Eliza Orzeszkowa  Nad Niemnem  Dzień był letni i świąteczny .  Wszystko na świecie jaśniało , kwitło , pachniało , śpiewało .  Ciepło i radość lały się z błękitnego nieba i złotego słońca ; radość i upojenie tryskały znad pól porosłych zielonym zbożem ; radość i złota swoboda śpiewały chórem ptaków i owadów nad równiną w gorącym powietrzu , nad niewielkimi wzgórzami , w okrywających je bukietach iglastych i liściastych drzew .  Z jednej strony widnokręgu wznosiły się niewielkie wzgórza z ciemniejącymi na nich borkami i gajami ; z drugiej wysoki brzeg  Niemna piaszczystą ścianą wyrastający z zieloności ziemi , a koroną ciemnego boru oderżnięty od błękitnego nieba ogromnym półkolem obejmował równinę rozległą i gładką , z której gdzieniegdzie tylko wyrastały dzikie , pękate grusze , stare , krzywe wierzby i samotne , słupiaste topole .  Dnia tego w słońcu ta piaszczysta ściana miała pozór półobręczy złotej , przepasanej jak purpurową wstęgą tkwiącą w niej warstwą czerwonego marglu .  Na świetnym tym tle w zmieszanych z dala zarysach rozpoznać można było dwór obszerny i w niewielkiej od niego odległości na jednej z nim linii rozciągnięty szereg kilkudziesięciu dworków małych .  Był to wraz z brzegiem rzeki zginający się nieco w półkole sznur siedlisk ludzkich , większych i mniejszych , wychylających ciemne swe profile z większych i mniejszych ogrodów .  Nad niektórymi dachami , w powietrzu czystym i spokojnym wzbijały się proste i trochę tylko skłębione nici dymów ; niektóre okna świeciły od słońca jak wielkie iskry ; kilka strzech nowych mieszało złocistość słomy z błękitem nieba i zielonością drzew .  Równinę przerzynały drogi białe i trochę zieleniejące od z rzadka porastającej je trawy ; ku nim , niby strumienie ku rzekom , przybiegały z pól miedze , całe błękitne od bławatków , żółte od kamioły , różowe od dzięcieliny i smółek .  Z obu stron każdej drogi szerokim pasem bielały bujne rumianki i wyższe od nich kwiaty marchewnika , słały się w trawach fioletowe rohule , żółtymi gwiazdkami świeciły brodawniki i kurze ślepoty , liliowe skabiozy polne wylewały ze swych stulistnych koron miodowe wonie , chwiały się całe lasy słabej i delikatnej mietlicy , kosmate kwiaty babki stały na swych wysokich łodygach , rumianością i zawadiacką postawą stwierdzając nadaną im nazwę kozaków .  Za tymi pasami roślinności dzikiej cicho w cichej pogodzie stało morze roślin uprawnych .  Żyto i pszenica miały kłosy jeszcze zielone , lecz już osypane drżącymi rożkami , których obfitość wróżyła urodzaj ; niższe znacznie od nich , rumianym kwiatem gęsto usiane słały się na szerokich przestrzeniach liściaste puchy koniczyny ; puchem też , zda się , ale drobniejszym , delikatniejszym , z zielonością tak łagodną , że oko pieściła , młody len pokrywał gdzieniegdzie kilka zagonów , a żółta jaskrawość kwitnącego rzepaku wesołymi rzekami przepływała po łanach niskich jeszcze owsów i jęczmion .  Wśród tej wesołej przyrody ludzie dziś także byli weseli ; mnóstwo ich ciągnęło po drogach i miedzach .  Gromadami na drogach , a sznurami na miedzach szły wiejskie kobiety , których głowy ubrane w czerwone i żółte chusty tworzyły nad zbożami korowody żywych piwonii i słoneczników .  Od tych gromad lały się i płynęły po łanach strumienie różnych głosów .  Były to czasem rozmowy gwarne i krzykliwe , czasem śmiechy basowe lub srebrzyste , czasem płacze niemowląt u piersi w chustach niesionych , czasem też pieśni przeciągłe , głośne , których nutę porywały i przedłużały echa ze stron obu : w borkach i gajach rosnących na wzgórzach i w wielkim borze , który ciemnym pasem odcinał pozłoconą , przetkaną szkarłatem ścianę nadniemeńską od wysadzanych srebrnymi obłokami błękitów nieba .  W tym ruchu ludzkim odbywającym się na urodzajnej równinie czuć było najpiękniejszy dla wiejskiej ludności moment święta : wesoły i wolny w słoneczny i wolny dzień boży powrót z kościoła .  W porze , kiedy ten ruch znacznie już stawał się mniejszy , na równinie , z dala od tu i ówdzie jeszcze ciągnących gromad , ukazały się dwie kobiety .  Szły one z tej samej strony , z której wracali inni , ale zboczyły znać z prostej drogi i chwilę jakąś przebyły w jednym z rosnących na wzgórzach borków .  Było to przyczyną ich spóźnienia się , tym więcej , że jedna z nich niosła ogromną więź leśnych roślin , które tylko co i dość długo zapewne zrywała .  Druga kobieta zamiast kwiatów trzymała w ręku niepospolitej wielkości chustkę , która za każdym jej szerokim i zamaszystym krokiem kołysząc się wraz z długim ramieniem powiewała jak sporej wielkości chorągiew .  Z dala to tylko widać było , że jedna z tych kobiet miała w ręku pęk roślin , a druga szmatę białego płótna ; z bliska uderzały one niezupełnie zwykłą powierzchownością .  Kobieta z chustką była niezwykle wysoka , a wysokość tę zwiększała jeszcze chudość jej ciała , które przecież posiadało szkielet tak rozrosły i silny , że pomimo chudości ramiona jej były szerokie i wydawały by się bardzo silne , gdyby nie małe przygarbienie pleców i karku objawiające trochę znużenia i starości , gdyby także nie ostre kości łopatek podnoszące w dwu miejscach staroświecką mantylę z długimi , co chwilę powiewającymi końcami .  Oprócz tej mantyli zaopatrzonej w płócienny kołnierz miała ona na sobie czarną spódnicę , tak krótką , że spod niej aż prawie do kostek widać było dwie duże i płaskie stopy ubrane w grube pończochy i wielkie , kwieciste pantofle .  Ubiór ten uzupełniony był przez stary kapelusz słomiany , którego szerokie brzegi ocieniały twarz , na pierwszy rzut oka starą , brzydką i przykrą , ale po bliższym przyjrzeniu się uwagę i ciekawość budzić mogącą .  Była to mała , chuda , okrągła twarz ze skórą tak ciemną , że prawie brązową , z czołem sfałdowanym w kilka grubych zmarszczek , z wpadłymi i kościstymi policzkami , z wyrazem goryczy i złośliwości nadawanym jej przez ostrość nosa i zaciśnięcie warg , a wzmaganym przez szczególną ognistość i przenikliwość oczu .  Te oczy zdawały się być jedynym bogactwem tej biednej , zestarzałej , złośliwej twarzy .  Może kiedyś były one jedyną jej pięknością , a teraz , wielkie i czarne , spod czarnych , szerokich brwi oświecały ją jeszcze przejmującym blaskiem ; miały one spojrzenie przenikliwe , ostre , urągliwe i płomienność nieustanną , jakby wciąż z wnętrza podsycaną , a dziwną przy tej sczerniałej , w dłoni czasu czy losu zgniecionej twarzy .  Szła szerokim , zamaszystym , do pośpiechu znać przyzwyczajonym krokiem , a długie jej ramiona , u których wisiały ciemne , kościste ręce , kołysały się u jej boków w tył i naprzód , białą , rozwiniętą chustką jak chorągwią powiewając .  Kobietę z kwiatami trudno było by nazwać od razu panną z wyższego towarzystwa albo też dziewczyną z niższych warstw wiejskiej ludności .  Wyglądała trochę na jedno i na drugie .  Wysoka , choć znacznie od towarzyszki swojej niższa , ubrana była w czarną wełnianą suknię , bardzo skromną , która jednak wybornie uwydatniając jej kształtną i silną , w ramionach szeroką , a w pasie cienką kibić zdradzała znajomość żurnalu mód i rękę biegłego krawca .  