie wstawał rano , pracował w kancelaryi jak czarny wól , nie dawał się pociągnąć kartom ni trunkom .  Człowiek ten chciał sobie drogę w świecie utorować i miał przyszłość przed sobą .  Gwar rósł .  Szczebiotała panna Ludwisia podsuwając różne Sosy i przyprawki adyutantowi .  będącemu o ich dobór niezmiernie troskliwym i cieszącemu się opinią znawcy .  Rakowicz bujał na wysokościach piętrowych frazesów , którymi olśniewał biesiadników ; panna Florencya odpowiadała urywanymi wykrzyknikami i przeciągłemi westchnieniami , mającymi dowieść towarzystwu , że wzniosły jej umysł zdolny współczuwać wysokim ideom i zrozumieć apostoła , który je wygłaszał .  Zdzisław siedział zwykle z oczami wbitemi w talerz , puszczając mimo uszu potoki wymowy reformatora .  Czasem tylko , gdy jakie zbyt przewrotnie przedstawione pojecie go zadrasnęło , budził się z obojętności i głosem jąkającym się , ale z niezbitą logiką , zbijał twierdzenia przeciwnika , dowodząc ich płytkości i chaotycznego powikłania .  Rakowicz wówczas milkł obrażony , odrzucał w ty !  głowę , dozwalając tylko olimpijskim , drwiącym uśmiechom igrać na twarzy .  Bruno też uśmiechał się jak Mefistotel .  Zdzisław milkł również , jakby zawstydzony i wycofywał się z utarczki z niezgrabnemi przeprosinami .  Panna Florencja usiłowała popierać Rakowicza w owych wysokich materyach , ale o ile była wymowną , w głębokich spojrzeniach i tajemniczych uśmiechach , o tyle w słowach wydawała się dziwnie ograniczoną .  Nie pomagało tu nawet modulowanie głosu , pretensyonalne przeciąganie końcówek i wyszukany dobór wyrazów .  Zdanie wychodziło , ni przypiąć , ni przyłatać .  Piękna panna , znużywszy się prędko gimnastycznymi łamańcami frazesów , milkła jakby obrażona i tylko ruchem łabędzich ramion i kręceniem śnieżnej szyi wyrażając opozycyę lub aprobacyę , — dalej myśl swoją kontynuowała .  Dołmatow przerywał spór , zwracając się do gospodyni z jakąś głęboką refleksyą , np . że dziś na dworze bardzo gorąco , lub , że te flaki są przesolone ; co wymawiał zawsze z niewzruszoną powagą , głosem uroczystym i przejętym , jakby odkrywał światu nieznaną prawdę .  Pani Salomea lubiła jeśli kulinarne jej zabiegi były należycie ocenione .  Zwracała się też często do obecnych z zapytaniem i zachętą do aprobacyi .  Najwięcej w tym względzie dogadzał jej sercu adjutant , który chłonął w skupieniu i z zastanowieniem , nie skąpiąc się na wyrażenie swoich spostrzeżeń i uwag .  Zdzisław jadł milcząco , powoli , ale dokumentnie ;  Iza niewiele , lecz z apetytem ; Rakowiez szybko pożerał , chociaż nie był wolnym od pewnych gastronomicznych predylekcyi i słabostek : smakoszem był z natury , ale mu pośpiech i żywość przeszkadzały .  Bruno ledwo dotyka !  jedzenia ; zdawało się , że jego ognista natura i płomienny temperament nie potrzebują w żywności pokrzepienia .  Zarówno też zaledwie dotykała talerza panna Florencya , jedząc mało , powoli i z wdziękiem , wymawiając się co chwila i wciąż jakby zwracając uwago na swój ptaszęcy apetyt .  Wprawdzie złośliwa Awdotia utrzymywała , że ów miniaturowy apetyt rósł w nieobecności świadków pici męskiej , i że , zaglądając od niechcenia do kredensu z pozostałemi resztkami , kryjomo go zaspakajała .  Zima upłynęła monotonnie .  Dworek na prziedmieściu otoczyły zaspy śniegowe , splamione kłębami uschłych liści .  Ptactwo uleciało , tylko głodne wrony unosiły się nad dworkiem wieszające się na szkieletach drzew , charkały głośno , chciwie i żałośnie .  Okna były otulone szczelnie warstwą waty , w której tkwiły gałązki jedliny i piętrzyły się kwiatki z kolorowej włóczki , świadcząc o pracowitości i estetycznych upodobaniach panny Ludwisi .  Wewnątrz jednak jasno było , ciepło i pogodnie .  Piece aż trzeszczały od nadmiaru pochłoniętego paliwa ; w oknach na tle śnieżnych koronkowych kwiatów mrozu , w obramowaniu białych muślinów firanek , zieleniły się geranie i fuksye .  Odsunięty teraz od świata , z powodu dróg w czasie zimowym niełatwych do przebycia , gości letnich biały dworek widywał rzadko , Bruno przebywał w dalekiej prowincyi pogrążony w jakichś sprawach rodzinnych .  Dziennikarz i adjutant pochłonięci wirem światowych rozrywek , ukazywali się rzadko .  Rakowicz wpadat na chwilę , z jakąś fenomalną wiadomością , która zbyt go rozpierała , aby wywnętrznieniem jej sobie ulżyć ; kręcił się jak fryga i wylatywał jak bomba .  Dolmatow przychodził regularnie co tydzień , w niedziele i w imię znajomości spożywa ] obiad darmo .  Wchodziło to w zakres jego oszczędności , której był systematycznym zwolennikiem .  Panna Florencya o ile nie wychodziła na pensyę , dnie całe ziewała otulona flanelowym szlafroczkiem , patrząc żałośnie w okno , z zadąsanemi habrowemi oczętami i twarzyczką , która przestawszy wyrażać gamę misternych uczuć , nabierała natomiast coraz więcej okrągłości i pokaźnej tuszy .  Uciekała tez z tej ciszy wiejskiej i często cale wieczory i noce przepędzała u znajomych w mieście .  Natomiast do pustego pokoiku w oficynie przeniósł się z tłomoczkiem swym Zdzisław .  