Zuzanna Morawska  ADJUTANT NASTĘPCY TRONU  powieść z czasów wojny franc [ usko ] - pruskiej  Morawska Zuzanna  MATKA I SYN .  Z pysznie urządzonego apartamentu wydobywał się wielce podniesiony głos chłopięcy , a wyrazy , wydostające się na długi korytarz , świadczyły o niezwykłej scenie , jaka się tam w onej chwili odbywała .  Rzeczywiście , scena była nader niezwykła .  Chłopiec dziesięcioletni , cały zaczerwieniony , tupał nogami , podnosił pięści do góry i na spokojne , lecz stanowcze przedstawienia swego mentora wołał :  — Ani myślę !  ani myślę !  Gniew chłopca potęgował się z każdą chwilą ; szarpał na sobie odzienie , rzucał przedmioty , jakie znajdował koło siebie , a gdy jeden z młodych ludzi , stanowiących jego otoczenie , zbliżył się , żeby nieład , sprawiony w odzieniu małego złośnika , poprawić , odepchnął go gwałtownym , rozkazującym ruchem , na drugiego zaś , który chciał podnieść rzuconego na ziemię bronzowego żołnierza , posłał takiego samego .  I gdyby się on był w porę nie usunął , z pewnością miał by rozbitą głowę .  Główny mentor i wychowawca , Jakób de Villeroy , człek poważny i doświadczony , jako i jego dwaj pomocnicy , Emil Gouret i Henryk de Ancy , zachodzili wprost w głowę , jakiegoby użyć sposobu na uspokojenie powierzonego ich opiece chłopca .  Pan de Villeroy nie tracił zimnej krwi i z wielkim spokojem patrzył na młodzieniaszka , myśląc sobie :  — Niech się wykrzyczy .  Przestanie .  Potem musi zrobić , co mu każę .  Chłopiec wszakże nie tylko się nie uciszał , lecz coraz gwałtowniej wołał :  — Ja tak chcę i tak być musi !  Prócz tego począł używać przekleństw i wyrazów , których z pewnością w otoczeniu swojem nigdy nie słyszał .  Wtedy Jakób de Villeroy postąpił kilka kroków i z ukłonem , pełnym dworskiej etykiety , ozwał się stanowczo :  — Proszę się uciszyć !  Podniesiony głos i cale zachowanie się uchybia nie tylko godności księcia , ale i miejscu , w którem się znajduje .  Lecz ozwanie się mentora zrobiło wprost przeciwny skutek .  Młodzieniaszek , zamiast uciszyć się , tupnął nogą i wrzasnął z całą siłą dziecięcego swego gardła :  — Precz , ty stary wilku !  twoje nauki już mi kością w gardle stoją !  Emil Gouret i Henryk d'Ancy wprost oniemieli .  Pan de Villeroy spojrzał jeszcze surowiej na swego pupila i jeszcze surowszym ozwał sięgłosem :  — Całe zachowanie się księcia jest tak naganne , iż będę zmuszony zaniknąć go w odosobnionym pokoju i przez resztę dnia pozostawić nie tylko bez towarzystwa i zabawy , ale i bez pożywienia .  — Co ? mnie ! — zawołał dzieciak i z podniesioną dłonią postąpił ku swemu wychowawcy .  Mentor wyprostował się i zmierzył chłopca tak groźnym wzrokiem , że ten pomimowoli dłoń opuścił .  Widząc wszakże bezfilność swego gniewu , rzucił się na ziemię i bił nogami i rękami w rozłożony dywan .  Wrzeszczał przytem w niebogłosy i wyrzucał ze spienionych ust najobelżywsze wyrazy .  — Proszę cię , panie Emilu , każ zawezwać nadwornego lekarza ! — rzekł de Villeroy , zwracając się do jednego z młodych ludzi .  Ten posunął się ku drzwiom , nagle jednak stanął i pochylił się w głębokim ukłonie , z za opony bowiem , pokrywającej drzwi , ukazała się postać kobieca .  Henryk d'Ancy zgiął się również w ukłonie .  De Villeroy , odwrócony plecami do drzwi , nie spostrzegł wchodzącej .  — Co się tu dzieje ? — spytała ostrym głosem przybyła , marszcząc ciemne brwi , śmiało nakreślone na białem , wyniosł em czole .  —Jego książęca wysokość uniósł się zbytecznie gniewem i uległ atakowi nerwowemu — odrzekł spokojnym głosem de Villeroy , pochylając się w głębszym jeszcze , niż dwaj poprzedzający , ukłonie .  Przybyła spojrzała na ń badawczo .  Po jej obliczu przebiegł lęk , połączony z wielką tkliwością , ale było to błyśniecie iskry elektrycznej , którą umiała w tej chwili stłumić .  — Posłał em po lekarza . . . — rzekł wychowawca , odpowiadając na badawcze spojrzenie .  — Nie potrzeba , nie wpuszczać go ! — rozkazała dama .  A zbliżywszy się do leżącego chłopca , któremu wejście jej nie przeszkodziło w dalszym ciągu krzyczeć i walić rękami i nogami w dywan , zawołała :  — Wstań !  W głosie jej nie było ani przelęknienia , ani troskliwości , lecz rozkaz groźny , surowy , któremu nikt się opierać nie mógł i nie śmiał .  Nie oparł się też i młodzieniaszek , tak dotąd krnąbny i pragnący wszelkiemi siłami zachować swoją wolę .  Zerwał się , odgarnął ręką spadające mu na czoło włosy i , oparłszy się plecami o stół , spojrzał z pod oka .  Skrzyżowały się spojrzenia przybyłej z jego wzrokiem .  We wzroku obojga płonął teraz jednakowy ogień .  Ogień gniewu , dumy i nieugiętej samowoli .  — Skazany jesteś na areszt przez 24 godziny o chlebie i wodzie ! — zawoła stanowczo dama .  Jeszcze ognistszy błysk ukazał się w oczach chłopca .  — Jutro wczesnym rankiem mam być na przegiądzie mego pułku ! — ozwał się chrapliwym , przytłumionym głosem chłopiec .  Dama nic mu na to nie odrzekła , tylko , zwracając się do pana Villeroy , rzuciła :  — Proszę , żeby mój rozkaz spełniony był z najzupełniejszą ścisłością ( 1 ) .  I majestatycznym krokiem wyszła .  Cisza najzupełniejszą zapanowała .  Po chwili słychać było energiczne kroki chłopca .  Nie tłumił ich nawet rozesłany dywan , jak nic nie stłumiło odgłosu delikatnie przekręconego w zamku klucza .  W milczeniu i z pewnem pognębieniem Jakób de Villeroy i dwaj jego młodzi towarzysze opuścili drugiemi drzwiami komnatę , w której przed chwilą rozgrywała się tak dziwnie gorsząca i niemiła scena .  A rozgrywała się w prawem skrzydle głównego pałacu Tuileries , pewnego czerwcowego poranku r . 1866 .  Krnąbnym chłopcem był Ludwik Napoleon Eugeniusz , zwany pieszczotliwie Lulu , syn cesarza Napoleona III i małżonki jego , Eugenii hr . Montijo , ogłoszony od chwili przyjścia na świat w r . 1856 następcą tronu .  Damą , która jednem słowem umiała przytłumić niewczesne jego wybryki , samowolę i niepohamowaną krnąbność , była matka jego , Eugenia , cesarzowa Francyi .  ( 1 ) Prawdziwe .  O CHLEBIE I WODZIE .  Pokój , do którego przeszedł następca tronu francuskiego , a przeszedł , nie czekając na wezwanie swego otoczenia , był oddzielony jednym tylko salonem od tego , w którym się rozgrywała powyższa scena .  Skromne sprzęty , brak kobierca na posadzce , za to wielki globus , stojący na nizki ej etażerce , duży stół na środku , mapy , rozwieszone na ścianach , świadczyły , że był pokojem do nauki .  Od tej to nauki młodzieniaszek przed chwilą chciał się uwolnić , a natomiast użyć gry w wolanta , za którym przepadał , i to właśnie było przyczyną znanej nam już sceny .  Gdy drzwi zamknęły się za nim , wstrząsnął się cały i zaczął chodzić wielkimi krokami , potrząsając czupryną z charakterystycznym kosmykiem , spadającym na czoło a Ia Napoleon Wielki .  Nagle stanął i rzekł sam do siebie :  — Jestem głupiec ! czemu nie odniosł em się do ojca ?  Najjaśniejszy pan z pewnością był by zrozumiał , że nie zawsze się ma ochotę do siedzenia z temi nudne mi rzeczami ! — to mówiąc , rzucił na podłogę pudełko z przyborami do rysunku .  Z pudełka wysypały się cyrkle , elipsy , ekierki i , leżąc na podłodze , patrzyły na ń świecącą swą powierzchnią , jakby chciały zapytać :  — Cóżeśmy ci zawiniły , że się tak z nami obchodzisz ?  Chłopiec zaczął znów chodzić , usuwając nogą w kąt rozrzucone przedmioty .  — Jak was , tak wszystkie przeszkody będę zawsze usuwał z mej drogi ! — szepnął stanowczym głosem , kopnąwszy nogą otwarte pudełko .  — Ojciec ? . . . co mi też przychodzi do głowy ! — rzucił półgłosem .  — Najjaśniejszy pan czyni zawsze to , co chce najjaśniejsza pani ! — dodał z pewnym przekąsem .  I dalej myślał :  — Gdy zostanę cesarzem , wszyscy mi muszą ulegać .  — Nie pozwolę , żeby mi kto narzucał swą wolę .  Nie pozwolę , stanowczo nie pozwolę !  Zmarszczył brwi i zadumał się :  — Państwo moje musi być wielkie i potężne , naród utrzymam w posłuszeństwie , nie potrzeba będzie żadnej dobroczynności , na którą najjaśniejsza pani tak się wysila , nie potrzeba — bo nikt nie będzie głodny , każdy będzie miał wszystko , co mu potrzeba .  W tej chwili on sam uczuł nagle głód .  Uśmiechnął się ironicznie .  — I nikogo skazywać nie będę na areszt o chlebie i wodzie ! — dodał półgłosem , rozsiadając się w fotelu .  Oparł się łokciami o stół , piąstki podsunął pod brodę , wysunął dolną wargę i znów się za myślił .  — Gdy zostanę cesarzem , Francya musi być potężną . . . zawojuję świat cały , przedewszystkiem zawojuję Prusy i całe Niemcy . . .  Ach , tych chciał by m zmieść ze świata , nie lubię ich !  Zgniotę ich , zgniotę , choćby za to , że chcą równać się z Francyą !  Zgniotę ich , ot tak , jak ten mój stryjeczny dziadek . . .  I podniósł głowę na wielki portret Napoleona I .  — Tylko - tylko będę przezorniejszy . . . nie dam się pokonać i uwięzić — oho , nie dam !  I w dziecięcej swojej głowie snuł najróżnorodniejsze plany .  Plany nader śmiałe , a coraz mniej moźebne do wykonania .  Wstawał , chodził po pokoju , stawał na chwilę , marszczył czoło , podnosił głowę , to znów ją schylał , jakby na posadzce chciał się dopatrzyć urzeczywistnienia swoich planów .  To znów potrząsał głową , a charakterystyczny kosmyk włosów spadał mu na czoło , który z pewną precyzyą , właściwym sobie ruchem na bok odgarniał .  I tak się w tych myślach pogrążył , że zapomniał o głodzie , który mu przed chwilą począł dokuczać .  Nie słyszał tez nawet , a może nie chciał słyszeć otwierających się drzwi i szelestu kroków wchodzących osób .  To Margot , córka pana de Villeroy , własnoręcznie przyniosła mu kawałek chleba na srebrnej tacy i takiż kubek , napełniony wodą .  Postawiła przed nim ten skromny posiłek , a jednocześnie wyjąwszy nieznacznie z za fałdów sukienki spory pakiet , podsunęła go pod podparte łokcie małego więźnia .  Lecz ten podniósł wzrok chmurny i , odsunąwszy pakiet , rzekł rozkazująco :  — Zabierz to !  Nie potrzebuję niczyjej litości !  Margot spojrzała na ń z wyrzutem , łzy woczach jej stanęły , ukryła jednak pakiecik przed wzrokiem ojca , który jednocześnie wszedł z nią i z panami Henrykiem Ancy i Emilem Gouret , niosącymi również własnoręcznie pościel i inne przybory dla młodego delikwenta .  Margot , ukłoniwszy się przesadnie dostojnemu więźniowi , odeszła .  Panowie Henryk i Emil , również skłoniwszy się etykietalnie , ustawili przyniesione przedmioty , oddali ukłon pokorny i oddalili się w milczeniu .  