W wyprostowaniu jej kibici i w delikatności cery czuć było także manierę i cieplarnię .  Ale w zamian ruchy jej i gesty sprzeczały się z całością jej osoby trochą popędliwości i jakby przybranej rubaszności , nie miała ona przy tym na sobie ani kapelusza , ani rękawiczek .  Głowę owiniętą czarnym jak heban warkoczem i twarz śniadą , z purpurowymi ustami i wielkimi , szarymi oczami śmiało wystawiała na upalne gorąco słońca .  Płócienny , tani parasolik opierała o ramię , a ręce jej dość duże i opalone zdradzały nader rzadkie używanie rękawiczek .  Wszystko to uderzało tym więcej , że sposób , w jaki trzymała swą odkrytą głowę i ciemne brwi nad siwymi oczami ściągała , nadawał jej wyraz śmiałości i dumy .  W ogóle ta panna czy ta dziewczyna na lat dwadzieścia parę wyglądająca wydawała się uosobieniem piękności kobiecej zdrowej i silnej , lecz dumnej i chmurnej.Pogody , jaką nadaje ludzkim twarzom szczęście lub rezygnacja , w tej młodej i świeżej , ale niespokojnej i zamyślonej twarzy nie było , jakkolwiek rozjaśniało ją teraz to zupełnie fizyczne ożywienie , którym istotę ludzką , niezupełnie jeszcze przez życie zniweczoną , napełnia długa i swobodna kąpiel w kipiącym zdroju przyrody .  Prędko idąc , aby szerokim krokom towarzyszki swej wyrównać , z zajęciem , prawie z miłością przyglądała się ona uzbieranej przed chwilą więzi roślin .  Były tam bujne liliowe dzwonki leśne , gwoździki , pachnące smółki , liście młodych paproci , młodziutkimi szyszkami okryte gałązki sośniny .  Wszystko to rzucało jej w twarz falę dzikiej i przenikliwej woni , którą też ona od chwili do chwili wciągała pełnym i długim oddechem swej silnej , szerokiej piersi .  Rozkosz , którą uczuwała wtedy , i upał słońca , w którym nurzała swą odkrytą głowę , rumieńcem powlekły śniade jej policzki ; zarazem surowe jej i zamyślone , choć pełne purpurowej krwi usta rozchyliły się w młodym i szczerym śmiechu .  Śmiała się ze słów towarzyszki swej , która idąc wciąż prędko i wielkimi stopami swymi z wysoka i mocno o ziemię uderzając , grubym , nieco ochrypłym , przez brak oddechu często przerywanym głosem ciągnęła w borku jeszcze rozpoczęte opowiadanie .  — Ot , tu , powiadam ci , w tym samym miejscu , pomiędzy tymi wzgórkami , te głupie chłopy wzięli mnie za cholerę …  Może nie wierzysz ?  Słowo honoru , prawdę mówię !  Jeszcześ wtedy nie była w Korczynie , jeszcze mała była ś , bo było to właśnie wtedy , kiedy ojczulek twój z tą Francuzicą romansował ! …  Urwała nagle , stanęła , chrząknęła tak głośno , że aż rozległo się po polu ; chustką trzymaną w ręku jeszcze głośniej nos utarła i gniewnie do siebie zamruczała :  — Wieczna głupota moja !  Młoda panna , której na chwilę twarz znieruchomiała , uśmiechnęła się znowu .  — Co tam !  Niech ciocia na to nie zważa !  Jaż wiem dobrze o wszystkim i z przeszłością oswoiła m się zupełnie …  Przecież ciocia nie przez złośliwość pewno …  Co tam !  Jakże to było z tą cholerą ?  Zaczęły iść dalej , tak samo prędko jak wprzódy .  Stara mówiła znowu :  — Ot , jak było .  Z kościoła wracała m , tak jak i teraz , a śpieszyła m bardzo , bo Emilka była chora i goście mieli na obiad przyjechać …  Więc leciała m co tchu , wprost przez pole , które wtedy ugorem stało , przez puste zagony …  Co dam krok , to półtora zagona przesadzę …  Wprost jakby m nad ziemią leciała …  A miała m na sobie zieloną suknię … jeszcze wtedy kolorowe suknie nosiła m …  Kapelusz taki , ot , słomkowy zdjęła m i dla ochłody machała m nim sobie przed twarzą …  Uf ! nie mogę …  Zdyszała się , stanęła znowu i zaczęła kaszleć .  Kaszel jej był gruby , chrypliwy , głośny , jakby dobywał się z głębi beczki .  Mało jednak zwracała na ń uwagi i zaraz idąc znowu opowiadała dalej :  — Cholera wtedy grasowała po świecie ; w naszych stronach jej jeszcze nie było , ale ludzie lękali się , aby nie przyszła …  Otóż , kiedy mnie chłopi wracający z kościoła zobaczyli tak lecącą polem , jak narobią krzyku , płaczu …  Jedni zaczęli uciekać i biec tak prędko , jakby ich diabeł gonił , drudzy popadali pośród dróg na kolana i nuż żegnać się , czołami bić o ziemię , pacierze głośno mówić … „ Cholera ! — krzyczą — ot i już bieży , nam na zgubienie ! ” „ Ale ! — odpowiadają drudzy — już to nie co innego !  Cholera i koniec !  Wielka taka , że głową nieba dostaje , w zielonej sukni i złotą łopatą macha ! ”  Ta łopata , uważasz , to był mój kapelusz na słońcu błyszczący … prawda , że go też dobrze spłaszczyła m , bo zdjąwszy w kościele z powodu gorąca i nie mając gdzie podziać , położyła m go na ławce i przez całe nabożeństwo na nim siedziała m …  Uf ! nie mogę …  Znowu zabrakło jej oddechu , chrząkała , nos ucierała i chwilę szła milcząc .  — I cóż się stało potem ? — zapytała młoda panna .  — A cóż ?  Daremnie ekonom , który jak raz wtedy wracał też z kościoła , i Bohatyrowicze , którzy mnie kiedyś znali , z bliska nawet znali , perswadowali chłopom , że to nie była cholera , tylko panna Marta Korczyńska z Korczyna , kuzynka pana Benedykta Korczyńskiego …  Nie uwierzyli i do dzisiejszego dnia nie wierzą …  „ Ot — mówią — czy to taka kobieta może gdzie być na świecie ?  Głową do nieba dostawała , nad ziemią leciała , zieloną suknię miała na sobie i złotą łopatą machała , morowe powietrze przed sobą pędząc … ” Wieczna głupota ludzka !  Powiadam ci , Justynko , że ludzka głupota to wielki i wieczny kamień .  Większy on jeszcze od ludzkiej złości .  Już ja to wiem , bo był czas , że i sama tak uderzyła m się o swoją własną głupotę , że …  Uf ! nie mogę …  Sapała , chrząkała , kaszlała znowu głośno jak z beczki .  Justyna policzki i usta topiąc w dzwonkach , paprociach i gwoździkach zauważyła :  — Przecież cioci te niemądre gadania nic nie zaszkodziły …  Czarne oczy Marty Korczyńskiej spojrzały ostro , prawie zjadliwie .  — Tak myślisz ? — sarknęła — wiecznie to samo .  Nikt nie uwierzy w to , czego sam nie doświadczył .  Nie zaszkodziły !  Pewno , nie zjadły mnie one , ale … ukąsiły .  Czy ty myślisz , że to miło być wziętą za cholerę ?  Nie była m ja wtedy tak stara … dwanaście lat temu miała m lat trzydzieści sześć …  — Więc teraz czterdzieści osiem ? — z niejakim zdziwieniem zauważyła Justyna .  — A ty może myślała ś , że sześćdziesiąt ? — ostro zaśmiała się Marta .  — Zapewne wyglądam na tyle , sama to wiem , a i wtedy już niewiele lepiej jak teraz wyglądała m .  Może nie wiesz dlaczego ?  Ha ? Czy wiesz , dlaczego ?  — Wiem — z powagą odpowiedziała panna .  — No , to dobrze , że wiesz , bo może zrobisz co takiego , aby ś i sama prędko na cholerę wyglądać nie zaczęła …  Justyna ramionami wzruszyła .  — A cóż ja takiego zrobić i co przeciw temu poradzić mogę ?  Zamyśliły się obie i mimo woli zwolniły kroku , co najpierw spostrzegła starsza .  — No , wleczem się jak żółwie .  Prędzej , bo już tam Emilka wyrzeka pewno , że nie wracam , i zaczyna dostawać migreny albo globusa …  — A Terenia — podchwyciła panna — biegnie po krople z bobrowej esencji albo po proszki bromowe , albo po antymigrenowy ołówek , albo po Rigollot .  