Była to natura , prawa , prosta i szczera , a mil cząca i dumna .  Ogromna siła woli , umysł ścisłe logiczny , żądny nieosłoniętej barwnemi mamidłami prawdy , gorący temperament łagodzony marzycielstwem i wielka moc życiowa .  Matkę straciwszy wcześnie , wyrósł bez miłości i pieszczot od dzieciństwa nieledwie wciągnięty do zapasów o ciężki chleb powszedni .  W walkach ciągłych i przeciwnościach , charakter zahartował sit ; iak stal wśród ognia , nieskazitelnie czysty , nieugięty i hardy .  Wytrwały był , cierpliwy a zamknięty w sobie .  Mógł głodzić siebie całymi miesiącami dla kupienia potrzebnych książek lub przesiania pomocy rodzinie , wysilając przytem swą chłopięcą dumę .  aby udręczeń tysiącznych nikt nie dostrzegł .  Pomimo tych trosk i nie wygód , wyrósł silny i krzepki jak młody dąb i na świeżej młodzieńczej twarzy nikt-by wyczytać nic mógł biedy co go wypiastowała ,  Parła go naprzód energia niezmarnowanej młodości .  Milczący był przytem i napozór chłodny .  Nikomu nie zwierzał się ze swych kłopotów i zawodów .  Życie nie przyzwyczaiło go do miękkich użalań .  Do Izy pociągnęło go uczucie wyjątkowej ufności .  Z tą smutną milczącą kobietą , patrzącą na ń dobrym , wszystko pojmującym wzrokiem , mogł być bezwzględnie otwartym i szczerym .  Dziwił się , skąd mu się biorą zwierzenia .  Najbardziej utajone gorycze , zatarte wspomnienia odległej przeszłości , przed nią wykrywał .  Zdawało się , że odrętwiałe struny miękkiej czułości rodzinnej , drgnęły nagle i życiem zatętniły .  Przy niej było dobrze i lekko .  W stosunku obustronnym panowała wzajemna ufność i prostota .  Był młodszym od niej o lat kilka i ona spoglądała na ń z pobłażliwością kobiety co wiele cierpiała , na niedorosłe pachole .  Jego młodzieńcza , gorąca wrażliwość , tęcze rojeń , jej — która sama tyli ; niegdyś marzyła , wydawały się gruntu pozbawionem ! , dziecinnemi majaczeniami .  Niesprawiedliwość niegdyś sobie wyrządzoną , hojną miarą odpłacała innym .  Przy pierwszem spotkaniu dojrzała w jego oczach coś , jakby zdziwienie , osłupienie , — spełnienie czegoś zdawna upragnionego i oczekiwanego .  Wpatrzył się w nią badawczo z zachwyceniem , bardzo poważny i wzruszony pierwszem drgnięciem miłości duszy młodzieńczej i świeżej , nie walczącej jeszcze z żadnym " dawnym cieniem .  Odgadła , że jest spełnionym snem tego człowieka .  Wpatrywał się w nią jak zaczarowany , — nie zbliżał sio , nie śmiał by przemówić ani słowa . . .  Intuicyą kobiecą odgadła , że jest to ktoś , kto ją będzie najwięcej w życiu kochał .  Iza z początku mało na ń zwracając uwagi , z czasem przyzwyczaiła się do ń jak do istoty , bez której obejść się nie można .  Było to uczucie przyjazne , bardzo szczere i proste zarazem .  Nic ukrywała przed nim swojej apatyi , zniechęcenia i goryczy .  Gdy inni oglądali strój przybrany , nieprzeniknioną twarz sfinksa , on jeden widział oblicze prawdziwe .  Po za posępnym , wyniosłym chłodem tej dumnej , milczącej kobiety , z królewskiem dostojeństwem noszącej czarne szaty , w głębi taiło się bezbrzeżne zniechęcenie , kamienny , odrętwiały smutek , najwyższy cel , jedyną nadzieje i przystań dostrzegający w niebycie .  Ciężka rzeczywistość odsłaniała przed nią swe kolce .  Pan Kalasanty , oswobodziwszy z więzów małżeńskich żonę , zatrzymał jednak w niewoli jej majątek , o którym bijąc się w piersi , przysięgał , że jest unieruchomiony w zyskownem przedsiębiorstwie .  Dla wydobycia pozwolenia na zamieszkanie oddzielne ,  Iza musiała zgodzić się na niziutki procencik , który jej pobłażliwie ofiarował .  " Ha ! trudno !  człowiek potrzebuje żyć " — z opornej żony choć tyle mieć korzyści , aby obracać jej funduszami . . .  Pogodzony z losem za pośrednictwem wygodnej gosposi , pan Kalasanty przybierał togę wspaniałomyślnego sędziego , który mogąc zmusić krnąbrną winowajczynie do szanowania praw boskich i ludzkich , ściągnąć " ją z powrotem do opuszczonego domowego ogniska , pozwala jednak łaskawie jej żyć .  Widywali się niekiedy w sprawach majątkowych , podglądani przez dziurkę od klucza przez czarnooką Klarę , która bojąc się powrotu żony serdecznie jej niecierpiala , i wówczas on okazywał się tak polnym rozjątrzonego dostojeństwa , pokrzywdzonym i obrażonym , że po odejściu łzy długo musiała go pocieszać balsamem złorzeczeń i potwarzy ciskanych na niewdzięcznicę , zanim zdołała go utulić i wzburzone nerwy doprowadzić do równowagi .  Klarcia lubiła kosztowną biżuteryę : miała w tem prawdziwe zamiłowanie , i z rozkapryszonymi minkami figlarnej koteczki , szepleniąc pieszczotliwie , dopominała się o coraz nową broszę , bransoletę , lub kolce do swojej kollekcyi .  Posiadała nienasyconą chciwość handlarek miłosnych , charakteryzującą te istot ) - .  Drapieżność jej rosła , " przedsiębiorstwo zyskowne " wciąż więcej zagrożone , dozwalało na wypłatę coraz mniejszych procentów Izie .  która po ograniczeniu do minimum wydatków , musiała pracą na życie zarabiać .  Nikt w otoczeniu dumnej kobiety nie znal tych komplikacyi .  