Pan de Villeroy spojrzał tylko badawczym wzrokiem na młodego więźnia , rozejrzał się po pokoju , badając , czy jeszcze w nim czego nie brakuje , i , nie rzekłszy słowa , również się oddalił .  I dziwnemby się mogło zdawać , że nauczyciele spełniali w tej chwili funkcyę , należące do służby .  Był to jednak rodzaj polityki , a raczej wyraźny rozkaz cesarzowej Eugenii , żeby nikt nie wiedział o areszcie jej syna i nikt do niego oprócz nich nie wchodził .  Musieli więc zaufani i wtajemniczeni w całą sprawę wziąć na siebie staranie o zabezpieczenie jakiej takiej wygody dostojnemu więźniowi .  Pan de Villeroy przekroczył tylko ten rozkaz , wzywając z sobą dwunastoletnią córkę ; nie chciał bowiem własnoręcznie podawać posiłku młodzieniaszkowi , który tak niegrzecznie względem niego się zachował .  Prócz tego Margot była towarzyszką zabaw następcy tronu , zwanego poufale Lulu .  Teraz z upragnieniem oczekiwała owej partyi wolanta , którą sobie uplanowali , a ktora stała się przyczyną gorszącej , wyżej opisanej sceny .  Była też nad wiek rozsądna i z wielką powagą dała słowo ojcu , że tajemnicy dochowa .  Bolała ją kara , jaką ponosił Lulu , chciała mu osłodzić samotność i , przekraczając wolę ojca , zaniosła pudełko obsmażanych migdałów , za którymi Lulu przepadał .  Zachowanie się jego zabolało Margot ,  Izy zakręciły się w jej ciemnych oczach i teraz stała w kąciku nieopodal drzwi z nader smutną minką .  Panowie Gouret i Ancy , rozłożywszy przyniesioną pościel , w milczeniu wraz z panem de Villeroy opuścili pokój .  Nie zapomnieli jednak oddać właściwego ukłonu , jak nakazywała etykieta , dla następcy tronu .  Na ukłon ten Lulu nie odpowiedział , co pan de Villeroy zapisał sobie w pamięci , jako uchybienie zwyczajom dworskim .  Po ich odejściu Lulu podniósł głowę , spojrzał z pogardą na stojącą przed nim tacę ze skromnym posiłkiem i począł biegać niecierpliwie , myśląc :  — Oddają mi ukłony !  — No , tak należy !  Ale jak śmią więzić następcę tronu i częstować go chlebem i wodą . . .  Prawda , to nie oni — to najjaśniejsza pani . . .  i to nie spytawszy się nawet , co było przyczyną mego oporu — myślał dalej .  — " Zamknąć go na 24 godziny o chlebie i wodzie ! " — wymówił głośno , naśladując głos matki .  — I wyszła , jakby to chodziło o pierwszego lepszego , nie zaś o jej syna i następcę tronu francuskiego  I z zasępioną twarzą rzucił się znów na fotel .  — Margot to poczciwa dziewczyna !  Jestem pewny , że wkręciła się umyślnie temu staremu wilkowi , swemu ojcu .  Zrobił em jej przykrość , nie przyjmując podarunku . . .  — Ale co też to ona mi przyniosła ? . . . — zamyślił się .  — Pewnie obsmażane migdały , albo kasztany . . .  I mimowoli ślinkę połknął .  — Szkoda , żem nie zostawił !  Nie był by m zasmucił Margot . . . no i przydały by się . . .  I oblizał się .  — Ale nie !  Następcy tronu francuskiego nie wypada okazywać słabości i łakomić się na przysmaki ! — rzekł głośno .  I , wstawszy , przechadzał się po pokoju , trzymając ręce w kieszeniach .  Stanął przy oknie .  Mrok czerwcowy zapadał .  Na podwórzu pałacowym , na który okno wychodziło , zapalano latarnie .  Warta pilnowała bramy , rozmaici ludzie kręcili się po dziedzińcu .  — Szczęśliwsi są ci ludzie ode mnie !  Robią to , co chcą . . .  Czyż to , co chcą ? — zapytał nagle sam siebie .  — Nie , robią to , co im kazano , co każe ich obowiązek — pomyślał .  I mimowoli zaczerwienił się .  Przypomniał sobie bowiem , iź on dlatego siedzi zamknięty , iż nie chciał spełnić , co mu kazano , a co było jego obowiązkiem , to jest uczyć się w onej chwili .  — Źle zrobił eś ! — szepnął mu jakiś głos wewnętrzny .  — Jestem następcą tronu , powinien em robić to , co mi się podoba !  Nikt nie powinien mi się sprzeciwiać ! — zawołał głośno i tupnął nogą .  — Następca tronu jeszcze więcej powinien słuchać , bo kto nie umie być posłusznym , nie będzie umiał rozkazywać — szepnął mu znów tenże sam głos .  Aż obejrzał się dokoła , myśląc , że ktoś zakradł się do jego samotni i szepcze mu morały do ucha .  — Głupstwo !  nikogo niema !  To te nauki starego wilka i tych dwóch jego pomocników utkwiły mi w pamięci i mimowoli brzęczą , jak uprzykrzone komary ! — mówił sam do siebie .  Przeszedł się znów kilkakrotnie po pokoju .  Dotykał przedmiotów stojących na etażerkach i stoliku .  Były to wszystko rzeczy potrzebne do nauki .  Z pewną niechęcią głowę od nich odwracał , jakgdyby cośkolwiek z nich stało się przyczyną jego samotności .  Stanął znów przy oknie .  Światło latarni oświecało dziedziniec .  Nie było jednak takiego ruchu , jak przed chwilą .  Żołnierze tylko przechadzali się miarowym krokiem , sprawiając wartę , każdy w miejscu oznaczonem .  — Gdyby m na nich zawołał , stanęliby w mojej obronie , nie pozwolili więzić , Wszak słyszał em , że wojsko jest do mnie przywiązane . . .  Ale nie , nie , ja tego nie uczynię !  Jestem synem cesarza , następcą tronu !  I dumnie wydął wargi .  Po chwili znów rzekł :  — Ach , jak to nudno być następcą tronu !  Wszystkiego nie wolno , wszystko sprzeciwia się etykiecie . . .  Zamyślił się .  — Czy i innym chłopcom w moim wieku także wielu rzeczy zabraniają ? . . . czy także im mówią : nie wypada ?  Nie mogł sobie odpowiedzieć na to pytanie .  Głód coraz więcej zaczął mu dokuczać .  Spojrzał na biały chleb , leżący na tacy .  Nigdy mu się nie wydał tak białym i tak ponętnym .  Wziął go do ręki , poniósł do ust , nie ukąsił jednak , tylko położył energicznie z jakiemś wewnętrznem postanowieniem .  — Nie !  Powiedział em sobie , że nic nie dotknę , — i nie dotknę , choćbym umarł z głodu !  To mówiąc , wykrzywił się , jakby do płaczu , i rzucił się na posłanie , tuląc głowę w poduszce .  Łkanie wstrząsało jego ciałem .  Nie wydał wszakże żadnego głośniejszego jęku .  Owszem tulił się w miękkie puchy i odziewał , wstydząc się łez i szlochania .  Wstydził się ich sam przed sobą i drżał , żeby kto nie wszedł i jego łkania nie posłyszał .  Wkrótce ucichł zupełnie , a miarowy , spokojny oddech oznajmiał , że następca tronu francuskiego ukoił bunt i smutek we śnie .  Spał , jak każdy zdrowy chłopiec w jego wieku .  OJCIEC I SYN .  W r . 1866 wychodzą na widownię w Prusach dwaj znakomici ludzie : Otto Bismarck i Karol Moltke .  Wielkiemi swemi zdolnościami nie tylko przyczynili się do coraz większego rozrostu swojej ojczyzny , ale zarazem głos ich stał się stanowczym w sprawach całej Europy .  Bismarck pokierował tak sprawy , że księstwo hanowerskie upadło , a kilka drobnych państewek niemieckich zostało złączone z Prusami .  Jednocześnie gen . Moltke zwycięstwem pod Sadową ( 1 ) r . 1866 nad Austryakami nadał przewagę Prusom .  Że zaś Napoleon nie mógł patrzeć spokojnie na rozrost Prus , a przytem chciał utrzymać powagę .  i pierwszy głos w sprawach Europy , przyjął godność rozjemcy między Prusami a Austrya .  Lecz chwiejność jego polityki nie pozwalali mu występować otwarcie .  Wyjeżdżał więc wraz z małżonką do Salzburga ( 2 ) na zjazd z cesarzem austryackim , pozorując odwiedziny kondolencyą po śmierci nieszczęśliwego jego brata , rozstrzelanego w Meksyku , wysłanego tam również za wdaniem się Napoleona III .  Postanowienie odwiedzenia cesarza austryackiego powziął Napoleon nagle , ażeby nie do .  wiedziały się dwory europejskie przed jego spełnieniem .  Przypuszczeni byli do tajemnicy najzaufańsi , którym polecono czynić konieczne przygotowania do podróży .  Wypadki ogólno - europejskie i nagły wyjazd Napoleona III i Eugenii nie pozwalały zajmować się sprawami rodzinnemi , a więc i uwięzienie następcy tronu przeszło niepostrzeżenie .  Być może , iż ojciec nawet o tem nie wiedział lub po rozmowie z małżonką niewiadomość udawał .  Matka , zobaczywszy syna o oznaczonej porze , przyjęła jego powitanie ze zwykłą etykietą dworską .  Po chwili tylko zbliżyła się do niego i , jakby czułość macierzyńska wzięła nad innymi względami górę , podniosła głowę syna ku sobie i przypatrzyła mu się uważnie .  Lulu zaś , idąc za popędem serca , przekroczył wszelką etykietę , zarzucił ręce na szyję matki i , nic nie mówiąc , tulił się z prawdziwie dziecięcą tkliwością do jej piersi .  Pani Dumont , ochmistrzyni następcy tronu , i hr de Villeroy patrzyli z oburzeniem na przekroczenie etykiety dworskiej ; nie śmieli jednak przerywać tego wybuchu czułości , pozostawiając wszelkie uwagi , gdy zostaną sam na sam z dostojnym wychowańcem .  Zresztą chwila tej czułości trwała zaledwie mgnienie oka .  Eugenia umiała się powstrzymać od takich wybuchów .  Złożywszy więc pocałunek na czole syna , odsunęła go od siebie , dając tem znak , że pobyt syna w jej obecności skończony .  Zaraz tez zbliżyli się wychowawcy i , ku wielkiemu niezadowoleniu chłopca , zaprosili go do wyjścia z komnaty matki .  Chłopiec spojrzał na nich niechętnie , ale , nic nie mówiąc , przeszedł do swoich pokojów .  Lecz etykieta nakazywała , ażeby w oznaczonej godzinie przedstawił się ojcu .  Z nadzwyczajną ścisłością zastosowano się do tego i Lulu ukazał się w gabinecie ojca .  — Jak się masz ? - zawołał wesoło Napoleon III , który , obiecując sobie doskonałe wyniki z mającej się odbyć podróży , był w onej chwili w doskonałym humorze .  Było to znów przekroczenie etykiety , na które zżymali się wychowawcy .  Chłopiec bowiem powinien był najpierw uczynić ukłon przy wejściu , postąpić trzy kroki i dopiero czekać ozwania się ojca .  Lulu tego wszystkiego nie zdążył uczynić , co gorsza , usłyszawszy wesoły głos ojca , pobiegł , pochwycił za rękę i przypadł do jego kolan , tuląc się pieszczotliwie .  Hr . de Villeroy i pani Dumont zamienili z sobą spojrzenia , przyczem jedno drugiemu zdawało się wyrzucać zbyt małą uwagę na zachowanie prawideł etykiety , przepisanej dla następcy tronu .  Ten , oparłszy się o kolana ojca , zapomniał o wszystkich swych troskach , wołając wesoło :  — Będę dziś na paradzie wojskowej !  Będę widział wojsko , nowe umundurowanie , pokażą mi nowe karabiny , chassepoty . . .  Ale i ja dostanę taki .  chassepot , taki prawdziwy , żeby m mogł z niego strzelać ! — szczebiotał jednym tchem dalej .  — Prawda , że dostanę ? — pytał natarczywie , gdy ojciec z nadzwyczajną czułością wpatrywał się w jego nieco pobladłą twarzyczkę .  — Dostaniesz , dostaniesz ! — mówił z czułością Napoleon .  Potem , gładząc go po buzi , zapytał nagle :  — Ale cóż to tak pobladł eś ?  