Zaśmiała się , lecz wnet spoważniała znowu .  — Wujenka jest naprawdę biedna z tym ciągłym chorowaniem .  Marta kiwnęła głową i machnęła ręką .  — A pewno — rzekła — biedna kobieta !  Ale bo , widzisz , żeby tak pchły pieścić , jak ona swoje choroby pieści , to by na wołów powyrastały , słowo honoru !  W tej chwili za rozmawiającymi rozległ się turkot powozu ; droga była w tym miejscu wąska , zeszły więc na stronę .  Szły samym skrajem pola porosłego gęstą pszenicą .  Biała i sucha kurzawa owiała je wielkim kłębem , o tyle jednak przezroczystym , że rozpoznać w niej było można zgrabny faeton , ciągnięty przez cztery piękne , błyszczącą uprzężą okryte konie i dwu siedzących w faetonie mężczyzn .  Widziały też , że obaj mężczyźni , spostrzegłszy je , podnieśli nad głowami czapki , a jeden z nich nawet przechylając się nieco ku nim zawołał :  — Święte panny : Marto i Justyno , módlcie się za nami !  Marta z rozżarzonymi oczami i machając ku powozowi swą białą chustą odkrzyknęła :  — A modliła m się , modliła m się , aby Bóg panu rozum przywrócić raczył !  Wykrzykowi temu odpowiedział z oddalającego się szybko powozu wybuch śmiechu , widocznie basowy i ochrypły głos Marty przedrzeźniającego .  Na twarzy Justyny wybił się wyraz silnie uczutej przykrości , prawie udręczenia .  — Boże ! — szepnęła — a ja miała m nadzieję , że ten człowiek dziś już do nas nie przyjedzie , że go ten pan Różyc do siebie na obiad zaprosi …  — Nie głupi on ! — odpowiedziała Marta .  — Zapewne Różyc zaprosił go do swego powozu ; wolał więc swoje szkapiny do domu odprawić , a sam i w cudzym faetonie poparadować i u nas cudzy obiad zjeść … dwie razem korzyści dla hultaja tego …  Justyna była widocznie zaniepokojona .  Już pachnąca więź , którą trzymała w ręku , zajmować ją przestała .  — Ciekawam — szepnęła — jaką to komedię mieć dziś będziemy ?  Marta spojrzała na nią przenikliwie i ciszej trochę rzekła :  — O papuńcię swego lękasz się , ha ?  Ten błazen wieczne facecje wyprawia z tym safandułą …  Tu aż się za wklęsłe usta swoje wielką ręką chwyciła .  Po czole , ustach i nawet ramionach Justyny przebiegło drgnienie nagle jakby uczutego obrzydzenia ; wnet jednak odpowiedziała :  — Niech ciocia śmiało wszystko przede mną mówi .  Ja dawno już zrozumiała m położenie ojca i swoje , dawno , dawno … ale oswoić się z nim nie mogę , i nigdy , nigdy z nim się nie pogodzę …  Marta zaśmiała się .  — Ot . Lubię takie gadanie !  Ciekawam , co zrobisz ?  Musisz pogodzić się albo powiesisz się chyba czy utopisz się …  Każdy desperuje z początku , a potem i godzi się z takim losem , jaki mu  Bóg czy diabeł nasyła .  Bo aby wszystkie losy ludzkie były robotą Pana Boga , w to ani trochę nie wierzę .  Spowiadała m się już z tego i raz nawet absolucji od księdza nie dostała m , jednak nie wierzę …  Powiadam ci , że każdy z początku desperuje , a potem jak baran na rzeź spokojnie swoją drogą idzie …  Uf ! nie mogę !  Zakaszlała się tak , że aż jej oczy łzami zaszły .  Krztusząc się jeszcze , tymi załzawionymi oczami na towarzyszkę popatrzała .  — Ty bo , Justynko , straszną melancholiczką jesteś !  Czemu nie robisz tak jak i inne panny ?  Z łaski wuja i wujenki korzystaj , strój się , kiedy cię stroić chcą , baw się , gdy tylko zdarzy się okazja , mizdrz się do kawalerów , a może którego złapiesz i za mąż wyjdziesz …  ha ?  Słowo honoru !  Czemu ty tak nie robisz ?  Justyna nie odpowiadała .  Szła prosto i równym krokiem jak wprzódy , tylko w rozpalonych i zamyślonych jej oczach błysnęły łzy .  — Phi ! — zaśmiała się Marta — melancholiczką jesteś … i dumna jak księżniczka .  Od wujostwa nic przyjmować nie chcesz , ze swoich procencików ubierasz siebie i ojca , trzewiki nawet oszczędzasz , tak że czasem boso chodzisz , kapelusza i rękawiczek nie nosisz …  — O , niech ciocia tak nie myśli ! — porywczo prawie zawołała Justyna .  — Ja ani kłamać , ani udawać nie chcę !  Prawda , że zawsze łamię sobie głowę , aby mnie i ojcu tych kilku własnych naszych groszy na odzienie przynajmniej wystarczyło …  Ale boso czasem chodzę i kapeluszów ani żadnych drogich rzeczy nie noszę nie tylko dlatego … nie tylko dlatego …  — To i dlaczegóż ?  No , dlaczegóż ? — błyskając oczami dopytywała się stara panna .  — Dlatego — z nagłym i silnym rumieńcem odparła Justyna — że dawno już odechciało mi się ich strojów i zabaw , ich poezji i ich miłości …  Żyję tak , jak oni wszyscy , bo skądże sobie wezmę innego życia , ale jeżeli mogę zrobić co inaczej niż oni , po swojemu robię i nikogo to obchodzić nie powinno .  Marta przypatrywała się jej przenikliwie i z uwagą .  — A wszystko to — rzekła — poszło od tej historii twojej z Zygmusiem Korczyńskim … prawda ?  Cha ! cha !  Myślała ś wtedy pewno , że cię otwartymi ramionami spotkają i do familii swojej wprowadzą …  bo i tak przecie krewną im przychodzisz …  A oni tymczasem … gdzie !  Ani pomyśleć o tym nie dali mazgajowi temu …  Cha ! cha !  wiem ja to wszystko , wiem !  Wieczna głupota ludzka !  Justyna ze wzrokiem w ziemię wbitym milczała .  — No , a myśliszże ty jeszcze czasem o tym mazgaju ?  Serce … boli jeszcze czasem ?  — Nie .  Z krótkiej tej odpowiedzi poznać można było , że panna Justyna mówić nie chce o przedmiocie przez starszą jej towarzyszkę zaczepionym .  Tylko już wszelki cień uprzedniego ożywienia zniknął z jej twarzy .  Zmysły jej przestały pić z kielicha rozkwitłej przyrody rozkoszny napój zapomnienia .  Gryząca troska przejrzała się w zwierciadle jej szarych , przezroczystych źrenic ; jakieś wspomnienia czy wstręty opuściły w dół końce pąsowych warg , nadając im wyraz znudzenia i goryczy .  Wtem na drodze za dwoma idącymi kobietami zaturkotały znowu koła , tylko nieco inaczej niż wprzódy .  Nie był to głuchy i do cichego grzmotu podobny turkot faetonu , ale klekotliwe trochę i z lekkim skrzypieniem połączone toczenie się kół prostego wozu .  Kurzawa też podniosła się znacznie mniejsza , opadła prędko i dwie kobiety , obejrzawszy się ujrzały za sobą długi wóz napełniony słomą , którą z obu boków przytrzymywały drewniane drabiny , a okrywał wzdłuż wozu rozesłany , pasiasty i barwisty , na domowych , wiejskich krosnach utkany kilimek .  Wóz ten ciągnęła para koników małych , tłustych , z których jeden był kasztanowaty z konopiastą grzywą , a drugi gniady z białymi nogami i białą łatką na czole .  Oplatała je z rzadka uprząż z prostych , grubych powrozów .  Gdyby nawet koła tego wiejskiego ekwipażu nie turkotały wcale , a ciągnące go drobnym truchtem koniki stąpały bez najlżejszego szelestu , zbliżenie się jego dało by znać o sobie przez unoszący się zeń wielki gwar głosów .  Napełniało go towarzystwo liczne .  Na słomie okrytej pasiastym kilimkiem , pomiędzy okrągłymi poręczami drabin , siedziało kilka kobiet , z których jedna tylko była niemłoda , w ciemnej chustce na plecach i wielkim czepcu na głowie , inne zaś , niby klomb ogrodowy , kwitły rumieńcami twarzy i jaskrawymi barwami ubrań .  