Zdzisław tylko , współczuciem wiedziony , zrozumiał je i o nic nie pytając dopomógł w wyszukaniu firm , co jej powierzyły zdobnictwo malarskie wachlarzów , pudełek , waz kwiatowych i innych przedmiotów .  W każdym kłopocie znajdowała go obok siebie jakoś tak naturalnie prosto , że od pierwszego słowa wszystko pojmował , był w pogotowiu przeciw jej troskom , a porozumienie się z kimś na odległym krańcu miasta , zaspy śniegowe , noc niedospana , wcale mu nie ciążyły .  Przy niej dobrze mu było i lekko .  Nieraz , gdy na dworze deszcz hulał i wyła wichura , wiatry leciały ze świstem rwąc w strzępy białe opary mgieł rozpostarte po krańce widnokręgu , i zziębłe nagie gadzie w okno łopotały — w pokoju Izy płonęła mleczna lampa i jasny ogień trzaskał na kominku .  Iza wróciwszy zziębnięta z miasta , owinięta w szal ciepły spoczywała na fotelu , patrząc nieruchomemi oczami w ogień , Zdzisław , siedząc na niskim stołeczku prawie u jej stóp , podnosił na nią jasne , szczere oczy , i snuł nić odległych wspomnień z okresu dzieciństwa i późniejszej , trudnej walki o byt .  — I tak , musiał em czasowo opuścić wykłady w szkole — ciągnął opowieść — by pierwej na naukę i chleb zarobić .  Zwykle popołudniowe godziny musiał em pracować dla innych , dla własnej nauki miał em tylko noce . . .  Aż nadszedł czas , gdy m musiał na dłuższy przeciąg szkoły rzucić , by seryo o egzystencyi pomyśleć .  Był em wówczas w czwartej klasie , posada otwierała się .  świetna , na wsi , mogł em nic na siebie nie wydawać .  Na tej korepetycyi , tom zebrał osiemdziesiąt rubli .  Dwa lata wpisu !  Ale ojciec właśnie stracił miejsce , oddał em mu .  Zawahał się zmieszany .  — Ale sani nie wiem , po co ja to opowiadam , — dodał zawstydzony .  — Nikomu nigdy nic nie wyjawiam , ale z panią . . .  Zdaje mi się , że pani i tak w duszy mej czyta . . .  Iza wyciągnęła do ń rękę w ciepłym uścisku .  — Odpłacam panu wzajemną ufnością panie Zdzisławie — rzekła .  — Wiem , że ci można bezwzględnie zaufać i oprzeć się bez obawy zawodu .  Oczy studenta błysnęły cichą radością .  A ona miała wówczas ochotę usta przycisnąć do jego czoła , szyję otoczyć ramieniem , w pocieszę za całą niedolę dzieciństwa , za całą gorycz nędz przecierpianych .  Kochała go w tej chwili , jak dobrą czystą istotę której prawa , kryształowo jasna dusza ani jednym fałszywym tonem nie razi .  On zatopiony w swoich wspomnieniach , zwierzał się dalej .  — Nigdy jeszcze przed panią nie potrącał em dziejów mego serca . . .  — Dziejów serca ? — uśmiechnęła się Iza — więc one u pana istnieją ! '  — O tak ! zresztą . . . może to niezupełnie . . .  Kiedyś , zdawało mi się , że kocham jedną . .  Świetnego , barwnego motyla . .  Pani zna może ?  Panna Felicya .  — Słyszała m .  — Ale prędko przeniknął em jej istotną wartość . . .  Ja bo , widzi pani , nie mógł by m długo trwać w zaślepieniu . . .  Łudzi przeglądam jasno , nie jakimi wydawać się pragną , lub za kogo sami siebie biorą , lecz czem są w istocie .  Bo pani wie , że człowiek łudząc innych .  często sam siebie oszuka , i w końcu kłamie z dobra wiarą .  Ot ! naprzykład : Rakowicz .  Toż i panna Felicya , zwodząc wszystkich nikogo nie oszukiwała świadomie , bo sama nie wiedziała czego chce .  To był taki błędny ognik skaczący na moczarach . . .  Zginął przez nią jeden zacny człowiek . . Doktór Horlicz .  Pani słyszała ?  — Tak .  Gdzież ona teraz ?  — Wyjechała z mężem do Petersburga .  Hula tam , mówią , i kupami ludzi bałamuci .  Takie nic nie czują . . .  Oparł twarz na ręku patrząc na nią wiernemi , oddania pełnemi oczami .  — A pani ?  ja nic nie wiem o pani ! — szepnął .  — Mówiła m panu przecież ,  Zna pani dzieje mojej młodości , małżeństwa .  — Nie ! nie to . . nie o fakty mi idzie !  ale co pani myśli ?  co czuje ?  Pochylał się i jakby przepraszając za śmiałość , kraj .  sukni jej nieznacznie całował .  A  Iza z oczami utkwionemi w blaski płomienia , mówiła głosem bezdźwięcznym i martwym , jakby do siebie .  — Co czuje teraz ?  Nic , nieskończoną apatyę , boski stan bezpoźądań i bezpragnień .  Stopniowe zatracenie uczuć chęci i myśli , zatracenie siebie samej , wszystkich swych sił duchowych : zapamiętanie się zupełne .  Śmierć bezsilnych marzeń i męczących nadziei , ii nawet brak sił do ich pragnienia , a nawet brak sił do ich odczucia , gdyby kiedyś , w dalszem życiu na ziemi , mogły się urzeczywistnić .  Brwi jej zsunęły się , nadając twarzy wyraz tragicznego bólu .  Zdzisław wpatrywał się w nią ze współczuciem .  — I nic już ?  nic pani od życia nie pragnie ?  — Skamienieć ! — próbowała się uśmiechnąć .  — To stan bardzo wygodny i mity , do którego wielu dąży z wysiłkiem , a wielu innych jak Tantal pożąda .  Ja już go zaczynam osiągać .  Cisza była .  Ogień trzaskał na kominie i zziębłe gałęzie łopotały w okno . . .  — Tak , skamieniałość !  sen bez przebudzenia i bez marzeń , — mówiła , wyciągając ramiona , jakby ku zawieszonej w przestrzeni wizyi .  To taki błogi spokój i cisza !  — Cisza martwa . . . — szepnął Zdzisław .  — Martwa ! — powtórzyła .  — Cóż może być nad to pożądańszego ?  Znów pogrążyła się w zadumę wpatrzona w płomień .  Nagle zwróciła się ku niemu ruchem gwałtownym .  — Chyba burza i rozbicie okrętu ! — rzekła , jakby odpowiadając samej sobie .  Wstrząsnęła płową , aż długie , ciężkie warkocze , zerwawszy się z więzów śpilek , ciemną strupa popłynęły ku ziemi .  Z oczu strzeliły błyskawice .  Statua kamienna na chwile ożyła .  I znów siedzieli milcząc , zasłuchani we własne myśli , bez słów .  Pomiędzy nimi wibrowała cisza wyłoniona z chaosu duszy , wiał czar wzajemnej obecności , tęsknota porywając się w zaświaty , osnuwała ich nieprzepartą potęgą , w której serca otwierały się do najtajniejszych głębin , jak czary mistycznych kwiatów , ziejąc niby woń rozwiewną i słodką , urok łączności .  Jak uroczysta nawa kościoła otaczała ich ta zaklęta potęga ciszy , gdy umysł nie sili się na kaskady słów błyskotliwych , rakiety dowcipów , migotliwe fajerwerki spostrzeżeń , nie snuje logicznych wywodów i wniosków , ale wgłębiając się w świat wewnętrzny , przenika , pojmuje i wyczuwa .  Wtedy w osłonie milczenia i tajemnicy wschodzi i rośnie coś niepożycie trwałego , żywego . . .  Kwiat cięty w wazonie odrazu wabi blaskiem , lecz ziarno , aby dać kiełek , potrzebuje głębi podziemnej i ciszy .  Zima miała się ku końcowi .  Po ulicach płynęły teraz kaskady szarej i mętnej wody , w których śmiały się figlarnie i igrały promyki słońca .  W powietrzu pachło świeżością , błękit nieba omyty z chmur uśmiechał się czystym , pogodnym szafirem .  W zagłębieniach , rowach przydrożnych i zacienionych miejscach lśniły jeszcze tafle lodu , ale tuż obok , na wzgórkach oblanych słońcem , wyglądały ciekawie cieniutkie , zielone piórka traw .  Nawet wrony nie otaczały teraz dworku posępną , zgłodniałą gromadą , ale z wesołym wrzaskiem , wzbijały się w powietrze , czarnymi kręgi opasując dzwonnicę , która na czystem tle niebios jaśniała wysmukla i lekka .  Nadciągały święta wielkanocne , z całym orszakiem przygotowań gospodarskich i kuchennych , które obyczaj prowincyonalne ' wynosi nieledwie do poziomu kul tu tradycyjnego , nadając świętu odrodzenia , — cechę forsownych popisów kulinarnych .  W patryarchalnym dworku święta obchodzono bardzo uroczyście , t . j . w przeciągu całego poprzedniego tygodnia kuchnia zostaią przekształconą na warsztat dla wypiekania mażurków , placków i bab , na arenę niestrudzonych walk .  ambitnych rywalizacyi i zapasów niewieścich .  W owe pieczywo kobiety wnosiły całe poszanowanie dla tradycyi , pieczołowitość staranną , troskliwość nieledwie macierzyńską ptaka doglądającego wylęgu pisklęcia .  W nieckach tych rosła ich chluba , ich duma , nieledwie cześć ich własnej istoty .  Powodzenie napełniało je przeświadczeniem własnej wartości , nieudanie się przygnębiało i upokarzało .  Pani Salomea uwijała się szybko i dzielnie , sypiąc zamaszyście do ciasta różne ingredyencye i nie bardzo się kłopocąc o miarę i wagę .  Awdotia latała jak opętana odgryzając się i przekomarzając , gotowa stanąć wszystkim do pomocy i do kłótni .  Marta rozczulała się zawczasu nad dolą bab nieudanych , ale wypełniała nabożnie wszystkie wskazówki , i jęcząc cicho miesiła ciasto gorliwie .  Panna Florencya z anielskim uśmiechem poświęcenia , w aureoli cnót domowych , wyzierającą z oczu przejętych i natchnionych , z niezrównaną gracyą i samozaparciem się dopomagała , rozsypując cukier , lejąc w drożdże wrzące mleko , mieszając pakiety , lub używając jednego w miejsce drugiego .  Panna Ludwisia opasana bialutkim fartuszkiem , skrupulatnie ważyła , mierzyła , wzdychała , z zaognionemi powiekami nad oczyma , których blask febryczny świadczył o nerwowem podnieceniu .  Przyglądała się robocie niedowierzająco , podejrzliwie i krytycznie , pełna zawsze drobiazgowych przepisów i reminiscencyi z dawnych szczęśliwych czasów własnego gospodarstwa .  — U mnie baby wychodziły — ot takie ! — mówiła stopniowo coraz to wyżej rękę podnosząc , śledząc przytem zawistnem okiem produkcye pani Salomei .  — Ale też ja nie szczędziła m zabiegów ani trudów .  Cukier musi być koniecznie przez jedwabny muślin przesiany . . .  — Widać kochana pani nie miała nic lepszego do roboty ! — odpowiadała słodko pani Salomei , wysiłkiem woli utrzymując się w granicach uprzejmości , ale wewnętrznie kipiąc i wrząc cala , w duchu odsyłając natrętną mistrzynię do wszystkich dyabłów .  Chłopcy , korzystając z rekreacyi przedświątecznych , również uwijali się w kuchni .  Melancholijny Jaś pozbywał się uczoności i powagi , oczy błyszczały mu szczęściem , a twarzyczkę pokrywał rumieniec , gdyż z przejęciem dokonywał powierzone mu formy do placków .  Franek gorliwie uciera ! mazurki , rozprawiając jak szpak , docinając i chychocąc , a ukradkiem ściągając rodzynki i migdały .  Pomimo drobiazgowej staranności baby panny Ludwisi chronicznie niedomagały : miały zapadłe boki , zakalcowate łono , kwaśne były i ciężkie .  