Lulu zaczerwienił się po uszy .  — Może boisz się tych kul , które chassepoty tak daleko wyrzucają ? — zapytał , uśmiechając się , ojciec .  — Ja ? kul ? — odpowiedział z oburzeniem  chłopiec .  I wyprostowawszy się , mówił :  — Jestem przecież następcą tronu francuskiego i wiem , że powinien em umieć obchodzić się z bronią , ażeby bronić państwa i rozszerzać jego granice .  — Rozszerzać . . . owszem — odpowiedział  Napoleon z uśmiechem .  — Bronić zaś nie będziesz miał potrzeby ; Francya jest tak potężna , iż nikt nie będzie śmiał jej napadać ! — dodał cesarz z właściwą sobie chełpliwością ( 3 )  Hr . de Villeroy i pani Dumont , stojący na uboczu , z wielkiem uznaniem pochylili głowy .  Lulu zaś rzekł :  — Bronić , — nie . . . bronić ? . . .  I zamyślił się .  Ojciec uważnie mu się z wielka miłością .  przypatrywał .  — Następca tronu , syn nasz , jest mizerny .  Co za przyczyna ? — począł nagle , zwracając się do wychowawców .  Oboje spojrzeli na siebie .  Ze zaś nie mieli polecenia , aby zameldować iego cesarskiej mości o wczorajszem zajściu , i nie wiedzieli , czy już o niem nie jest zawiadomiony , przez chwilę byli w kłopocie .  Pierwsza pani Dumont ozwała się wymijająco :  — Jego cesarska mość następca tronu sypia doskonale .  — O tak , doskonale ! — przytwierdził hr . de Villeroy .  — W każdym razie musi być jakaś przyczyna tej bladości — rzucił Napoleon .  Lulu znów się zaczerwienił .  Ojciec przypatrzył mu się uważnie i rzekł :  — W oczach ma zmęczenie .  — Rzeczywiście , zmęczenie ! — potwierdził hr . de Villeroy z ukłonem .  — Nadworny lekarz niech zbada i o wyniku badania w tej chwili mnie zawiadomi ! — rozkazał cesarz .  I , pocałowawszy syna w oba policzki , dal znak , że posłuchanie skończone .  Tak wychowawcy , jak wychowaniec zadowoleni byli z tego .  Lulu nie chciał się przyznać przed ojcem ani do krnąbrności , ani do kary , — mimo więc , że lubił pozostawać w obecności ojca , okazującego mu wiele przywiązania , w tej chwili rad był , że nie będzie dalej przez niego badany .  Hr . de Villeroy i ochmistrzyni wprost odetchnęli , nie wiedząc , jaką wymyślić przyczynę nie dość dobrego wyglądu dostojnego wychowańca .  Kłamiąc , osłabiali by swą powagę , mówiąc zaś prawdę , narazili by się prawdopodobnie jej cesarskiej mości i ściągnęli niezadowolenie jego cesarskiej mości .  Skończone posłuchanie wybawiało wszystkich z kłopotu .  Lecz Napoleon prawdziwie kochał syna , kochał go nie tylko jako ojciec , lecz i jako cesarz , widzący w nim ugruntowanie dynastyi Bonapartych na tronie Francyi .  Były też chwile , że łatwo przechodził od widoków ziszczenia swoich nadziei do ich upadku .  Zaniepokoił się więc złym wyglądem jedynaka i , chociaż to nie była chwila naznaczona przez etykietę do odwiedzin małżonki , posłał z oznajmieniem zjawienia się w jej komnatach .  Eugenia , dająca w tej chwili posłuchanie jednej ze swoich modystek , co do tualety , w której miała wystąpić w Salzburgu , dość niechętnie przyjęła oznajmienie .  Nie dając jednakże tego po sobie poznać , oddaliła damy ją otaczające i z czarującym , jak zwykle , uśmiechem spojrzała na wchodzącego małżonka .  — Czyś zauważyła , że Lulu dziś bardzo źle wygląda ! — rzekł Napoleon z czułością ojca , strząsając z siebie dostojeństwo cesarza .  — Tak , i kazała m go zbadać lekarzowi .  — Masz już jakie wiadomości ? — zapytał Napoleon .  — Dotąd żadnych .  Ale gdyby było coś zatrważającego , de Crieux ; po widzeniu go rano , był by nas zawiadomił — rzekła uspokajająco .  — A jednak jest blady i ma w oczach zmęczenie — mówił cesarz , targając bródkę .  — Ach , jakiś ty zdenerwowany ! — rzekła , kładąc mu rękę na ramieniu .  — Nic dziwnego ! . . . przy tylu sprawach . . .  A nad wszystkiemi góruje twa nadzwyczajna miłość do syna - dodała z pieszczotą .  — Hm ! .  — Dziecko , jak dziecko , ma czasem swoje kaprysy , stąd zły wygląd — mówiła dalej .  Po chwili takiej rozmowy , jak zwykli śmiertelnicy , w wspólnej trosce o syna , oboje ich cesarskie moście zostali uspokojeni przez nadwornego lekarza , iż następca tronu jest zdrów zupełnie i żadna choroba mu nie zagraża .  ( 1 ) Sadowa ( po niem .  Königgrätz , po czesku Karolowy Hradec ) twierdza w Czechach .  ( 2 )  Miasto starożytne na pograniczu Austryi i Bawaryi .  ( 3 )  Rzeczywiste słowa Napoleona III  NA PLACU ZGODY .  Eugenia de Montijo , zostawszy żoną Napoleona III i cesarzową Francyi , przez jakiś czas nie wdawała się w sprawy państwa , ani też nie używała swego wpływu na małżonka w rozdawaniu godności i urzędów .  Ograniczała się tylko do wynajdywania osób zręcznych , eleganckich , umiejących się bawić i wyszukiwać coraz inne i więcej urozmaicone zabawy .  Osoby te , tak mężczyźni , jak kobiety , stanowili jej dwór , którym się otaczała i z którym robiła wycieczki w uprzywilejowane okolice Paryża .  Miała jednakże ten takt , że otoczenie swe , a nawet ulubieńców , wybierała z pomiędzy Francuzów , dając im pierwszeństwo przed Hiszpanami .  Chętnie brała udział w zabawach tanecznych w małem kółku i , upatrzywszy najzręczniejszego partnera , posyłała przybocznego szambelana z oznajmieniem , że chce , by stanął z nią do kadryla .  Uszczęśliwiony tem odznaczeniem kawaler starał się zręczność swą w prowadzeniu tańca posuwać do najwyższej umiejętności , Eugenia zaś , z właściwym sobie wdziękiem , stawała się na ową chwilę zwykłą śmiertelniczką , oddając się zabawie całą duszą i nie krępując nikogo swą cesarską obecnością ( 1 ) .  — Zabawy takie — mówiła do rnęża — jednają nam wielką popularność .  Ale zabawy te były na bardzo poufałych , zamkniętych w ciasnem kółku zebraniach .  Na balach dworskich , gdzie tłumy ambasadorów i znakomitych osób , przedstawicieli państw obcych , snuły się z całą swą sztywnością , Eugenia z majestatem cesarzowej siedziała na przeznaczonem miejscu , obok Napoleona III .  Nudzila się tak samo , jak on , i oboje spoglądali na przesuwające się w konwenansowym tańcu pary .  Przyjmowała z właściwą powagą i nic nie znaczącem wejrzeniem ukłony , a twarz jej , tak skończenie piękna , była też i skończenie chłodna , nie wyrażając nic więcej , prócz zwykłego , pełnego dworskiej etykiety uśmiechu .  W ciągu lat kilku piękna Hiszpanka wrosła najzupełniej w społeczeństwo francuskie .  Jako zaś matka następcy tronu , czulą się w obowiązku coraz więcej zajmować się sprawami państwa , a chociaż ją te rzeczy szalenie nudziły , okazywała wielkie zainteresowanie .  Coraz tez częściej spotykano ją podczas narad dworskich przy boku małżonka , tam zaś , gdzie wejście jej uświęconem prawem było wzbronione , starała się ubocznie o . przebiegu narad dowiedzieć , lub umiejętnie z małżonka najważniejszy ich przebieg wydobyć .  Jednak nie tylko mężowie stanu , lecz i zaślepiony w niej małżonek musiał przyznać , że nie ma ona zdolności dyplomatycznych .  W sprawach dworskich i państwowych wszystko jest podciągnięte nie tylko pod etykietę , ale i pewną dyplomacyę .  Dyplomacya też było zatajenie prawdziwych powodów wyjazdu pary cesarskiej do Salzburga , oraz przygotowania do tej podróży .  Nie przerywano więc zwykłych przyjęć i zabaw , jakie urządzała Eugenia , a parada wojskowa , mająca się odbyć w tym czasie na placu de Ia Concorde ( Zgody ) , ściągnęła liczny zastęp najznakomitszych osób , jakoteż i tłumy , żądne zawsze widowiska .  Eugenii bardzo chodziło o wystąpienie z całym przepychem , żeby każdy taki występ na długo pozostawał w pamięci widzów .  Teraz więc jechała w otoczeniu swojego dworu .  Szereg powozów ciągnął przez pola Elizejskie , ona zaś na pięknym , siwym rumaku , okrytym przepyszną makatą , jechała obok małżonka , ktory na takimże koniu , tylko bez opony , w mundurze generała gwardyi , postępował stępa , z powagą , oddając na prawo i lewo uśmiechy zgromadzonemu ludowi .  Lecz dziś wszystkie oczy skierowane były na następcę tronu , jadącego na małym koniku andaluzyjskim , z gatunku kuców .  Konik stąpał w takt , ż pewną precyzyą , podnosząc w miarę , z dumą swą maleńką główkę .  Lulu miał na sobie również ubranie generała szwoleżerów pułku , który nosił miano następcy tronu .  Chodziło też głównie w owej chwili o pułk ten , inne bowiem , częściowo tylko przybyłe , miały stanowić tylko tło dla pułku następcy tronu .  Gdy przybyli na plac Zgody , powitano ich okrzykiem : " Vive l'empereur ! "  A potem : " Niech żyje następca tronu ! "  I wyciągano do malca dłonie , jakby go chciano unieść i do piersi przycisnąć .  Napoleon zwrócił wzrok na małżonkę z zadowoleniem .  Zamienili spojrzenie .  Lulu w rozdawaniu uśmiechów naśladował ojca .  Para cesarska , zsiadłszy z koni , zajęła miej na przygotowanem wzniesieniu .  Następca tronu w otoczeniu dwóch generałów - adjutantów , przejeżdżał przed swoim pułkiem .  Żołnierze prezentowali broń i mieli zaraz wykonać przygotowane na ten dzień ćwiczenie , gdy Lulu , czy zapatrzony na swoje szeregi , czy też że ręce mu osłabły po wczorajszym poście , wypuścił cugle , a konik , nie czując kierownictwa , począł galopować ; młody jeździec zachwiał się , stracił równowagę i już miał spaść z konia . . .  Wtem młody oficer pochwycił go jedną ręką , osadził na koniu , drugą zaś przytrzymał kucyka .  Była to jedna chwila , chwila tak krótka , że nawet dalej będący nie dostrzegli całego zajścia .  Adjutanci bowiem otoczyli małego jeźdźca , oficer zaś , podawszy mu lejce , usunął się na swoje miejsce , śledząc wszakże każdy ruch konika , jak i jego jeźdźca .  Lulu przyszedł zaraz do siebie , chwycił lejce , wzrokiem podziękował swemu wybawcy , w duszy zaś mu przeleciało : .  — Dzielny chłopiec .  Trzeba o nim pamiętać .  A w myśli oficera zadźwięczało :  — Dzielny chłopiec , nie zląkł się , dobrze się teraz trzyma na koniu !  Adjutanci wszakże uważali za stosowne nie męczyć dziecka długimi popisami wojska , skrócili je , jak tylko mogli , i wypadek cały przeszedł prawie niepostrzeżenie .  Lecz troskliwe oko ojca dostrzegło chwilowe , zachwianie się syna .  Szepnął nawet coś do małżonki .  Eugenia wytężyła wzrok , lecz Lulu siedział już na koniu , jakgdyby nic nie zaszło .  — Cesarz dziwnie jest dziś zdenerwowany , we wszystkiem widzi jakieś niebezpieczeństwo dla ukochanego jedynaka ! — pomyślała , wytężając całą uwagę w stronę syna .  — Proszę dowiedzieć się , kto jest ten oficer , który mi dopomógł do utrzymania się na koniu .  — ozwał się następca tronu do jednego ze swych adjutantów .  — Spełnione będzie życzenie jego cesarzewiczowskiej mości — odszepnął tamten .  Po skończonych manewrach tym samym porządkiem wracano .  Brakowało jeno p . Leroux , jednego z przybocznych generałów jego cesarskiej mości , ten bowiem otrzymał rozkaz :  — Proszę niezwłocznie sprowadzić nam młodego oficera , który dopomógł naszemu synowi do utrzymania się na koniu . . .  I uniknięcia skandalu . . . — dodał w duchu .  Generał zaś niemało miał kłopotu z spełnieniem rozkazu .  W chwili bowiem , kiedy cały wypadek miał miejsce , błądził wzrokiem po publiczności i całe zajście uszło jego uwagi .  Do  piero najbliższe otoczenie następcy tronu dopomogło mu do rozwiązania zagadki .  " Napoleon tak był niespokojny o syna , że wzrokiem ciągle na jadącym przed nimi spoczywał .  Po powrocie do Tuileries wezwany został w tej chwili de Crieux .  W obecności obojga najjaśniejszych zbadał Lulu i znów uspokoił ich cesarskie moście , mówiąc :  -- Następca tronu jest zdrów zupełnie , rozwija się prawidłowo , sen i apetyt ma zadowalający .  Dzisiejszy wypadek mógł być tylko wywołany chwilowem zmęczeniem , może brakiem uwagi , roztargnieniem , o co w wieku jego wysokości bardzo łatwo i od czego uchronić go trudno .  Poczem ukłonił się , a nie zapytany o nic więcej ani przez cesarza , ani przez jego małżonkę , cofając się , zniknął za portyerą .  Napoleon zbliżył się do syna , podniósł jego główkę , przypatrzył się badawczo , pocałował w oba policzki i rzekł :  — Odpocznij , potem używaj dnia według codziennego zwyczaju .  Chłopiec ukłonił się i podaną sobie rękę ucałował z prawdziwie dziecięcą czułością .  Na skinienie matki zbliżył się według wyuczonych dworskich reguł i , wyprostowany jak żołnierz , czekał na jej słowo .  — Trzeba zawsze umieć panować nad sobą nie pozwolić , żeby wzruszenie lub nawet niedyspozycya brała górę nad tobą — rzekła , wpatrując się w syna .  Chłopiec zaczerwienił się po uszy i skłonił według przyjętego zwyczaju .  Lecz w Eugenii zadrgało znów uczucie macierzyńskie .  Wyciągnęła ku niemu białą swą , wązką , strojną w liczne pierścienie rękę .  Lulu przylgnął do niej ustami .  Eugenia , idąc za popędem drgającego w niej w tej chwili uczucia , przyciągnęła go do siebie i przytuliła do piersi .  Wtedy Lulu objął ją po swojemu za szyję , a całując serdecznie , mówił :  — Mamo , kochana moja mamo !  Napoleon rozrzewnionem okiem patrzył na tę czułość matki i syna .  ( 1 )  Z pamiętników damy dworu .  WYCHOWANIEC I WYCHOWAWCA .  W oznaczonej godzinie zjawił się młody oficer na zamku cesarskim i wprowadzony został przed oblicze obojga najjaśniejszych .  — Przybliż się ! — rozkazał łaskawie Napoleon . .  Oficer , stojący tuż przy drzwiach , skłonił się po wojskowemu i , według przyjętego zwyczaju , postąpił dwa kroki .  — Winien em ci nie tylko podziękowanie , ale i nagrodę , za uchronienie naszego syna od upadku .  Młodzieniec oblał się rumieńcem , a zginając się w dworskim ukłonie , dźwięcznym rzekł głosem :  — Spełnił em swoją powinność i w tem otrzymał em już nagrodę .  Oboje najjaśniejsi uśmiechnęli się na tę zwykłą stereotypową odpowiedź .  — Jak się nazywasz ? — rzuciła łaskawie Eugenia .  — Stanislas Horszyński — odrzekł z właściwym ukłonem oficer .  — Comment ? ( Jak ? ) — spytał Napoleon .  Oficer powtórzył , starając się jak najwyraźniej wymówić swoje nazwisko .  — Stanislas Horsz . . .  — z trudnością i pewnym uśmiechem powtarzał Napoleon , nie mogąc jednak pokonać trudności niesłyszanej nigdy końcówki .  — To nie francuskie nazwisko ? — spytała Eugenia , przychodząc w pomoc małżonkowi .  — Jest to nazwisko polskie — odrzekł oficer .  — Nie jesteś Francuzem ? — spytał Napoleon .  — Jestem Polakiem — odparł Horszyński , z pewną godnością podnosząc głowę .  — Polak ? . . .  Polak ? . . . — powtórzyli razem najjaśniejsi .  '  Jednocześnie po licu Eugenii przebiegła jakaś myśl .  Zmarszczyła brwi , jakby sobie coś przypominając .  Przypatrywała się pilnie przybyłemu , potem rzekła w sobie :  — Tak , tak , niewątpliwie ! . . .  Wtem , wezwany poprzednio , Lulu wszedł w towarzystwie pana de Villeroy .  Ujrzawszy oficera , stojącego o trzy kroki ode drzwi , uchwycił go za rękę , szczebiocząc :  — Dziękuję ci , bardzo dziękuję !  Gdyby nie ty , był by m się skompromitował wobec mego pułku .  Pan de Villeroy zmarszczył brwi na to uchybienie etykiety , której prawideł , mimo ciągłych jego nauk , nie mógł wtłoczyć w głowę przyszłego władcy Francyi .  Cesarz łaskawie się uśmiechnął , małżonka jego zdawała się nie zwracać uwagi na całe otoczenie .  — Ojcze . . najjaśniejszy panie — poprawił Lulu , zbliżając się do ojca — chciał by m , żeby on zawsze był ze mną .  — I wskazał na wyprostowanego oficera .  Napoleon ze zwykłą czułością przygarnął syna i rzekł :  — Zobaczymy . . .  — Możesz odejść ! — rzekła matka .  Lulu zmarszczył się , z pod oka spojrzał i wcale nie miał ochoty spełnić rozkazu .  — Monsieur . . . — ozwał się ochmistrz , zapraszając ruchem ręki do wyjścia .  — Ja chcę , żeby on poszedł ze mną — ozwał się Lulu do ojca , wskazując na młodego oficera .  Wzrok Eugenii spoczął na małżonku , zachęcając go do stanowczości .  — Nie napieraj się , odejdź . . . potem . . . zobaczymy ! — rzekł Napoleon , gładząc syna po niezadowolonej twarzyczce .  Lulu złożył usta w podkówkę , pocałował ojca w rękę i z wielkiem niezadowoleniem wyszedł z komnaty .  Oficer przeprowadził go życzliwym wzrokiem , nie wiedząc jednocześnie , czy i do niego rozkaz ten się nie stosuje .  Zatrzymało go pytanie najjaśniejszej :  — Jak dawno jesteś we Francyi ? — spytała .  — Miał em lat sześć , gdy m przybył tutaj z rodzicami .  — Co robi ojciec ? — spytał cesarz łaskawie .  — Nie żyje . . .  — Matka ? — spytała Eugenia .  — Nie żyje . . . — odrzekł oficer i głos dziwnie mu się załamał .  — Gdzieś się kształcił ? — pytał dalej Napoleon .  — W College de France , potem w politechnice , skąd , trzy miesiące temu , wezwano mnie do pułku najjaśniejszego następcy tronu .  — Dawno stracił eś rodziców ? — spytała z kolei Eugenia .  — Lat dziesięć temu .  — Kto się tobą opiekował ? — pytała dalej .  — Jakaś niewidzialna ręka , o której istnieniu dotąd nie mogł em się dowiedzieć .  Twarz Eugenii rozjaśniła się uśmiechem .  I znów pilnie spojrzała na mówiącego i znów szepnęła :  — Tak , tak , nie mylę się .  Napoleon patrzył przed siebie .  Był zamyślony .  Nie wiedzieć , czy myśl jego odbiegła do spraw szerszych i mającego nastąpić wyjazdu , czy też staczał walkę jakąś wewnętrzną .  "  Nagle spojrzał na zegar i skinął ręką , dając znak , że posłuchanie skończone .  Przeciągnęło się ono i tak zbyt długo : aż  15 minut .  — Szczególna jakaś osobistość ten . . . ten Horsz . . . ten Polak . . . — rzucił Napoleon po wyjściu oficera .  — Prawda — odparła Eugenia .  I pogładziwszy pieszczotliwie , ale jakimś kocim ruchem zasępioną twarz małżonka , niezwłocznie wyszła .  Nowe osoby czekały na posłuchanie .  Cesarzowa zaś , nie wezwana , nie miała prawa ni obowiązku być przy niem obecną .  Zresztą te sprawy nudziły ją niesłychanie .  W tej chwili znać było , że myśl jakaś na jej licu osiadła .  Czy była to myśl o synu , zachowującym się nie tylko samowolnie , ale przekraczającym wszelką etykietę , której najjaśniejsza bardzo przestrzegała , czy też o jakiejś ozdobie swej tualety , którą z wielką precyzyą i namysłem modystkom i krawcom wskazywała ?  Lulu tymczasem , poprzedzany przez pana de Villeroy , przeszedł do swoich komnat i , nic nie mówiąc , rozsiadł się wygodnie , podpierając łokciami na stole i ukrywając twarz w dłoniach .  — Jest to godzina zwykłej przechadzki i gry w wolanta — ozwał się mentor .  Lulu zdawał się nie słyszeć wezwania .  Nie podniósł głowy , nie zmienił pozycyi , żadnym ruchem nie objawił , iż rozumie , że wyrzeczone słowa stosują się do niego .  Pan de Villeroy zmarszczył brwi , targnął niecierpliwie siwiejącego wąsa i , oparłszy się o kominek , postanowił czekać , aż się najjaśniejszy wychowaniec wysapie .  Wiedział o tem , że jest przez niego oddawna nielubiony , a od ostatniego zajścia czuł , że sympatya obniżyła się do zera .  Gryzło go to niewymownie , tem więcej , że i z całego zachowania cesarzowej , jakkolwiek ona nie okazała mu swego najwyższego niezadowolenia , widział , że niechęć ku niemu w jej sercu wzrastała za to , iż musiała jedynaka , przyszłego władcę Francyi , ukarać .  Teraz pan de Villeroy , obserwując z pod oka następcę tronu , jednocześnie myslał sobie :  — Dyabli nadali tego jakiegoś oficerka .  Mały najwyraźniej lgnie do niego , gotowi go wziąć na dwór , za towarzysza , może jakiego preceptora . . .  Wszystko możebne . . .  I wprost niepokój przebiegł po jego twarzy .  — Nie , niepodobieństwo ! . . . — uspokajał się , idąc za biegiem swoich myśli .  Jednocześnie Lulu rozważał :  — Czy może być nieszczęśliwszy chłopiec w całym Paryżu , nawet w całej Francyi , nade mnie ?  Nikt przecież nie ma przy sobie takiego starego wilka i każdemu zapewne pozwalają bawić się lub zapraszać do swego towarzystwa takich , jak im się podoba . . .  Ten oficer , który mnie uchronił od skandalu i wstydu wobec całego pułku , bardzo mi się podoba , — był by z niego doskonały towarzysz . . .  Wprawdzie nazywa się tak jakoś dziwnie , ale cóż to szkodzi . . .  Stanislas , to wcale ładne imię , nikt nawet takiego na całym dworze nie nosi .  — Stanislas ! — szepnął , jakby się chciał przekonać o rzeczywistej piękności tego imienia .  I odjąwszy ręce od twarzy , wstrząsnął głową , przyczem charakterystyczny kosmyk a la Napoleon Wielki spadł mu na czoło .  — Wasza cesarzewiczowska mość odpoczął eś już zapewne .  Możemy teraz udać się do ogrodu lub na plac gry — ozwał się łagodnym głosem mentor , podchodząc do swego wychowańca .  Ten podniósł wzrok i rzekł niechętnie :  — Był em pewny , żeś pan oddawna poszedł już sobie !  Pan de Villeroy zagryzł wargi , zatrząsł się w duchu , uważał jednak , iź najlepiej pominąć to niegrzeczne ozwanie się młodzieniaszka , i pociągnął za taśmę od dzwonka .  Lulu zaś , wykrzywiając twarzyczkę pociesznie , rzucił :  — Niechże się przecie kto zjawi , żeby mi podać stosowne do spaceru ubranie !  W duszy zaś pomyślał :  — Póty będę ojca prosił , póki nie zezwoli , żeby Stanislas był ze mną .  Dopieroż to będzie uciecha !  