Było im tak ciasno , że siedziały w różnych postawach i kierunkach , twarzami , bokami i plecami ku sobie zwrócone , ściśnięte jak kwiaty w bukiecie .  Jednym z nich w tym ścisku chustki z głów pospadały i tworzyły na plecach kapiszony z muślinu albo perkalu ; innym kosy nawet czarne albo złociste rozwinęły się na błękitne albo różowe staniki , a u wszystkich nad uszami i przy skroniach zwieszały się albo sterczały wetknięte we włosy pąsowe , liliowe i żółte kwiaty .  Wóz trząsł nimi i silne ich kibicie chwiał wciąż w kierunki różne , chwytały też drabiny ciemnymi rękami albo czepiały się wzajem swych ramion i sukien śmiejąc się i gadając głośno i wszystkie razem .W tym gwarnym ogródku było tak ciasno , że woźnicy zabrakło miejsca do siedzenia : kierował on końmi stojąc u samego brzegu wozu , a można by przypuścić , że postawę tę przybrał nie z konieczności , ale przez zalotność , dlatego aby w najkorzystniejszym świetle wydać się współtowarzyszkom podróży .  Był to mężczyzna trzydziestoletni , wysoki i tak zgrabny , jakby go matka natura z lubością i wielkim staraniem na łonie swym wyhodowała .  Tymczasem nie co innego , tylko ciężka praca około zdobywania jej darów , gorące jej żary letnie i dzikie polne powiewy nadały temu ciału taką harmonię i siłę , że trzęsący się i podskakujący wóz nie mógł zmącić ani na chwilę jego prostych i wyniosłych linii .  Od ogorzałej cery jego twarzy silnie odbijały złociste , bujne wąsy i jasnozłote włosy , opadające spod czapki na kołnierz szarej , krótkiej kurty , ku ozdobie zapewne zieloną taśmą oszytej .  Niedbale w ogorzałych rękach trzymając lejce i nie odwracając twarzy ku wiezionym przez się kobietom , odpowiadał wesoło na zapytania ich i przycinki , czasem męski śmiech swój łączył z chórem cienkich , piskliwych śmiechów dziewcząt .  Marta i Justyna zatrzymały się u brzegu drogi , w cieniu wierzby , której kwiat podobny do zielonawych robaczków osypywał im suknie i głowy .  Marta w kierunku jadących machnęła swą białą chustką i niezwykle u niej przyjaznym głosem krzyknęła :  — Dobry wieczór , panie Bohatyrowicz !  Dobry wieczór !  Woźnica szybko zdjął czapkę , odkrywając czoło mniej opalone od reszty twarzy , gładkie i pogodne .  — Dobry wieczór ! — odpowiedział .  — Dobry wieczór ! — chórem krzyknęły dziewczęta .  — A skądżeś to pan wziął tyle dziewcząt ? — zawołała znowu stara panna .  — Po drodze jak poziomki uzbierałem — nie zatrzymując koni , ale tylko zwalniając nieco ich biegu odpowiedział zagadnięty .  Jedna z dziewczyn , najśmielsza znać , przechylając się przez drabinę wozu i białymi zębami błyskając , głośno prawić zaczęła :  — Piechotą , proszę pani , szły śmy … a on nas napędził , tośmy mu kazały , aby nas zabrał …  — Oho !  Kazały ! — zażartowała Marta .  — A jakże ! — potwierdziła dziewczyna z wozu — czy ja nie mam prawa jemu nakazywać ?  Jaż jego strzeczna siostra !  Dla siostry szacunek mieć powinien !  Bardzo słusznie !  W tej chwili wóz zrównał się ze stojącymi pod wierzbą kobietami , woźnica po raz drugi zdjął czapkę i spojrzenie jego z wysoka spłynęło na Justynę .  W tym szybkim spojrzeniu dostrzec można było , że oczy woźnicy błękitne były jak turkusy i że w tej chwili przeleciała w nich błyskawica .  Ale wnet włożył na głowę czapkę , twarz znowu ku drodze zwrócił i poruszywszy lejcami zawołał na konie , aby szły prędzej .  Wóz zaczął toczyć się prędzej .  Justyna z zaciekawieniem i figlarnością w oczach , z rozchylonymi w uśmiechu ustami podskoczyła i gestem wesołym , który by nawet wykwintnemu oku mógł wydać się rubasznym , rzuciła na jadące kobiety swoją więź gałęzi i kwiatów .  Na wozie wybuchnęły śmiechy , dziewczęta chwytały rozsypane kwiaty , niektóre z nich wołały :  — Dziękujemy !  Dziękujemy panience !  Ale woźnica nie obejrzał się i nie zapytał o przyczynę powstałego na wozie gwaru .  Zamyślił się o czymś tak bardzo , że aż głowę , którą przedtem wysoko trzymał , trochę pochylił .  Dwie kobiety iść znowu zaczęły .  Marta mówiła :  — Ten Janek Bohatyrowicz na pięknego i dzielnego chłopaka wyrósł …  Znała m go dzieckiem …  Znała m ich kiedyś wszystkich … kiedyś … dobrze i z bliska …  Zamyśliła się , mówiła ciszej trochę niż zwykle .  — Był , uważasz , taki czas krótki , że ci Bohatyrowicze u nas we dworze bywali i do stołu z nami siadali … mianowicie , ojciec tego Janka , Jerzy , i stryj jego , ten Anzelm Bohatyrowicz , co to teraz podobno schorowany i melancholikiem jakimś stał się …  Jednakowoż jaki to był kiedyś mężczyzna … przystojny , odważny , patriota … romansowy …  Do takiej poufałości wtedy pomiędzy dworem a tą szlachecką okolicą przyszło , że siądę sobie , bywało , do fortepianu i akordy biorę , a Anzelm za mną stanie i śpiewa : „ Bywaj , dziewczę , zdrowe , ojczyzna mię woła ! ”  A potem ja jemu śpiewam : „ Szumiała dąbrowa , wojacy jechali … ”  Będzie temu już lat dwadzieścia dwa … trzy … Jaki to był gwar u nas , jakie życie i moje , i wszystkich …  A teraz wszystko inaczej … inaczej … — wieczny smutek …  Mówiła to coraz powolniej , głową kiwała , a ogniste jej oczy nieruchomo tkwiły w dalekim punkcie przestrzeni .  Wtem znad wozu , który oddalił się o kilkadziesiąt kroków , z towarzyszeniem klekotliwego turkotu kół wzniósł się czysty i silny głos męski z całej szerokiej piersi śpiewający strofę starej pieśni :  Ty pójdziesz górą , ty pójdziesz górą ,  A ja doliną ;  Ty zakwitniesz różą , ty zakwitniesz różą ,  A ja kaliną .  Justyna z szeroko otwartymi oczami i rozchylonymi w uśmiechu usty słuchała pieśni , która dalej rozlewała po polach swą rozgłośną i smętną nutę :  Ty pójdziesz drogą , ty pójdziesz drogą ,  A ja łozami ;  Ty się zmyjesz wodą , ty się zmyjesz wodą ,  Ja mymi łzami …  — Słowo honoru ! — nagle i najgłębszym swym basem zawołała Marta — i my kiedyś z Anzelmem śpiewali śmy ten sam duet …  Na wozie stojący wysoki mężczyzna w znacznym już od dwóch kobiet oddaleniu śpiewał dalej :  Ty jesteś panną , ty jesteś panną  Przy wielkim dworze ;  A ja będę księdzem , a ja będę księdzem  W białym klasztorze …  — Ot — sarknęła Marta — w pieśni jest „ będziesz ” nie „ jesteś ” .  Dlaczego on śpiewa „ jesteś ” ?  Przerabia sobie stare pieśni , błazen !  Justyna uwagi tej nie słyszała .  Gorący płomień przemknął w jej oczach .  — Pyszny głos ! — szepnęła .  — Nieszpetny — odpowiedziała Marta .  — Pomiędzy nimi często znajdują się piękne głosy i śpiewacy z nich zawołani …  I ten Anzelm kiedyś , gdzie tylko , bywało , obróci się … śpiewa .  Z daleka już , z daleka od toczącego się wozu przypłynęła jedna jeszcze strofa :  A jak pomrzemy , a jak pomrzemy ,  Każemy sobie  Złotne litery , złotne litery  Wyryć na grobie …  Stara panna stanęła nagle pośród drogi , podobna do wysokiego słupa ubranego w słomiany kapelusz i stojącego na dwu wielkich nogach w kwiecistych pantoflach .  Wzrok w twarzy młodej dziewczyny utkwiła , wspomnienia i rozczulenia jakieś pracowały w jej chrypliwie oddychającej piersi , aż krzyknęła prawie :  — A koniec tej pieśni znasz ?  