Równie też misterne płody cierpliwych paluszków panny Florencyi pomimo eleganckiego wyglądu , cierpiały stale na bardzo dotkliwe defekta , gdy proste ciasto pani Salomei bez wielkich zachodów wychodziło jędrnie i zdrowo .  Ono też szło na pierwszy ząb i znikało w ciągu paru dni , gdy kunsztowne arcydzieła panien długo jeszcze stały jako ozdoba stołu , i dopiero w końcu tygodnia  Jaś wzdychając posępnie , a Franek sarkastycznie dogadując , ostatecznie się z niemi załatwiali .  W tej atmosferze ciszy , pogody i wesołości ,  Iza zaczęła powoli odżywać .  Na smagłych policzkach pojawiły się rumieńce , kibić nabrała giętkości , oczy zapłoniły zdrowym blaskiem , usta zabarwiły się purpurą .  " A chociaż w olbrzymich ciemnych włosach błysnęło kilka srebrnych nici , była tak młodą , świeża , i pociągającą , że nieraz pani Salomea przerywając składanie bielizny lub liczenie talerzy , zapatrzyła się na nią ze zdziwieniem .  Nie poznawała zgnębionej , suchej i sztywnej kobiety z zapadłymi policzkami , która tu weszła przed rokiem , w tej rozkosznie rozkwitającej istocie .  Po powrocie z konserwatoryum .  nie przesiadywała teraz godzinami ze wzrokiem nieruchomym i ustami zaciśniętemi bólem , ale poruszała się szybko , krokiem elastycznym i żywym , dopomagała pani Salomei w tysiącznych gospodarskich zatrudnieniach , okazując przytem trafne oryentowanie się wśród nawału drobiazgowych szczegółów , dużo doskonałych pomysłów i kombinacyi .  Często przytem rozlegał się jej głos metaliczny i piersiowy , czasem nawet wybiegał śmiech dźwięczny jak piosenka .  Panna Florencya ze swą osią talią , bladą cerą i powłóczystemi oczyma , patrzyła na nią coraz częściej , zaciskając usta i krygując kibić .  Jej eleganckie poruszenia pełne wyszukanego wdzięku i gracyi i ciągłe kręcenie główką , zdradzały teraz niechęć i urażoną dumę .  Była przepojona obrazą : zdawało by się , że dzika ukrainka rozkwitem swoim wyrządza jej dotkliwą , osobistą zniewagę .  Gdy wśród obiadowych rozmów ,  Iza nie siedziała smutna i zamyślona jak dawniej , ale zrzuciwszy skorupę zobojętnienia brała w nich żywy udział , wówczas panna Florencya milkła i tylko obrażonem kręceniem główki i zaciśniętemi ustami wykazywała , jak bardzo czuje się dotkniętą wtargnięciem w jej prawo , ciągłego zajmowania sobą wszystkich .  Z miną ironiczną i niesłusznie skrzywdzoną przypatrywała się Izie .  — Cóż w niej jest ? — myślała — taki niewystylizowany uśmiech , takie . . . takie jakieś proste . . . szczere słowa , ani śladu finezyi , wdzięku . . . szyku !  I sama przysłaniała oczy powiekami , znów je podnosiła z naiwnym , zdumionym wyrazem , ściągała usta w tajemnic pełnym uśmiechu , migała błyszczącemi źrenicami , to kryła je za rzęs firanka ze skromnem zawstydzeniem .  Cała jej twarz mieniła się , wyrażając to poetyczną zadumę , to płochą figlarność lub słodkie rozmarzenie .  gdy Iza patrzała zawsze tak spokojnie i prosto .  Panna Florencya pogardzała tą naturalnością , bez żadnych subtelnych podstępów , sztucznych wybiegów i minek misternie przybieranych ; w gruncie jednak ta niezmienna prostota żenowała ją i niepokoiła , nawet trochę imponowała .  — " Ma minę królowej , której cały świat nie obchodzi , bo się odeń czuje wyższą " .  — A w słowach jej było tyle prawdy , że Iza nie starała się nikomu przypodobać i była tylko sobą .  A jednak z prostoty tej biło pełne źródło poezyi , z tych szczerych oczu , skorych do uśmiechu ust i rozumnego , wysokiego czoła .  Rakowicz od powrotu wiosny znów częsty gość białego dworku od pewnego czasu zaczął jej uważnie się przypatrywać .  Kłaniał się jej teraz szarmancko przy powitaniu , suwając z wielką elegancyą nogami , stroszył swoje kołnierzyki , starał się nadać ciemnym wąsikom układ jak najpowabniejsza .  W rozprawach olśniewał wymową , wyobrażenia miał coraz więcej nieokreślone , niebosiężne i pessymistyczne , na mrowie filisterskie i na ich sprawy " pluł " teraz ze zdwojoną energią , do niej zwracając się o potwierdzenie , czego dawniej nigdy nie czynił .  Znalazł przytem , że nuty są zbyt ciężkie , a Iza nie dość silną dla przenoszenia ich na pulpit , w czem ofiarował swoje stałe usługi , i gwoli pełnienia tej wzruszająco chrześcijańskiej cnoty , coraz częściej przekraczał progi jej saloniku .  Zainteresował się sprawą jej zamierzonego występu na estradzie , ofiarując łaskawie protekcyę , sypał zarazem masę rad i uwag z zakresu muzyki , której był dokładnym znawcą , jak zresztą wszystkiego .  Patrzył przy tem na nią zabójczo i deklamował cytaty swoich i cudzych poezyi .  Adjutant też zalecanie się do łzy postawił sobie jako obowiązek regulaminu i uroczyście odsiadywał swoje godziny , milcząc , chrząkając , pociągając wyfiksatuorawane wąsy , i odzywając się od czasu do czasu z jakiemś głębokiem spostrzeżeniem .  Ataki te mocno irrytowały Rakowicza , który imponująco starał się zaznaczyć przed intruzem wyłączność praw swych .  — Proszę to śpiewać !  tamto zaniechać !  to dobre dla szarej masy , dla tłumu — mówił wydymając pogardliwie wargi i posyłając lekceważące spojrzenie w stronę Dolmatowa , który słuchając rozmowy , siedział wyprostowany , czupurny , rżąc od czasu do czasu bezmyślnym śmiechem .  