I na samą myśl spełnienia swego uporczywego żądania , twarzyczka jego rozjaśniła się uśmiechem .  W tej chwili zjawił się służący z kapeluszem i płaszczykiem , który Lulu , szczebiocząc wesoło , narzucał na siebie .  Ukazali się też panowie Emil i Henryk , a Lulu zaraz na wstępie ich zapytał :  — I wy będziecie dziś grali w wolanta ?  — Z przyjemnością , jeżeli wasza cesarzewi czowska mość pozwoli — odpowiedzieli z ukłonem .  Lulu wydął wargi , nie wiedzieć , czy z zadowolenia , czy że inna jakaś myśl nasunęła mu się do głowy .  I zaraz mu przemknęło :  — Czy też Stanislas umie grać w wolanta ?  I , nie zwracając uwagi na pana de Villeroy , w towarzystwie Emila i Henryka wesoło zbiegł ze schodów .  Mentor posępny postępował za nimi , rozmyślając :  — Chłopiec jest bardzo samowolny , trzeba umiejętnie z nim postępować .  A jednak muszę sobie zdobyć jego zaufanie . . . i życzliwość . . . — dodał .  Lulu , zbiegłszy na plac , przeznaczony do gry w wolanta , zapomniał o wszystkich poprzednich troskach .  Kilku zwykłych towarzyszów i towarzyszek zabaw czekało na niego , wśród których Margot starała się śledzić każde wejrzenie cesarzewicza .  Była zawsze na każde jego skinienie .  Lulu zapomniał o swojej godności i z wesołością , właściwą swemu wiekowi , oddał się zabawie .  Rzucał nadzwyczaj zręcznie wolantem , podbijał go pałeczką , a gdy latawiec , misternie wyklejony z różnokolorowego papieru , chciał spadać w nieodpowiedniem miejscu , Margot , biegnąc w podskokach , długim drążkiem nadawała mu właściwy kierunek .  Pełno też było gwaru i prawdziwej wesołości .  Lulu biegał , jak fryga , jego dwaj młodzi nauczyciele podzielali ogólną wesołość i zabawę .  Tylko pan de Villeroy , nie spuszczając oka ze swego najjaśniejszego wychowańca , ponurą i zamyśloną twarzą stanowił dziwny kontrast z tem wesołem , rozbawionem gronem .  Innym razem był by może miarkował zbyt głośne okrzyki , dziś postanowił uchybić nawet zwykłej etykiecie .  — Niech się wyszumi , wymusuje , jak młode wino — myślał sobie , patrząc na wychowańca — będzie potem uleglejszy .  CHWILA SWOBODY .  Cesarz był by może zapomniał o młodym oficerze , któremu obiecał swą łaskę , lecz Lulu tak sobie wbił w główkę swego wybawiciela , iż , łamiąc się z trudnością , ciągle powtarzał w myśli :  — Stanislas Hor . . . szyński . . .  Gdy się kładł spać , powtórzył nawet głośno :  — Jutro już być powinien .  — Kto ? — zapytała ochmistrzyni .  — Już ja wiem kto ! — odrzekł , przymykając oczy .  W myśli zaś dodał :  — Jaka ona ciekawa !  na złość nie powiem . . . Hor . . . Hor . . . szyński . . . — powtórzył jeszcze parę razy i zasnął .  Na drugi dzień , przy pierwszem widzeniu z ojcem , uchybił znów etykiecie , bo zaraz zapytał :  — A czemu go jeszcze niema ?  — Kogo ? — spytał , uśmiechając się , monarcha .  — Stanislas Horszyński — wykrztusił chłopiec .  — Que ce que c'est ?  ( Co to jest ? ) — rzucił ojciec .  Lulu zmarszczył brwi , wstrząsnął spadającym mu na czoło kosmykiem i rzekł bardzo stanowczym głosem :  — Ten młody oficer , który mnie uchronił od spadnięcia z konia .  — Aa ! — szepnął ojciec , jakby sobie co przypominając .  — Obiecał eś mi , ojcze — rzekł chłopiec , lecz zaraz , jakby sobie coś przypomniał , przybrał sztywną według etykiety postawę i powtórzył : — Obiecał eś mi , najjaśniejszy panie , że będzie włączony do mego dworu i będzie ciągle ze mną . . .  — A tak , ale nie trzeba się napierać — odrzekł Napoleon .  Lulu wyciął usta z niezadowoleniem i , kłaniając się , mówił podniesionym głosem :  — Monarcha zawsze powinien dotrzymać słowa .  Pan de Villeroy aż syknął z oburzenia i cały zadrżał .  Cesarz zaś uśmiechnął się pobłażliwie , miał nawet ochotę uściskać jedynaka za to może zbyt śmiałe , ale znamionujące charakter odezwanie , powstrzymał jednakże czułość ojcowską i rzekł :  — I dotrzyma !  Ale i ty dotrzymaj i bądź grzeczny ! — dodał , przybierając ton moralizatora .  I podał synowi rękę do ucałowania , dając tem znak , że może odejść .  Pan de Villeroy zabrał swego wychowańca , nie szczędząc mu uwag za zbyt śmiałe słowa i natrętne domaganie się spełnienia obietnicy .  Lulu z początku słuchał , jakby nie do niego były zwrócone uwagi — potem nagle odwrócił się , spojrzał w oczy mentora :  — Sameś mnie pan tego nauczył !  — Jakto ? — spytał zdumiony de Villeroy .  — Ileż to razy powtarzał eś mi i powtarzasz : " Monarcha powinien zawsze dotrzymywać obietnicy ! "  — Przyczem starał się naśladować głos i postawę wychowawcy .  W tej chwili zapukano do drzwi .  — Entrez — zawołał pan de Villeroy z wielką skwapliwością .  Wbiegła Margot .  Na widok ojca nieco się stropiła .  Lecz pan de Villeroy nie tylko , nie skarcił jej wejrzeniem , lecz był zadowolony , że wejście jej uwolniło go od odpowiedzi przekornemu chłopcu .  Uśmiechnął się nawet i rzekł łaskawie :  — Jeżeli wola jego wysokości , możesz tu pozostać .  Margot , złożywszy ukłon , zwróciła się do cesarzewicza :  — Udało mi się własnoręcznie zerwać te kwiaty .  Przynoszę ci je na dzień dobry .  To mówiąc , podała olbrzymi bukiet kwiatów polnych , które Lulu bardzo lubił .  — Dziękuję ci , Margot , że pamiętasz o moich upodobaniach ! — zawołał wesoło Lulu , odbierając podarunek i wkładając w kwiaty nos dla wciągnięcia w siebie świeżego ich zapachu .  Lecz gdy odjął od nich twarzyczkę , Margot , śmiejąc się , zawołała :  — Ach , przejrzyj się , przejrzyj , tylko prędko !  I bez żadnej ceremonii obróciła go do zwierciadła .  Na twarzy chłopca była rosa i delikatne barwy — żółta przeważała i nią też cały nos był umalowany .  Lulu śmiał się , patrząc w lustro , a Margot , pochwyciwszy bukiet , wgłębiła w niego twarzyczkę i po chwili stanęła również osypana na twarzy pyłem kwiatów .  Oboje , objąwszy się wpół , przeglądali się w zwierciadle , potem patrzyli na siebie , wykrzywiając się , robiąc rozmaite miny i śmiejąc się z prawdziwem rozbawieniem , właściwem swemu wiekowi .  Margot wyjęła kilka kwiatów z wiązanki i , splotłszy z nich wianuszek , włożyła na głowę przyszłego władcy , przyczem mówiła , przekrzywiając główkę :  — Bardzo ci ładnie ! jesteś ukoronowany . . .  — Kwiatami ! — dodał Lulu .  — To najpiękniejsza korona ! — rzekła Margot .  — Może masz słuszność .  Taka korona nie przynosi trosk i zmarszczek , jakie coraz częściej widzę na twarzy ojca — mówił z jakąś powagą Lulu .  Margot , chcąc przerwać jego zasępienie , rzuciła na ń garstką kwiatów .  Lulu nie został jej dłużny .  Obrzucali się tak nawzajem , śmiejąc się i żartując .  Wkrótce ogromny bukiet poszedł w rozsypkę .  Mieli kwiaty na włosach , sukniach , walały się po dywanie .  Oni , rozradowani , podnosili je i znów rzucali na siebie .  Popo , biały piesek , z długą angorską sierścią , ulubieniec następcy tronu , rozbudzony z drzemki , z początku przypatrywał im się leniwie .  Nagle jednak szczeknął , zeskoczył z poduszki i począł się z nimi gonić , wyprawiając bardzo pocieszne harce .  To jeszcze w większą wesołość wprawiło Lulu i jego towarzyszkę .  Obrzucali kwiatami Popa i bawili się z całą ochoczością , używając chwili zupełnej swobody , która im się tak rzadko zdarzała .  Napoleon zaś wprost był zawstydzony zapytaniem syna o młodego oficera .  Zaraz też przywołał oficera służbowego , ten zaś wezwał pana Leroux , przybocznego cesarskiego szambelana .  — Chcę mieć jak najbliższe szczegóły o wychowaniu i sprawowaniu się młodego oficera , który oddał przysługę naszemu synowi .  — Spełni się wola najjaśniejszego pana — odrzekł szambelan .  Poczekał chwilę , a widząc , że najjaśniejszy zagłębił się w czytaniu , zginął za portyerą .  Cesarzowi utkwiły snadź słowa syna , bo na poły głośno je powtórzył :  — Monarcha , gdy obieca , powinien dotrzymać słowa !  I z prawdziwie ojcowską czułością dodał :  — Co to za rozwaga w tym chłopcu !  Nad wiek , nad wiek — powtarzał z zadowoleniem .  Gdy zaś znalazł chwilę , że byli sami z małżonką , opowiadał jej całą rozmowę i ozwanie się chłopca .  Eugenia z pobłażliwym uśmiechem słuchała tych pochwał .  Lecz samowola chłopca w wielu razach wcale jej się nie podobała , marszczyła więc brwi z niezadowoleniem .  Uważała jednak za właściwe nie psuć rozkosznego uniesienia małżonka i mówiła z przymileniem :  — Jak ty go kochasz !  jak ty kochasz tego naszego jedynaka !  Gdy zaś Napoleon coraz więcej rozwodził się nad jego zaletami i nad wiek rozwinięciem , Eugenia , kładąc rękę na ramieniu męża , rzekła :  — Nic dziwnego , wszak on jest synem twoim !  Cesarz uśmiechnął się na te pochlebne słowa , wkrótce jednak spochmurniał i na licu jego osiadła troska , która teraz coraz częściej się ukazywała .  ORDER .  Szambelan , otrzymawszy rozkaz od cesarza co do wywiedzenia się o Stanisławie Horszyńskim i to z dodaniem " niezwłocznie " , wymówionem z pewnym naciskiem , wydał stosowne co do tego polecenie , dodając również : — Niezwłocznie !  Przyczem uczynił gest , przypominający ruch ręki samego cesarza , a dla dobitności starał się głosowi swemu tenże sam dźwięk nadać .  Wszystko to podziałało tak skutecznie , że urzędnicy , wysłani do Kolegium , szkoły inżynierów i pułku , w którym znajdował się młody oficer , w kilka godzin przynieśli jak najpochlebniejsze wieści .  Wszystko to wezwany nadprogramowo szambelan powtórzył najjaśniejszemu z całą dokładnością .  Nie powtórzył zaś tylko tego , że oficer ten był utrzymywany i kształcony przez jakąś niewidzialną a możną snadź osobę , bo w oznaczonych dniach odbierano na jego wychowanie i potrzeby znaczną sumę , z zaleceniem , aby z tego była wvpłacana pensya na osobiste wydatki młodzieńca .  Nie powtórzył , bo o to nie kazano mu się dowiadywać .  Cesarz , usłyszawszy pochlebne sprawozdanie o młodym oficerze , polecił :  — Niech się stawi . . .  — a spojrzawszy na zegar , stojący nad kominkiem , dodał :  — Za 2 godziny , o 5-tej !  Nie brakowało ani minuty do oznaczonej godziny , gdy urzędnik służbowy , krztusząc się i z trudnością wymawiając , oznajmił :  — Stanisław Horszyński , oficer z pułku następcy tronu .  Cesarz dał znak przyzwalający .  Wkrótce młody oficer przestąpił progi gabinetu cesarskiego .  — Należysz od tej chwili do dworu naszego syna , następcy tronu , jesteś adjutantem — rzekł łaskawie Napoleon , przypatrując się przybyłemu .  — Bardzo sympatyczny — pomyślał .  — Lulu ma dziwnie przenikliwe oko — dodał w myśli z rozczuleniem rodzicielskiem .  — Masz nazwisko trudne do wymówienia , będziesz się zwał odtąd Stanislas Horche — rozkazał najmiłościwiej .  Po twarzy oficera przebiegł wyraz niezadowolenia , cesarz wszakże tego nie dostrzegł , bo , zwróciwszy się w inną stronę , dał tem znak , że posłuchanie skończone .  Nowo mianowany adjutant , nim dostał się przed oblicze następcy tronu , przeszedł istne tortury .  Ochmistrz dworu , następnie ochmistrz następcy tronu i cała plejada dostojników oglądali go od stóp do głowy , dając wzkazówki co do zachowania się na dworze .  Niektórzy zazdrościli mu łaski .  Ci byli nie tylko uprzejmi , lecz wprost nadskakujący , inni przyjęli fakt obojętnie , nie zwracając na ń uwagi .  Najdłużej zatrzymał go p . de Villeroy , obznajmiając i ucząc etykiety , zachowywanej na dworze francuskim .  Adjutant z przykładnością ucznia i posłuszeństwem żołnierza słuchał jego nauk , dając do zrozumienia , że nie tylko je pojmuje , lecz jest za nie wdzięczny .  — Sprytny , ale i potulny chłopak ! — po myślał ochmistrz .  — Mc nie szkodzi , może mi być pomocą w wychowaniu tego . . . — chciał dodać jakiś niezbyt pochlebny epitet , ale zmiarkował się , iż nawet w myśli nie wypada mu tego uczynić , pochylił więc głowę i z miną prawdziwego dworaka dodał już półgłosem :  — Przyszłego władcy Francyi .  W tem zbliżył się Emil Gouret i szepnął :  — Następca tronu mocno się niecierpliwi . .  Jednocześnie obrzucił spojrzeniem swego przyszłego kolegę w trudnej sprawie utemperowania dostojnego wychowańca .  Pan de Villeroy , nie odpowiadając nic Emilowi , rzekł do Horszyńskiego :  — Będziesz miał teraz szczęście stanąć przed dostojnym swym patronem .  I idąc naprzód , przeprowadził adjutanta przez długi korytarz .  Gdy weszli do pokoju następcy tronu , p . de Villeroy oddał mu ukłon , na który Lulu nie zwrócił uwagi , lecz podbiegł do Stanisława , a podając mu obie ręce , zawołał :  — Jesteś nareszcie !  Myślał em , że cię już do mnie nie wpuszczą .  Pan de Villeroy , nie chcąc karcić wychowańca za brak zachowania etykiety i zbyt poufałe przywitanie przybyłego , oddalił się , mrucząc do siebie :  — Jeżeli ten młokos pojął moje nauki i ma dosyć sprytu , będzie wiedział , jak sobie postęwać z tym . . .  I nie kończąc znów myśli , dodał :  Może mi to nawet umniejszyć kłopotu z dostojnym wychowańcem .  A dostojny wychowaniec , który przed chwilą tupał nogami , dopominając się o przybycie nowego adjutanta , teraz z rozchmurzoną i zarumienioną twarzyczką mówił :  — Cieszę się bardzo , że tu jesteś !  Będziemy się bawić !  Będziesz dobrym dla mnie towarzyszem , wszak prawda ?  — Ależ naturalnie !  Będziemy się bawić od rana do nocy ! — odpowiedział Stanisław .  I na dowód , że pragnie zabawę zaraz rozpocząć , podrzucił nogą walającą się na dywanie dużą piłkę , która , odbiwszy się od wysokiego sufitu , upadła tuż przy nogach Lulu .  — Jakie ty umiesz sztuki ! — zawołał chłopczyk .  — Ja i ręką tak wysoko nie rzucę !  — Nauczymy się powoli tej sztuki , a tymczasem rzucajmy piłkę ręką , a kto ją złapie pięć razy z rzędu , zasłuży na order — rzekł adjutant .  — Na jaki order ? — spytał Lulu .  — A no , taki z papieru z numerem 5 , jaki dają chłopcom w Kolegium — odrzekł Stanisław .  I cofnąwszy się na długość pokoju , rzucił piłkę w nadstawione ręce chłopca .  Rzucił ją zaś tak umiejętnie , że Lulu odrazu ją schwycił i odrzucił partnerowi .  Zabawa trwała długą chwilę , Lulu łapał piłkę , co mu się dawniej nie zawsze trafiało .  Stanisław również łapał odrzuconą , pierwszeństwo jednak było przy następcy tronu , który po piątem złapauiu skakał z radości , wołając :  — Mam order !  I odrzuci !  piłkę .  Adjutant umyślnie jej nie chwycił i piłka potoczyła się po dywanie .  — Przegrał em ! — rzekł z komicznie smutną miną .  Lulu śmiał się i podskakiwał .  — A order ? — zapytał .  Adjutant obejrzał się , nie wiedząc , skąd wziąć tę wielką odznakę .  Nagle spostrzegł na stole pocięty papier , którym się przed chwilą zabawiał chłopiec .  Zbliżył się więc do stołu , ołówkiem kolorowym bardzo zręcznie narysował piłkę , umieszczając w niej ozdobną piątkę , a u góry koronę cesarską .  Lulu z zaciekawieniem przypatrywał się jego robocie , wołając z zachwytem :  — Jak ty ładnie rysujesz !  A mnie nauczysz ?  — Z największą przyjemnością ! — odrzekł uśmiechając się oficer .  I przypiął mu papierowy order .  Lulu przejrzał się w zwierciedle i był tak dumny z tego odznaczenia , jakgdyby je zdobył prawdziwą zasługą .  Nagle jednak rzekł :  — Musi ci być przykro , źe nie masz orderu ?  — Nie zasłużył em : złapał em piłkę tylko cztery razy ! — odparł Stanisław z udanem zmartwieniem .  Lulu zmarszczył czoło , a potem z miną poważną zawołał :  — Poczekaj ! postaram się , żeby ś również order otrzymał .  Ruch na podwórcu pałacowym , trwający już od rana , wzmagał się coraz więcej ; jednocześnie wszedł pan de Villeroy , oznajmiając :  — Najjaśniejsi państwo proszą następcę tronu .  Nie była to zwykła chwila widzenia się z rodzicami , niemniej Lulu z wielką radością pośpieszył , aby się pochwalić orderem .  Nawet do p . Villeroy , zamiast z chmurną jak zwykle miną , zwrócił się z uśmiechem i , wskazując na order , zawołał ;  — O !  Ten spojrzał z zadowoleniem i , aby nie uchybić etykiecie , skłonił się i szepnął :  — Wspaniale !  Potem , wskazawszy ręką drzwi otwarte , zapraszał dostojnego wychowańca do wyjścia .  Lulu , pochwyciwszy rękę adjutanta , rzekł :  — Pójdź ze mną !  P . de Villeroy skrzywił się na to , lecz pozwolił mu przejść tak przez kilka pokoi .  Przed drzwiami wszakże gabinetu jego cesarskiej mości ozwał się uprzejmie :  — Najjaśniejsi państwo wzywają tylko następcę tronu .  I drzwi otworzył .  Adjutant chciał pozostać , lecz Lulu przytrzymał go obiema rękoma , mówiąc :  — Ze mną wolno ci wszędzie .  Gdy jednak spostrzegł oboje rodziców gotowych do podróży , puścił rękę towarzysza , który się cofnął , i z grymasem zawołał :  — Ojciec i mama wyjeżdżają ?  Napoleon w miejsce odpowiedzi przygarnął syna do siebie i na obu jego policzkach wycisnął serdeczny pocałunek .  Eugenia pogłaskała go po głowie i rzekła :  — Trzeba być grzecznym , słuchać ochmistrzyni i nauczycieli .  Lulu podniósł na matkę chmurne oczy i , nic nie mówiąc , ucałował podaną sobie rękę .  Wtedy Eugenia dotknęła ustami jego czoła i , zwracając się do małżonka , dała znak , że jest gotowa do wyjścia .  — Lulu wsiądzie z nami do powozu i odprowadzi nas na dworzec ! — rozkazał cesarz , jakby nie mogąc rozstać się z synem .  Eugenia przyjęła to żądanie w milczeniu .  W programie nie było mowy o tem , że syn ich odprowadzi .  Lulu podskoczył z radości , potem , jakby sobie nagle coś przypomniał , wskazał na order , zdobiący jego kurtkę , i zaraz oglądając się zapytał :  — Gdzież mój adjutant ?  I on pojedzie ?  — W drugim powozie — rozkazał cesarz i z ojcowską pobłażliwością słuchał szczebiotu syna , który mu opowiadał o grze w piłkę i swojem zwycięstwie nad adjutantem .  — Ale i on powinien dostać order ! — nagle zawołał Lulu .  Cesarz uśmiechnął się łaskawie .  Gdy powozy ruszyły , turkot kół głuszył szczebiot chłopca , któremu z wielką miłością przypatrywał się ojciec , matka zaś z poważną i pobłażliwą miną spoglądała na obu , nie mieszając się do rozmowy .  Dopiero na dworcu wycisnęła pocałunek na czole syna , a z okna wagonu przesłała mu uśmiech , pełny macierzyńskiej czułości .  Na chwilę oczy jej spoczęły na stojącym za chłopcem adjutancie .  Uśmiech zabłąkał się na jej licu .  Wreszcie szepnęła sobie :  — Tak , niewątpliwie tak !  Pociąg ruszył .  Oczy cesarza długo jeszcze patrzyły w stronę , gdzie Lulu stał w otoczeniu swojej świty .  Z powrotem uczepił się ręki swego nowego adjutanta i , wskoczywszy do powozu , wskazał mu ręką miejsce naprzeciw siebie .  Obok następcy tronu siadł , jak zwykle , hr . de Villeroy .  W UPOJENIU !  Dwutygodniowa podróż najjaśniejszych państwa i pobyt w Salzburgu dały najwidoczniej oczekiwane rezultaty dyplomatyczne .  Napoleon wrócił w doskonałym humorze , jakby odmłodzony , zdrowszy , — nawet ciągła zmarszczka na czole wygładziła się nieco .  Małżonka jego snadź również zadowolona była z przyjęcia ; twarz jej piękna , lecz chłodna , ożywiła się bardzo , a nowe projekty zabaw i przyjęć dawały poznać , że cesarzowa świetnością ich chce uspokoić umysły co do wewnętrznego stanu monarchii i zapewnionego wpływu na państwa Europy .  Lulu powitał rodziców z rozpromienioną twarzyczką , opowiadając :  — Nowy mój adjutant jest wybornym towarzyszem , bawi się ze mną . . .  Ale czy się uczysz ? — przerwał ojciec , patrząc z miłością na syna .  — A jakże !  Horche rysuje i ja rysuję !  nauczył mnie zdejmować plany , — mam z całego pałacu i ogrodu .  Zaraz je przyniosę .  I chciał biedz , ażeby się swą pracą pochwalić , lecz matka połoźyła mu dłoń na ramieniu i spytała :  — A nauki z hr . de Villeroy jakże idą ?  Chłopiec skrzywił się nieco , odparł jednak :  — Jak zwykle .  Ale staram się , żeby opowiadanie jego zrozumieć , z Gouretem i d'Ancym zbieramy owady i rośliny , mam już dużo zasuszonych . . . przyniosę .  I znów chciał wybiedz .  Lecz matka wstrzymała go jeszcze , wypytując o rozmaite drobiazgi , a ojciec , korzystając z tej chwili sam na sam z synem , pieścił go i całował , porozumiewając się wzrokiem z małżonką , jakby chciał mówić :  — Co za spryt , co za dowcip ! a zarazem jaka rozwaga !  Lecz sprawy państwa nie pozwoliły im się długo cieszyć tą rodzinną sielanką , — trzeba było się rozstać i p . de Villeroy zjawił się po swego dostojnego wychowańca .  Zapytany na uboczu przez cesarzową o zachowanie się Lulu , odrzekł :  — Najjaśniejsza pani , z rozkoszą jej oznajmiam , że następca tronu z każdym dniem staje się rozsądniejszym .  Rzeczywiście Lulu był teraz znośnym chłopcem .  Od chwili przybycia Horszyńskiego , który mu coraz inne wymyślał rozrywki i podzielał je z nim , jakby towarzysz równego wieku , Lulu nie tylko pozbywał się grymasów i okazywania na każdym kroku swojej woli , lecz chętniej brał się do nauki .  Emil Gouret i Henryk d'Ancy chętnie do tych zabaw należeli , czem sobie również zdobywali serce ucznia .  Zdobywali , ale nie w tym stopniu , co nowy adjutant , bez którego chłopiec na chwilę obejść się nie mógł .  Krępowało to Horszyńskiego , lecz zarazem pochlebiało mu wielce .  Prócz tego , pokochał serdecznie chłopca i nieraz myślał sobie :  — Nie mam nikogo , jestem zdala od swojej ojczyzny .  