Naturalnie , że nie znasz !  Teraz już jej nikt … oprócz nich … nie śpiewa …  Ramiona rozkrzyżowała i grubym , ochrypłym głosem zadeklamowała :  A kto tam przyjdzie albo przyjedzie ,  Przeczyta sobie :  Złączona para , złączona para  Leży w tym grobie !  — Ot , jaki koniec ! — powtórzyła i wnet szerszymi jeszcze jak wprzódy krokami i mocniej ramionami rozmachując poszła dalej .  Wóz napełniony wiejskimi dziewczętami wtoczył się pomiędzy szare domostwa i gęste ogrody wsi , długim sznurem rozciągniętej nad brzegiem wysokiej góry , u której stóp w falach swych błękit nieba i ciemny bór odbijając płynął cichy , spokojny Niemen .  W korczyńskim dworze na rozległym trawniku dziedzińca rosły wysokie i grube jawory otoczone niższą od nich gęstwiną koralowych bzów , akacji , buldeneżów i jeszcze niższą jaśminów , spirei i krzaczastych róż .  Dokoła starych , kiedyś kosztownych sztachet , topole , kasztany i lipy ścianą gęstej zieloności zakrywały drewniane gospodarskie budynki .  U zbiegu dwu dróg okalających trawnik i rosnące śród niego potężne grupy drzew i krzewów stał dom drewniany także , niepobielony , niski , ozdobiony wijącymi się po jego ścianach powojami , z wielkim gankiem i długim rzędem okien mających kształt nieco gotycki .  Na ganku pomiędzy oleandrowymi drzewami , rosnącymi w drewnianych wazonach , stały żelazne kanapki , krzesła i stoliki .  Naprzeciw gospodarskich zabudowań wznosiła się nad sztachetami gęsta zieloność starego znać , bo w aleje z grubych drzew wysadzanego , ogrodu .  Dalej widać było u jednego z krańców ogrodu przeświecający przez zieloność ów wysoki , w słońcu złocisty brzeg Niemna , a z niektórych punktów dziedzińca widzialna była i sama rzeka , szeroka , w tym miejscu okrągłym łukiem skręcająca się za bór ciemny .  Nie był to dwór wielkopański , ale jeden z tych starych , szlacheckich dworów , w których niegdyś mieściły się znaczne dostatki i wrzało życie ludne , szerokie , wesołe .  Jak działo się tu teraz , aby o tym wiedzieć , trzeba było dowiadywać się z bliska , ale co w oczy od razu wpadało , to wielka usilność o zachowanie miejsca tego w porządku i całości .  Jakaś ręka gorliwa i pracowita zajmowała się wciąż jego podpieraniem , naprawianiem , oczyszczaniem .  Sztachety psuły się tu po wielokroć , ale zawsze je naprawiono , więc choć połatane , stały prosto i dobrze strzegły dziedzińca i ogrodu .  Stare również gospodarskie budynki miały silne podpory , a w wielu miejscach nowe strzechy i nowe pomiędzy drewnianymi ścianami słupy z kamieni .  Stary dom niski był i widocznie z każdym rokiem więcej wsuwał się w ziemię , lecz z dachem gontowym i jasnymi szybami okien nie miał wcale pozoru ruiny .  Rzadkich , kosztownych kwiatów i roślin nie było tu nigdzie , ale też nigdzie nie rosły pokrzywy , łopuchy , osty i chrzany , a stare drzewa i dawno znać zasadzone , bo potężnie rozrosłe krzewy wyglądały świeżo i zdrowo .  Dworowi temu , w którym jednak widocznie wciąż się coś psuło i naprawiane było , w którym widocznie także nic od dawna nie dodawano i nie wznoszono , ale tylko to , co już stało i rosło , przechowywano , porządek , czystość i dbałość nadawały pozór dostatku i prawie wspaniałości .  Wielkość zajmowanej przezeń przestrzeni , niezmierne bogactwo napełniającej go roślinności , sama nawet starość niskiego domu i niejaka dziwaczność gotyckich jego okien wywierały wrażenie powagi , wzbudzały mimowolną poezję wspomnień .  Mimo woli wspomnieć tu trzeba było o tych , którzy sadzili te ogromne drzewa i żyli w tym stuletnim domu , o tej rzece czasu , która nad tym miejscem przepłynęła , to cicha , to szumna , lecz nieubłaganie unosząca z sobą ludzkie rozkosze i rozpacze , grzechy i — prochy .  Wnętrze domu posiadało te same , co i dwór cały , cechy dawnego bogactwa chronionego przez czujne i niestrudzone starania od rozpadnięcia się w łachmany i próchno .  W obszernych , niskich i dobrze oświetlonych sieniach sterczały na ścianach przed wielu już zapewne dziesiątkami lat umieszczone ogromne rogi łosi i jeleni ; pomiędzy nimi wisiały uschłe wieńce ze zboża przetykanego czerwienią kalinowych i jarzębinowych jagód ; naprzeciw drzwi wchodowych wschody wąskie , niegdyś wykwintne , a dziś ślady tylko dawnej politury noszące , prowadziły do górnej części domu .  Z tych sieni dwoje drzwi na oścież rozwartych wiodło z jednej strony do obszernej sali jadalnej , z drugiej — do wielkiego o czterech oknach , salonu .  Oba te pokoje dostatecznie zapełniały sprzęty , które , jak z kształtu i gatunku ich wnosić było można , kupionymi były przed dwudziestu przeszło laty i kosztowały wiele ; teraz przecież ukazywały się na nich tu i ówdzie niewprawną ręką wiejskiego rzemieślnika dokonane sklejenia i naprawy , a drogą materię , która niegdyś okrywać je musiała , zastąpiła zupełnie tania i pospolita .  Obicia na ścianach , tak jak i sprzęty , niegdyś kosztowne i piękne , a teraz postarzałe i spłowiałe , błyskały jeszcze tu i ówdzie złoconymi bukietami i arabeskami , zakrywało je zresztą w znacznej części kilka pięknych kopii ze sławnych obrazów i kilkanaście rodzinnych portretów w staroświeckich , ciężkich , z wytartą pozłotą ramach .  Podłogi były tam woskowane i błyszczące , niskie sufity białe i czyste , drzwi staroświeckie , ciężkie , z błyszczącymi brązowymi klamkami , dywany duże i spłowiałe .  W rogu salonu piękny fortepian , u okien ze smakiem ustawione grupy zielonych roślin .  Widać było wyraźnie , że od lat dwudziestu nic tu nie przybyło , ale i nic nie ubyło , a to , co brudził , łamał i rozdzierał czas , ktoś ciągle oczyszczał , zszywał i naprawiał .  Sprawiało to wrażenie pilnej pracy , usiłującej zwolnić , może zupełnie powstrzymać , stopniowo , lecz nieubłaganie proceder swój wiodącą przemianę bogactwa w nędzę .  W przyległym wielkiemu salonowi pokoju , którego okno , jak i okna salonu , wychodziło na błękitniejący zza rzędu starych klonów Niemen , znajdowało się towarzystwo złożone z osób czterech .  Pokój ten miał pozór gabinetu wykwintnej kobiety .  Wszystko tu było miękkie , ozdobne i wbrew temu , co działo się w innych częściach domu , dość jeszcze nowe .  Obicie osypane bukietami polnych kwiatów miało pozór nieco sentymentalny ; gotowalnia okryta zwojami białego muślinu połyskiwała kryształowymi i porcelanowymi cackami ; na etażerkach leżały książki , stały zgrabne koszyki i pudełka z przyborami do ręcznych robót .  Materia okrywająca sprzęty pąsową barwą swą sprawiała na pierwszy rzut oka wrażenie świetności .  Z tymi wszystkimi szczegółami sprzeczała się atmosfera pokój ten napełniająca .  Była ona duszna i pełna zmieszanych zapachów perfum i lekarstw ; ponieważ zaś okno i drzwi od przyległych pokojów szczelnie były zamknięte , pokój ten przypominał pudełko apteczne oklejone papierem w kwiatki i napełnione wonią olejków i trucizn .  