Wysiłki jednak tych uczestników w steeple- chasse szły na marne .  Iza zdawała się ich nie dostrzegać .  Obdarzała wszystkich jednakową obojętnością ; zbyt była w swój cel zapatrzoną , aby ją mógł ten marny flirt interesować .  Z życzliwością odnosiła się do " sinych kołnierzyków " Brunona i Zdzisława , którzy wydzielali się wśrod innych swą indywidualnością : jeden migocący entuzyazmem , błyskotliwy jak fajerwerk , drugi cichy , małomówny a głęboki .  Zdzisław był jej szczególnie sympatycznym , i ceniąc artystyczną naturę , Brunona , tego lubiła nieledwie : jak brata .  Entuzyastyczne frazesy Brunona odbijały się od niej jak od tafli lodowej ; od milczącego Zdzisława płynął jakby powiew wiosenny duszy szczerej , jasnej i czystej ; prąd magnetyczny , co ją przenikał .  A może dusza rasy zespalała się łatwiej z podobną sobie ?  On ciągle był przy niej i patrzył na nią swemi wiernymi , oddania się pełnemi oczami .  Ona go pochłaniała i przepełniała .  To nad nią nie istniało dla niego nic .  Było to bezgraniczne uczucie młodzieńcze , jakie raz tylko w życiu nawiedza wyjątkowo czystych lud/i .  Nie pragnął nic .  Wystarczało mu patrzeć na nią , serce upajać jej rysami , wzrokiem pochłaniać to dumne czoło , smutne usta i zadumane oczy , w których zawierała się dla niego cała zagadka życia ; wieczory spędzać w jej saloniku , gdzie lampa rzucała blade światła i fantastyczne cienie na smukłą postać owiniętą szalem , patrzącą w przestrzeń zamyślonemi .  jakby w głąb siebie wpatrzonemi oczami .  Niekiedy ożywiała się ; wówczas rozkrywała fortepian , z piersi jej wylewała się kaskada wibrujących , spienionych namiętnością tonów .  Słuchał jej milcząco , drząc w zazdrosnem wzruszeniu .  Nie lubił jej talentu .  On odrywał od niego tę kobietę , oddawał ją jakby na własność tłumowi .  Każdy dźwięk przeszywający mu piersi byt własnością intruza , który go pochwyciwszy , czul się wprawie zapłacić zań komplimentem .  Z niechęcią myślał o niedalekiej chwili , gdy miała wystąpić na estradzie .  Zamknięty w sobie , nie wydający niczem nazewnątrz kryształowych uczuć , które się w nim burzyły , na pozór byt zwyczajnym dobrym chłopcem z radością wypełniającym jej polecenia , zazdrosnym o wyłączność drobnych względów , którymi go darzyła .  Obok tych cichych codziennych poświęceń ,  Iza przechodziła spokojnie , nie zważając na nie , nie " dostrzegając nic , nie domyślając się ich prawie .  Za niesprawiedliwość niegdyś sobie wyrządzoną , ona teraz hojną miarą innym odpłacała .  W tej gromadce ludzi nie związanej z sobą węzłami pokrewieństwa , dzięki długiemu zżyciu się panowała doskonała harmonia .  Jak w kręgu powiększającego szkła lornety , zacieśnionym do wąskiego lecz dokładnego pola widzenia , każdy obserwował cechy umysłu i charakteru osób składających towarzystwo , oglądając je niejako przez szkło powiększające .  A chociaż od czasu do czasu dogryzali sobie wzajemnie i kąsali się zawzięcie , było w tych walkach i sporach jakieś zacięcie dobroduszne i nie pozbawione humoru , jak gdyby słono - pieprzny smak utarczki stanowił nieodzowną przyprawę zupy , czemś nieszkodliwie podniecającem apetyt i trawienie , rozgrzewającem werwę , pośredniem miedzy ostrą przekąską a kieliszkiem mocnego wina .  Bez owego deseru piekących słówek i kostycznych przycinkow , wszystkim biesiadnikom czegośby brakło .  Dysputę rozpoczynał zwykle Rakowicz .  Zadarłszy pretensyonalnie głowę i patrząc z góry na obecnych mężczyzn , pytał :  — Zgadnijcie panowie , co za kolosalne zjawisko wwierciło się dzisiaj w tajnię mej psychiki ?  przejmując epizodycznym dreszczem !  — Może pies pana napadł ? — dziecinnym , naiwnym śmieszkiem wrywa się panna Ludwisia .  Panna Florencja wyniosł em podniesieniem ramion wyraża oburzenie na tak poziomo postawioną kwestye .  — Co też ja mówię ! — oryentuje się zawstydzona panna Ludwisia .  — Gdzieżby też pana mógł pies . . .  Pan taki wykwitny !  — Tylko najsubtelniejsze impresye mogły wzruszyć pana Zenona — objaśnia pobłażliwie towarzystwo panna Florencya .  — Pies ?  czy był wściekły ? — wcina się w rozmowę adjutant .  — Ale cóż znowu !  zaręczam iż pan Rakowicz nic wspólnego z tak ordynarnym zwierzęciem nie ma ! — ujmuje się przycinając usteczka panna Florencya , i wzrokiem karci zapłonioną Ludwisię .  — Uciekł ? u nas po obozie włóczy się tych huncwotów co niemiara .  Ujadają bestye , ze moje uszanowanie !  — Ale ja na nich sposób wynalazł : bierze się rozszczepiona deska .  — Z głośnym śmiechem wyjaśnia jakąś manipulacyę zaciekawionej pannie Ludwisi .  — No ! więc cóż pan ujrzał takiego ciekawego ? — dopytuje się gospodyni .  Rakowicz pretensyonalnym wzrokiem patentowanego geniusza obwodzi towarzystwo .  — Człowieka , który uznał nicość bytu . . . który kopnął nogą świat i wszystkie jego podle urządzenia . . . który plunął na społeczeństwo filistrów . . .  No jednem słowem . . .  Surowy wzrok toczy po obecnych , jakby wyzywając do odgadnięcia pytania , poczem oznajmia tryumfująco :  — Samobójcę !  