Jakaś niewidzialna ręka opiekowała się mną dotąd , powinien em oddać to następcy tronu , który jest nadzieją i chlubą przybranej mojej ojczyzny — Francyi .  Margot niechętnie patrzyła na tę przyjaźń ; Lulu , który miał w niej jedyną towarzyszkę , zaniedbywał ją teraz .  Ale sprytna dziewczyna doskonale zrozumiała sytuacyę .  Umiała się też tak postawić , że Horche często ją zapraszał do wspólnej zabawy .  Ona zaś przeniosła teraz całą swą sympatyę na niego .  Umiała również tak się wkręcić , że , ile razy adjutant miał chwilę wolną , zawsze ją spotykał na swojej drodze uśmiechniętą , darzącą go świeżo zerwanym kwiatkiem lub słówkiem uprzejmem .  P . de Villeroy widział to doskonale .  Lecz o ile był surowym wychowawcą , o tyle nader pobłażliwym dla swej jedynaczki , którą po śmierci żony sam się zajmował , psując i pozwalając na wszystkie jej kaprysy i zachcianki .  Zmianę , jaka zaszła w usposobieniu następcy tronu , sobie przypisywał , powtarzając :  — Właściwym taktem i umiejętnością postępowania najbardziej rozhukanego konia można poskromić .  Że zaś towarzystwo adjutanta uważał dla swego wychowańca za bardzo zbawienne , nie krzywił się na niego i wbrew wszelkiej etykiecie rozmawiał z nim poufale .  W takich warunkach upłynęły chwile pod czas nieobecności najjaśniejszych państwa i w takich upłynęły lata .  Lulu wyrastał na młodzieńca , zdając sobie coraz więcej sprawę z obowiązków , jakie na ń spadały , jako przyszłego władcę Francyi .  Ale wypadki w Europie , które zadowalały Napoleona III , w r . 1869 wikłać się zaczęły , wywołując znów troskę na jego oblicze .  Dążące do coraz większych zaborów Prusy z uzurpacyjną polityką Bismarcka poczęły go niepokoić .  — Francya jest silna ! — pocieszał się po każdej rozmowie z marszałkiem Nielem , zajmującym się reorganizacyą armii .  Była to przelotna pociecha , którą najbliższe otoczenie nie zawsze podzielało .  Prócz tego w łonie samego państwa poczęły się gromadzić chmury , zaciemniając powoli błyszczące dotąd nie zmąconą pogodą niebo .  Potworzyły się stronnictwa , domagające się , żeby cesarz rządy swe podzielił z parlamentem .  Coraz więcej wzrastała niechęć przeciw Napoleonowi III i sarkania na nadmierne zabawy , pochłaniające ogromne sumy , których naród musiał dostarczać .  Niezadowolone głosy coraz częściej zaczynały się podnosić .  Popularność pięknej Eugenii , zdobyta dobro czynnością , odwiedzaniem przytułków i osobistem zaglądaniem w zaułki , gdzie się mieściła uboga ludność , chwiać się zaczęła .  Dawały się też słyszeć głosy :  — Obiema rękoma bierze , a jedną okruchy daje ! ( 1 ) .  Głosy te , jak roje uprzykrzonych owadów zwisały nad Paryżem , rozściełając się po całym kraju .  Wciskały się nawet do cesarskich przybytków , jakkolwiek nie w tej formie , zawsze w dostatecznie uprzykrzonej , żeby zaniepokoić i zachmurzyć chorego i nadmiernie starzejącego się Napoleona III .  — Jedynie tylko reformy i dążność do nadania konstytucyi mogą uratować mnie , dynastyę i państwo ! — mówił cesarz w kółku poufnem .  — Jedynie zachowanie dawnego porządku i dawnych zwyczajów może uratować nas i Francyę ! — upierała się Eugenia .  Następca tronu milczał , po błysku jednak oczu znać było , że po raz pierwszy podziela niczem nie uzasadnione zdanie matki .  Od niejakiego bowiem czasu bywał dopuszczany na te poufne narady , gwoli obznajmieniu się z przebiegiem spraw państwa .  Zaprzyjaźniony ze swoim adjutantem , nasłuchał się o konieczności rządów konstytucyjnych , o których ten znalazł dużą wzmiankę w papierach pozostałych po ojcu .  W długich rozmowach Horszyński starał się swemu dostojnemu przyjacielowi tłómaczyć , jak wielkie szczęście takie rządy krajowi przynoszą .  Następca tronu nie podzielał jednak zapatrywań adjutanta , mówiąc nieraz :  — Może to dobre dla narodu , lecz nie dla państwa .  Albo :  — To bardzo ładne , ale jestem przyszłym władcą potężnej Francyi , nie mogę na takich mrzonkach opierać swojej władzy .  Wydymał przytem usta , prostował swą młodzieńczą postać i poczynał rozmowę o zabawach i błahostkach , które go niesłychanie od niejakiegoś czasu zajmowały .  Takie zapatrywanie się przyszłego władcy Francyi bolało nad wyraz Horszyńskiego nie narzucał mu jednak swego zdania , obiecując sobie :  — Przyjdzie czas , że on to przecież zrozumie .  Napoleon pozornie ustępował swojemu najbliższemu otoczeniu , mimo to , po naradzie z ministrami , podczas sesyi parlamentarnej w mowie tronowej w końcu r . 1869 między innemi wygłosił :  — Francya zabezpieczona jest od nieprzyjaciół , reformy są na porządku dziennym .  Słowa te uspokoiły nieco umysły , uspokoiły tem więcej , iż ukończenie kanału Sueskiego dawało Francyi przewagę handlową , zwracając uwagę na tę nową drogę , z której miały popłynąć nieobliczone bogactwa .  Rzucono narodowi błyskotkę .  Błyskotkę tem większą , że cesarzowa wraz z następcą tronu w nadzwyczaj świetnem otoczeniu odbyła podróż na Wschód i była obecną przy otwarciu kanału Suezkiego .  Świetność tej uroczystości była wprost bajecznie olśniewająca .  Okrzyki zadowolenia wznosiły się , rozlewając radosne odgłosy po trzech częściach świata : Europie , Afryce , Azyi .  Wielkość , potęga i spokój Francyi urastały do zenitu .  Wśród tego upojenia następca tronu rzucił swemu nieodłącznemu adjutantowi :  — Widzisz , ja znam mój naród .  Adjutant skłonił głowę w milczeniu , z oczu pp . Gouret i d'Ancy , będących również w świcie , posypały się jakieś niebywałe dotąd błyskawice .  ( 1 ) Dosłowne .  NA WOJNĘ !  — Ren stanie się naturalną granicą Francyi , sięgniemy może i dalej ! — wyrzekła raz cesarzowa w poufał em kółku .  Słowa te rozbiegły się echem po całej Francyi , napełniając umysły niczem nie uzasadnioną otuchą .  Maleńka tylko garstka westchnęła .  I znów dziwna rzecz . . .  Nadziei tych nie podzielał następca tronu .  Młodociany i niezrównoważony jego umysł , gwałtowny temperament łatwo przerzucał go z jednego zdania w drugie .  O ile przed kilkoma miesiącami wierzył w niezachwianą potęgę Francyi , o tyle teraz wiara ta w nim się zachwiała .  Co było tego przyczyną ? — bliższe wniknięcie w sytuacyę ogólno - europejską , czy też jakiś niewytłómaczony wstręt , nie tylko do osoby ale do samego nazwiska " Bismarck " , w którym przeczuwał zbyt groźnego wroga , — trudno wiedzieć .  Raz nawet zwierzył się swemu adjutantowi :  — Najjaśniejsza pani zbyt śmiało rzuciła : " Ren stanie się naturalną granicą Francyi " .  W Prusach jest Bismarck !  Horszyński uśmiechnął się pod wąsem , podzielał bowiem niechęć do Bismarcka Dodał wszakże :  — Nie damy się !  Teraz z kolei uśmiechnął się następca tronu a kładąc mu rękę na jego ramieniu , rzekł :  — Znać , że z bohaterskiego pochodzisz narodu !  Nasłuchał się bowiem opowiadań o Polsce i Polakach , które adjutant czerpał z pamiętników swego ojca , jedynej puścizny , jaka mu po nim została .  A życie na dworze cesarskim i wogóle w Paryżu szło , jak zwykle , ślizgając się po po - ' wierzchni .  Lecz pod tą powierzchnią często zabłoconą , czy zamarzłą szedł jakiś nurt falujący i falisty .  Aż nagle rozbrzmiał okrzyk :  — Wojna !  Tak , wojna !  Wypowiedział ją cesarz Napoleon Prusom d . 19 lipca 1870 r .  A wydał z namowy żony ministra parlamentu , Gramonta , oraz Leboeufa , ministra wojny .  Ten zaś go zapewniał :  — Siły nasze są niespożyte , wojsko doskonale wyćwiczone , każdy żołnierz to bohater , niechęć do Prusaków tkwi w łonie narodu .  Napoleon milczał .  Eugenia podsycała zapał , książę Gramont podzielał jej zapatrywania .  Na ulicach pogwizdywano Marsyliankę .  Naród w jakiemś bezmyślnem upojeniu powtarzał :  — Ren musi być naturalną granicą Francyi !  I nigdy może nie było tak wesoło w Paryżu , tem najweselszem z miast całego świata , nigdy nie posypało się tyle dowcipów , co w lecie 1870 przed rozpoczęciem wojny .  Paryż nawet nie wyruszył nad morze — czekał . . .  Oboje tylko cesarstwo z licznym dworem usunęli się do Saint Cloud , gdzie szereg zabaw oznajmiał , jak są bez troski , jak pewni powodzenia francuskiego oręża ,  I oto 28 lipca 1870 r .  Napoleon , objąwszy główne dowództwo , wyjechał do Metzu .  Szefem jego sztabu był Leboeuf , minister wojny .  Następca tronu wraz z swoim adjutantem pośpieszył na czele pułku , noszącego jego miano .  Emil Gouret i Henryk d'Ancy zaciągnęli się do szeregów .  Patryotyzm ogarnął wszystkie umysły i serca .  Nawet pan de Villeroy , który teraz już tylko zdala czuwał nad swoim wychowańcem , pro . sił , żeby mu wolno było znaleźć się w świcie następcy tronu .  — Pragnę widzieć jego tryumfy , spisywać je i potomności przekazać !  -- mówił z rozczuleniem , wychodząc z sztywnej etykiety dworaka .  Margot z kolei uprosiła ojca , żeby jej pozwolono również udać się do Metzu .  W przebraniu męskiem , fantazyjnem , w którem jej było bardzo do twarzy , niby giermek czy paź średniowieczny , jechała z dwiema swemi przyjaciółkami .  Jechała , jak na zabawę .  Cała też świta cesarskiego dworu i następcy tronu , z wyjątkiem kilku osób , miała pozór uczestników jakiejś wesołej wycieczki .  Cesarz przed wyjazdem uczynił rejentką swą małżonkę , która , z właściwą sobie lekkomyślnością przyjmując tę godność , rzekła :  — Władza moja skierowana będzie głównie ku temu , żeby przygotować świetne przyjęcie wracającym zwycięzcom ! ( 1 ) . . .  Wypowiedzenie wojny przez Francyę nie było dla króla pruskiego , Wilhelma , niespodzianką .  Nie zastało go też nie przygotowanym .  Czuwający nad ogólno - europejską dyplomacyą Bismarck węszył od niejakiegoś czasu niespokojne podmuchy .  Na wiadomość o wypowiedzeniu przez Francyę wojny uśmiechnął się i rzekł :  — Pysznie ! ( 2 )  I śmiał się , zacierając ręce .  Oblicze jego , zakute zwykle w obojętność dyplomatyczną , tak się rozradowało , iż zdawało się , że radość tę podzielają wszystkie trzy włoski na ogołoconej głowie .  — Czy nie za wczesna radość ? — spytał , poglądając na ń , król Wilhelm .  — Najjaśniejszy panie , racz zapytać ministra wojny ! — odrzekł z ukłonem dyplomata .  Wezwany również na naradę minister generał Moltke odrzekł , wznosząc według zwyczaju brwi do góry :  — Mam niepłonną nadzieję . . .  A Bismarck mówił :  — Wszystkie drobne państewka , należące do Rzeszy , pójdą z nami , Napoleon III próżno na nie rachuje .  