W rogu tego pokoju na pąsowym szezlongu we wpółleżącej postawie siedziała kobieta w czarnej jedwabnej sukni , z kibicią zbyt szczupłą , ale mającą w kształtach swych i ruchach wiele delikatnego wdzięku , z twarzą kiedyś znać zupełnie piękną , a i dziś jeszcze pomimo przywiędnięcia i zbytecznej chudości uderzającą niezmierną delikatnością płci ; wielkością czarnych oczu o powłóczystym , łagodnym spojrzeniu , bujnością czarnych , starannie ułożonych włosów .  Jakkolwiek skądinąd wyglądała na lat blisko czterdzieści , nie miała ani jednego siwego włosa , i jakkolwiek kibić jej i cera zdradzały do niedołęstwa posuniętą fizyczną słabość , drobne jej wargi były pąsowe i świeże jak u młodziutkiej dziewczyny .  Rączki drobne , tak chude i delikatne , że prawie przezroczyste , tak pielęgnowane , że paznokcie ich posiadały kolor listka róży i połysk politury .  Z wyrazem niemocy lub słodkiej rezygnacji splatała je ona i opuszczała na suknię albo rozmawiając czyniła nimi gesty rzadkie , drobne , powolne , objawiające śmiertelną obawę przed wszelkim żywszym i choćby odrobinę energiczniejszym poruszeniem ciała czy ducha .  Była to pani Emilia Korczyńska , od lat dwudziestu paru żona Benedykta Korczyńskiego , właściciela odziedziczonego przezeń po ojcach i dziadach Korczyna .  Naprzeciw pani domu siedziała kobieta na pierwszy rzut oka wcale do niej niepodobna , ale po przypatrzeniu się mająca z nią mnóstwo podobieństw .  Zdawało by się , że każda z nich należała do innego gatunku , ale do tej samej familii istot .  Nieco młodsza , mniej widać piękna za młodu , więc teraz zupełnie już nieładna , była ona zarówno szczupła i delikatna , słodka i cierpiąca ; tak samo jak tamta splatała i opuszczała ręce , takie same czyniła gesty , taki sam miała głos smutny i osłabiony .  Tylko zamiast pięknego stroju pani Emilii ubiór jej składał się z taniej i wcale nieozdobnej sukienki , z grubego obuwia i z cieniutkiej , batystowej , mocno przybrudzonej chustki , która zakrywając połowę jej brody , uszy i część włosów , małymi kończykami węzła sterczała nad ogromnym i widocznie przyprawnym , bo mocno zrudziałym warkoczem .  Zapewne bolały ją zęby , ale niezbyt silnie , bo z owalnej ramy białobrudnej chustki wychylająca się twarzyczka , drobna , okrągła , przywiędła , niezmiernie czule , prawie miodowo uśmiechała się błękitnymi oczami i przywiędłymi ustami .  Uśmiechała się ona w ten sposób do dwu z obu jej stron siedzących mężczyzn , z kolei zwracając się ku jednemu i drugiemu , przy czym szyja jej , biała i okrągła , czyniła ruchy łabędzia schylającego głowę ku wodzie albo synogarlicy wyciągającej dziób ku kawałkowi cukru.Widoczne było , że ludzie ci byli dla niej tym , czym woda dla łabędzia lub cukier dla synogarlicy .  Słów ich słuchała więcej niż z wytężoną uwagą , bo z uszanowaniem i rozkoszą , wtórując im przymilonymi uśmiechami , miodowymi spojrzeniami i cieniutkimi wykrzyknikami .  Jednak żaden z nich w tej chwili bezpośrednio nie zwracał się do niej i nawet na nią nie patrzał .  Tylko co przybyli , zabawiali rozmową swą panią domu , która także wydawała się ich przybyciem bardzo zadowolona .  Właściwie jeden z nich głównie zabawiać ją usiłował i ona też więcej i czulej na niego niż drugiego patrzała .  Nie był jednak ponętny .  Średniego wzrostu , niemłody , w bardzo starannym i modnym ubraniu , z przodem koszuli tak silnie nakrochmalonym , że wzdymał się mu na piersiach jak wklęsła płócienna tarcza .  Bolesław Kirło miał okrągłą łysinę z tyłu głowy , włosy rzadkie nad niskim czołem , twarz długą , kościstą , z małymi , błyszczącymi oczami , ostrym nosem , wklęsłymi ustami , tak starannie wygoloną , że aż na policzkach i brodzie błyszczącą .  Brzydką tę twarz oświecała wielka i nigdy , zda się , nie ustająca wesołość .Z wesołym śmiechem , błyskając małymi oczami opowiadał on , że z panem Różycem z kościoła do Korczyna jadąc widział na polu dwie gracje .  Na mitologicznym tym wyrażeniu nacisk kładąc , z rubasznym śmiechem wołał :  — Gracje , jak Boga kocham , dwie gracje …  Jedną , no to już by m każdemu darował , bo stara i zła ; ale druga …  ho , ho , prawdziwa gracja , niech pan Różyc powie !  Cukierek !  Talia zgrabna , twarzyczka śniada , rączki … no , nie bardzo ładne , opalone … bo były bez rękawiczek …  — O !  Więc gracja pańska była bez rękawiczek ! … — ze słabym śmiechem zawołała pani Emilia .  — I bez kapelusza — dodał Kirło .  — Bez kapelusza !  Jakże to można chodzić bez kapelusza ! — cichutko chichocząc powtórzyła kobieta z brudną batystową chustką dokoła twarzy .  Kirło śmiał się ; małe świdrujące jego oczki coraz ostrzej błyszczały .  — Niech pan Różyc zaświadczy …  Co , panie Teofilu ?  Cukierek ?  Cacko ?  Prawda ?  Wzywany na świadectwo mężczyzna nie odpowiadał .  Światło z okna w ten sposób na niego padało , że twarz całkiem pozostawała w cieniu , a widać było tylko postać męską , wysoką , cienką , wykwintnie ubraną i głowę okrytą czarnymi , z lekka ufryzowanymi włosami ; u oczu połyskiwały szkła binokli .  Od chwili gdy wszedł tu i zamienił z panią domu pierwsze słowo powitania , nie rzekł jeszcze nic …  Prawda , że Kirło mówił ciągle i prawie sam jeden .  Pani Emilia z ożywieniem zapytywała : kim były gracje spotkane w polu , a szczególniej ta … bez kapelusza i rękawiczek ?  — Była to zapewne jakaś wiejska dziewczyna … pan zawsze mistyfikować nas lubi , panie Bolesławie !  — Doprawdy ! — z uśmiechem pełnym rozkoszy powtórzyła druga kobieta — pan nas zawsze tak mistyfikuje …  Doprawdy !  Jak to można tak mistyfikować !  — Ależ wcale nie !  Przysięgam paniom !  Jak Boga mego kocham , wcale nie mistyfikuję … — z komicznymi gestami tłumaczył się Kirło .  — Nie była to wcale żadna wiejska dziewczyna , ale panna … co się nazywa panna … z pięknej familii , z pięknego domu … z piękną edukacją …  — Panna z pięknej familii i z edukacją …  — z wielkim już ożywieniem wołała pani domu — pieszo idąca , bez kapelusza … to być nie może …  — To być nie może …  Pan zawsze żartuje … — zawtórzyła druga kobieta .  — No , a jak powiem jej imię i nazwisko , to co będzie ? — z przekorną filuterią pytał gość .  — Nie wierzę — twierdziła pani Emilia .  — To być nie może ; jakże to być może ! — wstydliwie chichotał drugi głosik kobiecy .  — A jak powiem ! — przekomarzał się Kirło — co mi za to będzie ?  Bez nagrody nie powiem !  Dalibóg !  Co mnie panie dadzą za to , ha ?  Czy panna Teresa pozwoli się pocałować ?  Co ?  No , panno Tereso , tak czy nie ?  Jeżeli pani mnie pocałuje , to powiem , jeżeli nie , to nie !  Wykwintny , w cieniu siedzący mężczyzna uczynił ruch zdziwienie czy niesmak objawiający : pani domu oswojona znać z żartobliwym usposobieniem gościa swego i nawet przyjemną rozrywkę w nim znajdująca śmiała się z cicha , trochę filuternie i zalotnie .  Ale nic wyrazić nie zdoła wrażenia sprawionego przez propozycję Kirły na osobie , której ona uczyniona została .  W owalnej ramie cieniutkiej , brudnej chustki mała i zwiędła jej twarz okryła się najjaskrawszym karminem ; błękitne , niewinne oczy zmąciły się i nabrały wyrazu trwogi połączonej z upojeniem .  