Panna Florencya podnosi oczy ku niebu , i delikatnie wstrząsa ramionami , na znak podziwu i jednocześnie leciuchnego wstrętu .  — Biedak ! musiał dużo wycierpieć nieszczęśliwiec ! — wzdycha ze szczerą litością pani Salomea .  — I zgadnijcie tez państwo , co go do tego fenomenalnego kroku skłoniło ?  — Ba ! gdyby to była kobieta , sądziła by m , że nierozerwalność związków małżeńskich , — domyśla się Dobruczowa .  — — Gdyby dziewczyna , — to uwiedzenie .  A że mężczyzna — dodaje z pobłażliwą pogardą — to pewno jakaś nieuleczalna choroba . . .  — Boże !  jakież to straszne ! — strwożonym głosikiem piszczy panna Ludwisia .  — Odebrać sobie życie !  jabym się nigdy nie odważyła . . .  Chociaż pojmuje , że można tę straszną , tę okropną rzecz zrobić . . .  Twarzyczka jej ciemnieje .  — . . .  Pod wpływem kłótni . . .  Kiedy rodzina bardzo dokucza , lub też ukochany zdradzi !  Lękliwym , niespokojnym wzrokiem spoziera w stronę adjutanta , który z powagą ogryza nóżkę kurczęcia .  Rzęsy panny Florencyi trzepocą , jak strwożone , zachwytu i lęku pełne motyle .  — Och ! " co leż znów mówi panna Ludwisia ! straszne ?  ależ przeciwnie ! to bajkowe !  to wzniosłe . . .  Kościół zapełniony kwiatami , światłem , ludzie się tłoczą , i obok plącze kobieta w czerni , dla której . . . Ileż poezyi ! ja sama . . . chciała by m . . .  — Pani Florencya zapomina , że trupa samobójcy do kościoła nie wnoszą . . . sceptycznie zauważył trzeźwy Zdzisław .  — Efekt stracony ! — podszepnął złośliwie Franek .  — Dlaczego uważa pan . że samobójca na życie plunął ? — pyta spokojnie Iza .  — Dlatego że odeń uciekł ! — odpowiada Rakowicz .  — Więc pan uznaje , że samobójstwo jest negacyą pragnienia życia ? — odzywa sio sardonicznie Bruno , z szatańsko utajonem znaczeniem .  — Naturalnie , iż uznaję ! — dawał się wziąć na kawał Rakowicz , i tonem doskonalej pewności i wysokiego przekonania o sobie dodawał :  — Człowiek , co plunął na ten podły świat i jego urządzenia , co dał w ten sposób dowód , iż nic dba o rozkosze życia i że niemi pogardza , człowiek taki , niezależny od losu .  jest rzeczywiście wyższym gatunkiem zwierzęcia , prawdziwym typem -homo sapiens .  — Wnikam w myśl pańską . . .  Cóż to jest śmierć ? — koniec niedorzecznego , często nieznośnego bytowania .  A ponieważ dla nas obu hamletowskie pytanie : co czeka za grobem ? — nie istnieje , bośmy je dawno rozstrzygnęli negatywnie ; — tedy powinni śmy , logicznie rzeczy biorąc , dawno już łby sobie poukręcać , a i ludzkości całej , przy pewnej konsekwencyi pojęć , w zbiorowem samobójstwie należało by szukać ratunku .  Istnieje tu jednak pewna przeciwna rozumowi .  — nie przeczę — a jednak prawic nieprzezwyciężona przeszkoda : ot taki ciemny , niewytłómaczony instynkt samozachowawczy , lęk może bólu fizycznego , obawa zagłady .  — Najpowszedniejsze rozkosze życia , pod grozą utraty , nabierają spotęgowanej ceny .  Pomyśl pan tylko , co znaczy np . wyrzec się powietrza , słońca , — mówi Bruno z szatańską złośliwością wyprowadzając w pole przeciwnika .  — To właśnie !  O ! te usta zsiniałe , wyciągnięte , które już powietrza schwycić nie mogą . . .  Te oczy zaszłe bielmem , co nic już nie widzą . . . ciało stoczone robactwem . . .  Smierć jest ohydnem zjawiskiem w oceanie bytu ! — brzmiał sąd Rakowicza tak imponujący , że panna Klorencya przechodziła na jego stronę , delikatnie modulując głosik i sznurując usta .  — Wszystkie ustawy zarówno religijne jak świeckie , potępiają samobójstwo — i dlatego unikać go należy !  Bruno spojrzał na nią zabójczo .  Odpowiedziała mu wzrokiem tkliwej ofiary .  — Pociągnąć -by do odpowiedzialności takiego zuchwalca , co idzie przeciw prawu ! — odzywa się adjutant , który zawsze trafia jak kulą w płot .  — Nie , ja chcę wiedzieć czy zgadza się pan , że dla przemożenia tych wszystkich okropieństw , które pan tak niezwykle barwnie , wymownie opisuje , potrzeba silnego impulsu : nieznośnego , niepokonanego cierpienia duchowego , — ciągnie , zwracając się do Rakowicza jak kot zaczajony , nieubłagany Bruno .  — Zbolały duch człowieka , szarpany wirami życia , w ciszy huraganu nicości znajduje ukojenie , — wyniosłym gestem odrzucając włosy z czoła , odpowiada Rakowicz .  — W ciszy — co zgrzyta i wyje ! — słowiczym głosikiem wtóruje panna Florencya .  — Sam sobie winien , głupi .  Trzeba mu było pilnować się przepisów .  Nie , tylko umiarkowanie i akuratność ! — pomagał po swojemu adyutant .  — Więc zgadza się pan , że istnieje pewien antagonizm pomiędzv cierpieniem , a instynktem samozachowawczym ?  Ze zarówno jak w katuszy fizycznej człowiek obojętnieje na dolegliwości duchowe , tak samo też potężna , pochłaniająca tortura moralna znieczula ból fizyczny , którym się w owej chwili pogardza , wprost nie zwraca na ń uwagi . . .  Przypuszczam nawet , że w chwili nadmiernego natężenia takiej męczarni duchowej , ból fizyczny przynosi wprost pożądaną interwencyę , jako cos odciąga uwagę , niejako ulgę . . .  