I jak się zakrzątnęli obaj mężowie stanu , tak w przeciągu jedenastu dni armia pruska , doskonale wyćwiczona i przygotowana , została zmobilizowana .  Jakiś niebywały dotąd zapał całe Prusy ogarnął , a po najdalszych zakątkach jedno jedyne brzmiało hasło :  — Na Francuza !  I oto w osiem dni po zmobilizowaniu na lewym brzegu Renu stanęła olbrzymia armia pruska , ciągnąca przeszło 2000 doskonale umontowanych dział .  Król Wilhelm przybył do Moguncyi i osobiście objął dowództwo na ruchami swej wielkiej armii .  ( 1 ) Dosłowne .  ( 2 ) Prawdziwe .  ROZCZAROWANIE .  — Na wroga !  — Marsz ! — zagrzmiała komenda .  I zastęp Francuzów rzucił się na niewielki oddział pruski , rozłożony pod Saarbriicken nad Saarą w Wogezach .  Świsnęły kule !  Świsnęły i , jak grad , posypały się z jednej i z drugiej strony .  I wśród kurzawy i dymu gradem tym rwąc powietrze , spadały między walczących .  Ten i ów zachwiał się na koniu , niejeden broczył we krwi własnej i swego wierzchowca , lecz walka trwała .  Horszyński radby był znaleźć się w szeregach ; krew w nim się burzyła , był by chciał wstręt swój do Prusaków jak najprędzej czynem okazać .  Zazdrościł tym , których na noszach z pomiędzy koni usuwano , mieszcząc w ambulansach , nawet tym którzy polegli .  Lecz pułk następcy tronu stał na uboczu .  Był tylko niemym świadkiem rozpoczynającej się tragedyi .  Następca tronu przez lunetę z dogodnego i bezpiecznego punktu śledził rozgrywającą , się walkę ; adjutant .  przyboczny był mu potrzebny , choćby dlatego , żeby miał komu powiedzieć swoje uwagi i koić drgawki , wstrząsające nim mimowoli .  Huk , dym , świstające kule wprost go oszołomiły .  Nic dziwnego : pierwszy raz obraz bitwy przedstawiał się jego oczom .  Chwilami przymykał oczy , odejmował od nich lunetę , a chociaż nadrabiał miną i udawał zucha , z pewnością nic nie widział .  Margot kręciła się wszędzie z przyrodzoną sobie żywością i przyznać należy , że huk , świst i wszelkie odgłosy bitwy znosiła wcale odważnie .  Przysunęła się też i do następcy tronu , pytając :  — Nasi zwyciężą ?  — Hm ! — mruknął i dał znak , żeby się oddaliła .  Po chwili zbliżyła się do Horszyńskiego , a przypatrzywszy mu się , rzuciła znów pytanie :  — Czemu pan taki smutny ?  — Boisz się bitwy ? — spytała , nie czekając nawet odpowiedzi na pierwsze pytanie .  — Co za myśl ! — odrzekł z najwyższem oburzeniem Horszyński .  — Następca tronu powiada , że nasi zwycięża — mówiła dalej .  Adjutant gorzko się uśmiechnął .  — Nie wierzysz ? — spytała świdrując go oczyma .  — Chciał by m być między zwycięzcami ! — odrzekł , odchodząc na nowe stanowisko .  — Piuu ! — pokręciła główką Margot , patrząc za nim .  Horszyński , idąc , znalazł zabłąkaną kulę .  Podniósł ją .  Była jeszcze gorąca .  — Kula pruska , — rzekł , podając ją następcy tronu .  Ten wziął ją do rąk , a przypatrzywszy się z pewnem poszanowaniem , mówił z jakąś dziecinną radością :  — Trzeba ją pokazać ojcu , schować na pamiątkę .  Pierwsza kula pruska u stóp moich . . .  — Oby ich jak najmniej było na waszej drodze — rzekł adjutant z gorącem życzeniem .  — Prusacy się cofają ! — rozległ się głos jakiś .  — Zwycięstwo ! — wzniosły się okrzyki , przedzierając radosnem echem dym , włóczący się po całem przestworzu .  To pierwsze zwycięstwo upoiło wszystkich : cesarza , następcę tronu , ministra wojny , wojsko , okolicznych mieszkańców .  Horszyńskiemu serce radością zadrgało .  Pan de Villeroy wielkiemi literami zapisał je w swych pamiętnikach i z ukłonem przedstawił to monarsze , mówiąc z ukłonem :  — Doskonały początek !  Napoleon uśmiechnął się z zadowoleniem .  Gdy zaś pierwsze echa radosnego uniesienia przebrzmiały , w wielkiem uniesieniu biorąc wytwór swej wyobraźni za rzeczywistość , pisał własnoręcznie do żony :  . . .  " Jesteśmy zwycięzcami !  — Lulu w tej pierwszej* potyczce znalazł się , jak prawdziwy bohater ; kulę , która świsnęła mu nad uchem , przyniósł mi na pamiątkę ! . . . "  To zwycięstwo tak oszołomiło wszystkich , iż nie liczono stosunkowo wielkiej ilości poległych i rannych , wiedziano tylko , że Prusacy się cofnęli .  Cofnięcie to było fortelem .  Fortelem obliczonym i wielce wyrafinowanym .  Doskonale byli oni powiadomieni o niewielkich stosunkowo siłach wojennych Francyi , rozumieli swą wyższość liczebną .  Doskonałe mapy terytoryum zezwoliły im poznać każdą dróżkę , krzak i z nieubłaganą rozwagą obliczali dalsze plany .  Moltke obliczał plany wojenne , Bismarck dyplomatyczne .  I zaraz 4 sierpnia wtargnęli w granice Francyi , wydali bitwę pod Weissenburgiem w Alzacyi .  Wojskiem francuskiem dowodził generał MacMahon .  Małe miał siły , czekając na posiłki , ostrzeliwając następujących na ń Prusaków .  Posiłki powoli zwłóczyć się poczęły , przybywały wszakże zapóźno .  Francuzi bili się , jak lwy , lecz szyki zostały złamane .  Ponieśli olbrzymią klęskę .  Plac boju zasłany był poległymi ?  Prusacy zabrali moc ludzi do niewoli , ogromną ilość broni ręcznej , dział , amunicyi , wozów z żywnością i kasę , wynoszącą przeszło 200 tysięcy franków .  Mac Mahoń z niedobitkami cofnął się do Chalons .  Do rozbrzmiewającego radością po zwycięstwie pod Saarbrücken Paryża doszła teraz wieść Hiobowa :  — Klęska !  Nie chciano wierzyć .  — Jakto !  wojska nasze tak silne , zapał tak wielki , miłość ojczyzny tak bezgraniczna — i klęska ?  Ale telegramy , przychodzące z pola bitwy , powtarzały wciąż jedno :  — Klęska !  I wieść ta rozbiegła się po całej Francyi , niosąc smutek i żałobę .  — Gdzie nasi bracia , ojcowie , mężowie ? — wołały w bezgranicznej rozpaczy kobiety .  Boleść była tem większa , iż przychodziła po upojeniu pierwszem zwycięstwem , wśród nadziei wielkiego powodzenia .  Zawód , straszny zawód !  W Alzacyi rozpacz była jeszcze większa .  — Mac-Mahon cofnął się pod Chalons , oddał nas w ręcę Prusaków !  I zaciskano pięści w bezradnej rozpaczy , w opuszczeniu .  Dały się tez słyszeć złowrogie głosy :  — Wojsko nie jest dostatecznie przygotowane , źle odziane . . .  — Obuwie ma , jak do tańca .  — Broń źle opatrzona .  — Żywność nie przygotowana . .  — Skarb niedosyć zaopatrzony .  — Czemu nas łudzono , opowiadając , że wszystko w porządku ?  — Czemu ?  Aż do tych wieści , brzęczących jak szerszenie w opuszczonym ulu , dobiegła jeszcze jedna , dolewając kroplę goryczy .  — Wodzowie nie znają kraju , mapy ich robione przed dziesięcioma laty , wprowadzają wojska między wzgórza i zarośla , z których niema wyjścia .  — Lub stawiają je na płaszczyźnie na cel nieprzyjaciołom . . .  — Co to znaczy , co ? . . .  Nikt nie śmiał rzucić : " zdrada " — lecz wyraz ten zalewał goryczą wszystkie serca .  Serce narodu , wojska . .  Nie ! zdrady nie było , była nieopatrzność .  Aż ktoś rzucił :  — Dwór cesarski tonął w rozkoszach , Hiszpanka wydawała bankiety , a wojsko nie ma butów .  I powtarzano to sobie najprzód szeptem , potem coraz głośniej , z zaciętością , wyglądającą ze wszystkich oczu .  Aż szept ten przeszedł w wicher , szumiący złowrogo .  A wśród tej rozjuszonej wichury ozwał się głos jakiś :  — Bądź co bądź , musimy ratować ojczyznę !  Był to głos , wychodzący z piersi prawdziwie miłujących Francyę .  Głos ten przyciszył wszelkie poprzednie szmery , górował wielkiem uczuciem .  — Musimy ratować ojczyznę ! — rozlegało się teraz na wszystkie strony .  I głos ten drżał w sercu całego narodu , w wojsku .  Zapomniano o wszystkiem .  Każdy był gotów do największych poświęceń .  Nawet w najobojętniejszych piersiach ozwała się teraz miłość do tej ziemi , którą nieprzyjaciel chciał zagrabić .  A Napoleon ?  Ten po nieszczęsnej porażce zmarszczył brwi , lecz rzekł z przeświadczeniem :  — Czasu wojny bywa rozmaicie .  Powetu jemy . klęskę ( 1 ) .  Gdy .  jednak stronnictwo przeciwne wypowiedzeniu wojny wprost zażądało , żeby złożył naczelne* dowództwo , a parlament wystosował naganę ministerstwu za niedostateczne przygotowanie do wojny , ministerstwo z Gramontem i 0livierem na czele podało się do dymisyi , a na czele nowego stanął generał Montauban Pelikao .  Na czole Napoleona zarysowała się głęboka brózda .  Wyrazy jego : " Czasu wojny bywa rozmaicie " komentowano w najrozmaitszy sposób .  Nie można było zwlekać .  Złożył naczelne dowództwo 9 sierpnia , oddając je Bazaine'owi .  Postanowił wszakże pozostać na placu boju .  Żądał tegoż samego od syna .  W sercu młodzieńca budził się coraz więcej zapał wojenny .  — Czemuż nie jestem starszy ?  czemużeście mnie nie uczyli sztuki wojennej ? ( 2 ) — skarżył się swemu adjutantowi .  Horszyński smutnie się uśmiechnął .  Niepowodzenie oręża fracuskiego bolało go nadmiernie , Francyę uważał jako swą drugą ojczyznę , zbyt jednak był młody , aby mógł zrozumieć przyczyny złego .  Wiedział tylko , że jest źle i że to złe trudno będzie naprawić .  — Czemużeś mi nie mówił , że zdejmowanie planów jest konieczne , czemuś mnie pilniej tej sztuki nie uczył ?  Czemuś mi nie powiedział , że plany i mapy są konieczne ? — wybuchnął następca tronu .  — Czynił em wszystko , co było moim obowiązkiem , ponad to nie miał em prawa — odrzekł z pewną goryczą Horszyński .  Lulu chciał jeszcze coś mówić , spojrzał nawet groźnie na swego adjutanta , lecz ujrzawszy twarz jego bladą , przepełnioną bólem , zaciął zęby , odwrócił się , oparł łokcie na stole , ukrył w dłoniach twarz , po której łzy spływały potokiem .  Horszyński uważał za stosowne zostawić go samego , usunął się dyskretnie .  Po chwiii spotkał Margot .  Wesoła zwykle twarzyczka miała wyraz przygnębienia , strojny ubiór giermka zamieniła na jakąś czarną kurtkę .  Wyciągnęła do ń obie ręce , mówiąc :  — Czyś pan wiedział ?  czyś przeczuwał ?  — Gdyby m wiedział , położył by m się murem , ażeby choć na chwilę usunąć to , co się stało .  — A czemuś był smutny , gdy wszyscy się cieszyli ?  — Nie mogł em się cieszyć z rzeczy nieprzewidzianych .  — Wierzysz tylko w rzeczywistość ?  — Pochodzę z narodu , który dużo przecierpiał , bo dużo klęsk otrzymał — odparł wymijająco .  Margot spojrzała na ń zaciekawionemi czy zdziwionemi oczyma .  Może nawet nie zrozumiała dobrze słów jego .  Po chwili rzekła :  — Gdyby m wiedziała , że na nic tu się nie przydam , uciekłabym do Paryża .  — Nie trzeba było przyjeżdżać ! — odrzekł dość szorstko Horszyński .  I odszedł , nie chcąc dalej prowadzić rozmowy , która go drażniła .  — Nie trzeba było przyjeżdżać ! — wycedziła Margot , naśladując głos adjutanta .