Wątłą swą kibić w szarym staniku odrzuciła na tylną poręcz krzesła , ręce ku obronie wzniosła i cofając się , odwracając , rumieniąc , z chichotem , którym usiłowała pokryć zmieszanie swe i wzruszenie , bełkotała :  — Ależ , doprawdy , panie Kirło … co pan wygaduje ? … jakże można ?  Pan zawsze żartuje …  On jednak nie tylko wygadywał i żartował , ale brał się do czynu i czyniąc gest taki , jakby ramieniem swym kibić jej miał opasać , ogoloną twarz swą z wpół dobrodusznym , a wpół złośliwym uśmiechem ku twarzy jej pochylał .  Z chudych , bladych rąk swych tarczę sobie czyniąc , cała w tył odgięta , ale z dziwnie miodowym i upojonym wyrazem w oczach , wołała :  — Oj ! Oj ! O mój Boże !  Co pan wyrabia !  Pani Emilia z niezwykłą u niej żywością poruszyła się na szezlongu i wołać zaczęła :  — Panie Bolesławie !  Proszę Tereni nie dokuczać !  Niech pan jej nie dręczy !  Ją dziś zęby bolą .  Kirło wyprostował się .  — Racja — wyrzekł z powagą — racja !  Buziak kobiety , którą zęby bolą , pożądanym nie jest , chociażby człowiek … kiedy indziej sobie na niego i bardzo zęby zaostrzył .  No , cóż mam robić ?  Widzę , że muszę ciekawość pań darmo już zaspokoić .  Taki to los biednego człowieka na tym świecie !  Żadnej za nic nagrody !  Ale nie ! — zawołał nagle i z komiczną desperacją zwracając się do pani domu — chyba pani choć w rączkę pocałować się pozwoli !  — Dobrze , dobrze — śmiejąc się i podając mu rękę wołała pani Emilia — tylko niech pan już mówi …  Rączkę sobie podaną , istotnie śliczną , położył na swej dużej , kościstej dłoni i z miną smakosza przyglądał się jej chwilę swymi błyszczącymi , świdrującymi oczkami .  — Śliczna !  Miła !  Malusia !  Malusienieczka rączka ! — wymówił i złożył na niej długi pocałunek , w którym cześć i galanteria mieszały się z tajonym , niejako połykanym lubowaniem się przyjemnością innego wcale rzędu .  Cień bladego rumieńca przepłynął chude policzki pani Emilii ; cofnęła rękę i z większym jeszcze ożywieniem , z błyskiem w oczach , upomniała się o imię i nazwisko gracji .  — Była to — wzdychając i wydymając wargi zadeklamował Kirło — była to cioteczna siostrzenica pana Benedykta Korczyńskiego , panna Justyna Orzelska .  Dwa cienkie wykrzyki kobiece oznajmieniu temu odpowiedziały .  Ale wmieszał się w nie i głos męski , który przemówił :  — Więc ta panna , którąśmy jadąc spotkali , mieszka tu … jest kuzynką państwa …  Pani Emilia dłoń przyłożyła do czoła ; może w tej chwili uczuła ból głowy , ale grzeczna i słodka zawsze , gościowi odpowiedzieć pośpieszyła :  — Tak .  Justysia jest krewną męża mego , córką jego ciotecznej siostry .  Ojciec jej , pan Orzelski , przez nieszczęśliwe zdarzenia utracił swój majątek , a wkrótce potem owdowiał .  Od tego czasu oboje u nas mieszkają .  Justynka , kiedy przybyła do nas , miała lat czternaście , a w tym wieku już są przyzwyczajenia , skłonności , którymi pokierować trudno …  Jest ona zresztą dobra , bardzo dobra , tylko oryginalna , ale to tak oryginalna , że nie wiem już , doprawdy , skąd jej się to wziąć mogło …  Zawsze inaczej robi niż wszyscy .  Wykwintny mężczyzna , którego binokle połyskiwały w cieniu , wymówił :  — Piękna panna .  A po krótkiej chwili dodał :  — Jest w jej powierzchowności jakaś świeżość , siła , prostota …  — O ! — zawołał Kirło — widzi pani , jak dobrze się przypatrzył … a raz tylko i to śród drogi cukierek ten widział …  Kobieta z obwiązaną twarzą wtrąciła :  — Justynka ma śliczną figurę …  Ja zawsze figury jej zazdroszczę …  Błyszczące binokle szybko zwróciły się ku niej .  — Pani mówi ? — cedząc nieco wyrazy zapytał gość .  Może pani Emilia uczuła niewłaściwość odezwania się swej towarzyszki , bo szybko wtrąciła :  — Tereniu , nie przedstawiła m ci jeszcze nowego sąsiada naszego …  Gdy był u nas po raz pierwszy , leżała ś na migrenę czy flukcję …  Pan Teofil Różyc , panna Teresa Plińska , towarzyszka moja , niegdyś nauczycielka mojej córki , gdy była ona malutka …  Wszakże to drugi raz dopiero mam przyjemność widzieć pana w domu naszym ?  — Tak , pani — z wytwornym ukłonem odpowiedział zapytany — i winszuję sobie , żem w tej pustej okolicy znalazł dom taki jak państwa .  Zawdzięczam to panu Kirle , który mnie pod tym względem oświecił …  — Pan Kirło jest w każdym wypadku najlepszym sąsiadem i przyjacielem naszym .  — Ja , pani , jestem zawsze najlepszym z ludzi i tylko … zapoznanym .  — W domu naszym przynajmniej znajdujesz pan najzupełniejsze uznanie …  Kirło ukłonił się z galanterią i wdzięcznością , ale dodał :  — Nie u wszystkich , niestety , mieszkańców tego domu …  — Ależ nie !  U wszystkich !  Któż by ? …  — Panna Marta , na przykład , nie uznaje mię … — z komiczną żałością skarżył się Kirło .  — O , Marta …  Ona taka biedna … zgorzkniała … popędliwa …  — Panna Justyna …  — O Justynka !  Ona tak jest oryginalna …  — Mąż pani …  — Mąż mój !  On zajęty … nietowarzyski … zawsze tylko o gospodarstwie swoim i o interesach …  Przerwała i zwróciła się do Teresy Plińskiej , która w tej chwili z zachwyceniem przypatrywała się błyszczącym binoklom w cieniu siedzącego gościa .  — Tereniu , daj mi trochę wody i proszek bromowy , bo czuję nadchodzący globus .  Teresa poskoczyła ku toalecie i w mgnieniu oka podała towarzyszce żądane przedmioty .  Pani Emilia delikatnie , z wdziękiem ujęła jedną ręką kryształową szklankę , drugą proszek zamknięty w dwu okrągłych opłatkach i tłumacząc się jakby z czynności , której dokonać miała , do nowego sąsiada rzekła :  — Globus histericus … dokucza mi bardzo … szczególniej kiedy się czymś wzruszę … zmartwię …  Tu połknęła proszek .  Miała tyle powabu i gracji przy połykaniu lekarstwa , ile jej ma wyćwiczona tancerka w przybieraniu zalotnej pozy .  Jednak widać było , że cierpiała naprawdę ; ręką dotykała piersi i gardła , w których czuła nieznośne duszenie .  — Czy świeże powietrze ulgi pani nie przynosi — ze współczuciem zapytał Różyc .  — Może pani okno otworzyć rozkaże ?  — O , nie , nie ! — z żywym przeczeniem zawołała cierpiąca kobieta .  — Ja się tak lękam wiatru , ciągów , słońca …  Od wiatru dostaję zawrotu głowy , od ciągów newralgii , od słońca migreny …  Tereniu , podaj mi , proszę cię , toaletowy ocet …  Kirło , cały nad nią schylony , z czułością szeptał :  — Cóż , czy lepiej trochę ? … dusi ciągle ? … może przechodzi ?  Teresa podając ocet schyliła się też nad towarzyszką :  — Początek migreny ?  Prawda ?  Mój Boże !  I mnie także zaczyna głowa boleć …  Pani Emilia nacierając skronie octem cichutko szepnęła :  — Moja Tereniu , ta Marta nie wraca dotąd z kościoła … jestem niespokojna o obiad … idź , dowiedz się , czy nakrywają do stołu .  Czemu ta Marta nie wraca ? …  Nie wiem , czy gotują już dla mnie rosół … czuję , że nic innego dziś jeść nie będę mogła …  Ach , ta Marta nie wraca …  Z żywością i gracją podlotka Teresa biegła ku drzwiom , gdy szeroko otworzyły się one i do gabinetu wszedł mężczyzna wysoki , barczysty , siwiejący , z długim wąsem , ogorzałą twarzą , pomarszczonym czołem i wielkimi , ciemnymi oczami , w których na pierwsze wejrzenie nic więcej wyczytać nie można było nad troskę i prawie ponure zamyślenie .  