I że to właśnie poniekąd samobójstwo ułatwia ? — badał Bruno .  — Zgadzam się najzupełniej .  Właściwie , to pan zgadza się ze mną !  pod warstwą falistego chaosu wnika pan nakoniec w ukrytą myśl moją ! . . .  Bruno wybucha głośnym śmiechem .  — Więc znaczy , że instynkt samozachowawczy ustępuje wobec silnego cierpienia duchowego .  A wie pan , kiedy człowiek cierpi tak strasznie , tak pożerająco iż woli raczej ból zagłady ?  Oto kiedy całą mocą , całą potęgą uczucia pragnie czegoś , pożąda nieziszczalnego szczęścia .  Rakowicz zaczyna się gniewać .  — Jakto ! pozwól pan . . .  Jeśli ja utrzymuję , że człowiek szamotany otchłannym wirem ducha , może odebrać sobie życie , to znaczy . . .  — To znaczy , iż pragnął rozkoszy życia — nie zaś pluł na nie ! — mówił Bruno .  — Za pozwoleniem !  pan usiłujesz wibracyom mego intellektu nadawać ?  obrót groteskowy !  Pan kołowrotem rozumowań obezwładniasz polot mych skrzydeł — przerywał prawie krzycząc Rakowicz .  — Przyjąwszy przesłankę , musimy tez zgodzić się na logicznie wyprowadzony z niej wniosek , — podsuwał jadowicie Bruno .  — He ! chciał by ś pan , widzę , niejako mnie obalić !  ale ja się . . . tego . . . trzymam dość mocno . . .  Zresztą , już czuję się znużonym tem zmorowem dreptaniem po tajniach własnego ducha . . .  Skończmy już raz z tem !  — Więc samobójstwo jest najenergiczniejszcm wypowiedzeniem się woli życia , stwierdzeniem chęci życia , nie zaś jego przeczeniem , — brzmiał szyderczy , entuzyastyczny głos Brunona .  Samobójca pragnie życia , odrzuca tylko cierpienie !  — To paraliż woli .  Ucieczka przed zagadnieniami życia , dobrowolne złożenie broni na placu boju , — zwolna , zająkliwie , odzywał się Zdzisław .  Bruno zwracał w jego stronę rozgorzałe , rozjątrzone spojrzenie .  — Jakto !  wiec gdy człowiek spragniony szczęścia , co przed nim jak miraż umyka , przekonany o niedosięgalności owego mirażu , strawiony bezpłodną męką , ma odwagę i siły zmódz lęk zagłady ciała , instynkt samozachowawczy , i targnie się na swe życie , kolega nazywasz to paraliżem woli ?  — Naturalnie ! — odpowiadał miękko , spokojnie Zdzisław , tylko twarz jego rumieniła się to bladła , a jasne oczy nieugiętośclą błyskały .  — Życie jest ciężkiem zadaniem nałożonem przez naturę , którego zakres rozciąga się po za granice osobistego szczęścia jednostki .  To może ekspiacya , lub próba , jak chce religia ; w każdym razie kółko ogniwa społecznego : — obowiązek .  A ucieczka zeń dobrowolna to niewykonanie zadania , często ciężkiego , niemniej jednak niezbędnego : — tchórzostwo .  — Dlaczego niezbędnego ? — pytał Bruno .  — Bo każdy atom w przyrodzie ma swój cel , najmniejsze kółko w trybie społecznym swoje znaczenie i zastosowanie .  Odrzucić go nic można bez szkody dla całości .  Należy własne pragnienia podporządkować dobru całości , popędy erotyczne opanować wolą rozumną , świadomą szerszych celów .  Dołmatow .  który dłuższy czas siedział z pochylona głową , milcząc wbrew swemu zwyczajowi , — obruszył się żywo .  — Ot tak , to rozumiem ! — zawołał , — Zdzisław Antonowicz ma racyę !  Człowiek powinien mieć rozum i wolę , i dążyć tam gdzie chce .  A przy silnej woli wszystkie przeszkody przełamać można .  Czy myślicie państwo , że ja naprzykład , w karyerze mojej nie doznał em przeszkodź niechętnych , zawistnych , miażdżących prawie przeszkód !  A jednak przełamał em wszystko ! i dzisiaj — tu z dumą palcem w pierś się stuknął — na mojem stanowisku . . . stoję twardo , idę naprzód , i zajdę jeszcze daleko . . .  Przeszkody żadne mię nie powstrzymają , a jakie zdarzą się — to zdepcę !  powodzenie zawsze jest w mocy człowieka .  Rakowicz wydął pogardliwie usta .  — Mój panie !  nie mówimy tu o przeciętnych zwierzętach , wedle zwykłych norm przyrody o strawę walczących , lecz o ludziach , którzy nie tylko o własną korzyść lub karyerę dbają . . .  Panna Horencya spuściła rzęsy i rzekła falcetem :  — Ja zawsze myslę tylko o innych !  Po chwili dodała głosem cichym i drżącym :  — Nigdy o sobie . . .  — Spytaj jej , czy i te loczki zawija tak misternie nie dla siebie ? — szepnął złośliwie Bruno .  — Naturalnie że z myślą o innych !  To tylko potwierdzenie jej teoryi , — odparł Zdzisław .  — Myślę , że natura , stwarzając istotę wkłada na nią obowiązek właściwego rozwoju indywidualności , t . j , szczęścia — cicho , w zamyśleniu odezwała się Iza , jakby odpowiadając sobie na własne pytanie .  — Przyroda to niewyczerpana skarbnica uciech : zgodność z jej prawami jest błogością , każde zaczerpnięcie oddechu — rozkoszą .  Jeśli zaś czyja organizacya fizyczna lub duchowa , wykoślawiona tak ułomnie , że brak jej zdolności do wyczuwania radości bytu , — najlepiej uczyni jeśli swe kalekie istnienie ze świat i usunie .  Staje się to nawet poniekąd obowiązkiem , jak oczyszczenie drzewa z wilków , lub nadłamanych i uschłych gałęzi .  Społeczeństwu oszczędzą się całe zastępy zatruwających je duchowych kalek , suma szczęścia ludzkości tylko zyska na tem .  Bruno nagle zamilkł , wpatrując się w twarz jej gorejącemi źrenicami .