Na powitanie gospodarza domu , pana Benedykta Korczyńskiego , dwaj goście szybko powstali .  Ręka , którą im on na powitanie podawał , wielka była , od opalenia zgrubiała .  Zimno dotknął dłoni Kirły , a szczerszym nieco , choć obojętnym także , uściskiem objął białą i gładką jak atłas , wypielęgnowaną i wychudłą rękę Różyca .  Teraz , gdy ten ostatni witając pana domu w świetle okna stanął , dokładnie obejrzeć było można powierzchowność jego arystokratyczną i jeszcze piękną , choć wyniszczoną i cierpiącą .  Wysoki był i bardzo cienki , na małej i zgrabnej głowie fryzował włosy , dlatego zapewne , aby ukryć tworzącą się nad czołem łysinę ; twarzą jego , o rysach prawidłowych i delikatnych , skórze białej i gładkiej jak welinowy papier , wstrząsały co chwilę nerwowe drgania przebiegające czoło i brwi .  Od pierwszego rzutu oka poznać w nim można było człowieka bardzo światowego , przez fizyczną może słabość łagodnego i z systemem nerwowym chorym .  Gdy stanął obok silnego , barczystego , ogorzałego pana domu , dwie ich postacie przedstawiły sprzeczność tak wielką , jak gdyby każdy z nich urodził się i żył na innej planecie .  Jedną tylko cechę mieli wspólną : obaj wydawali się smutni .  Korczyński wielką swą , ciemną ręką pociągając w dół długiego wąsa usiadł przy oknie i patrząc na żonę rzekł :  — Dzieci nie ma !  Od godziny już by tu być powinny .  — O , ja także zaczynam być o to niespokojna i zapewne dlatego czuję już nadchodzącą migrenę — odpowiedziała pani Emilia i z cicha , z wolna uwiadomiła swoich gości o tym , że oczekuje przybycia na wakacyjne miesiące syna kształcącego się w szkole agronomicznej i córki będącej na jednej z pensji warszawskich .  Mówiła , że Witold okazywał zawsze zamiłowanie w gospodarstwie wiejskim — znać odziedziczył to po ojcu — a Leonię wysłała na pensję dlatego , że przy swym słabym zdrowiu wychowaniem jej w domu pokierować nie mogła …  Zresztą jest to jeszcze dziecko , ma rok piętnasty …  Kirło , który o tym wszystkim dawno już wiedział , usiłował zawiązać rozmowę z panem domu .  Czynił to nawet z pewnym przymileniem , którym widocznie usiłował przełamać jakieś lody lekceważenia czy urazy .  Zacierając kościste ręce i mile uśmiechając się rozpoczął :  — Pan dobrodziej nawet w święto około gospodarstwa pracuje …  — A tak — pociągając wciąż wąsa i posępnymi swymi oczami na przeciwległą ścianę patrząc odpowiedział Korczyński — dla nas święta nie ma .  I owszem , kiedy oficjaliści i parobcy świętują , najbardziej pilnować trzeba , aby głodem nie zamorzyli koni i bydła albo dworu z dymem nie puścili …  Nie była to właściwie odpowiedź niegrzeczna , ale ton , jakim wymówiona została , czynił ją obojętną i trochę rubaszną .  — Ale co się tyczy tegorocznych urodzajów — rozpoczął znowu Kirło — obiecujące są , bardzo obiecujące …  — A tak — odparł Korczyński — nie wiem jak gdzie , bom od kilku miesięcy nie ruszył się z domu ani na krok , ale u mnie na polu wcale pięknie …  Jeżeli zbiór i zwózka pójdą pomyślnie …  — Tysiączki będą , panie dobrodzieju , tysiączki będą z tego ślicznego Korczynka — zachęcony i do żartobliwego humoru swego powracając zawołał Kirło .  Korczyński podniósł głowę i z urągliwym wyrazem swych smutnych oczu na sąsiada cieszącego się przyszłymi jego „ tysiączkami ” popatrzał .  — A ceny ? — zapytał .  — Czy żona pana dobrodzieja mówiła mu , jakie były i pewno jeszcze na ten rok będą ceny na zboże ?  Kirło zmieszał się , ale wnet zatarł ręce i w śmiech uderzył :  — Jak Boga kocham — ze śmiechem zawołał — żona moja jest tak zawziętą gospodynią , że do niczego mnie nie dopuszcza … do niczego …  Pod pantoflem siedzę po uszy …  Ale mnie z tym dobrze i jej także …  Bo i cóż , panie dobrodzieju , na tej nędznej folwarczynie mieli by śmy oboje do roboty ?  Albo ja , albo ona …  A ponieważ ona chciała …  Korczyński uśmiechnął się i zwrócił twarz w stronę , w której stała gotowalnia jego żony .  Od tej gotowalni zaleciały go zmieszane zapachy toaletowego octu , ryżowego pudru i rezedowej perfumy .  Pociągnął wąsa i zwracając się do żony rzekł :  — Może by okno otworzyć ?  Straszny tu zaduch !  — O , nie ! — łagodnie odpowiedziała pani Emilia — wiesz o tym , że ja nie mogę siedzieć przy otwartych oknach …  — Głupstwo — mruknął Korczyński .  — Musisz chorować w takim zaduchu siedząc .  Delikatna , cierpiąca kobieta spłonęła rumieńcem .  Zawstydziła się rubaszności męża , okazanej wobec mało jeszcze znanego gościa .  Spuściła powieki , dotknęła dłonią piersi i gardła , umilkła .  I wszyscy przez chwilę milczeli .  Czuć było , że w zaduchu tego pokoju wszystkim zrobiło się duszno .  Pani domu coraz bezwładniej chyliła się na swym szezlongu ; Kirło usłużnie posuwał ku niej wyszyte na kanwie poduszki ; Korczyński długi wąs swój na gruby palec nawijał ; binokle Różyca błyskały w cieniu ciekawie i jakoś drwiąco .  W tej chwili kędyś z dołu słyszeć się dały pluski wody i przeciągłe , basowe wołania .  Korczyński i Różyc jednocześnie spojrzeli w okno .  Za oknem , za przezroczystą ścianą klonów , po błękitnym Niemnie płynęły tratwy , w mowie miejscowej płytami zwane .  Jeden za drugim pod ciemną ścianą boru wieńczącego wysoki brzeg rzeki płynęły złote w słońcu , a stojący u sterów płytnicy , w białej odzieży , silni jak wodne olbrzymy , nadając rudlom ciężkie półobroty , uderzali nimi po wodzie , która z wielkim pluskiem tryskała w perlistych kaskadach .  Zarazem ludzie ci rozmawiali z sobą długimi , basowymi krzykami , które obijały się o bór ciemny i wywoływały w nim głośne echa .  Po przeciwległym wybrzeżu , pod gęstym borem , chodzili ludzie różni , pojedynczo i gromadnie , w szarych i białych ubraniach ; gdzieniegdzie , nisko nad rzeką , skrzydlatymi punktami przelatywały rybitwy ; w jednym miejscu rybackie czółenko kręto prześlizgiwało się pomiędzy płytami ; w klonach szczebiotały szczygły , gwizdała wilga , zanosiła się od krzyku czeczotka .  Świat cały stał w cudnej pogodzie jak czara nalana błękitem i złotem .  — Piękna miejscowość — rzekł w zamyśleniu Różyc .  Korczyński wskazał mu pracujących około rudli płytników .  — Ci ludzie nie mają także święta …  Różyc zdjął binokle i długą swą atłasową rękę powiódł po zmiętym i drgającym czole .  — Mnie się zdaje — rzekł — że oni zawsze mają święto .  Są zdrowi , silni i jakimkolwiek jest ich życie , żyć chcą …  — Może pan ma słuszność — po krótkim namyśle odpowiedział Korczyński .  — Praca nieszczęściem nie jest ; idzie tylko o grunt , na którym człowiek pracuje , i o … skutki .  Jeżeli co krok głową o mur uderzać się musisz i myśleć , że wszystko , cokolwiek by ś zrobił …  na diabła zda się …  Machnął ręką i umilkł .  Różyc cierpiącymi swymi , ale inteligentnymi oczami z zajęciem spoglądał na ogorzałe , zorane czoło i w dół spuszczone wąsy obywatela .  — Do czego pan ostatnie słowa swe stosujesz ? — zapytał .  Spod wypukłych powiek duże , piwne oczy Korczyńskiego podniosły się na twarz gościa i utonęły w niej wejrzeniem głębokim i przejmującym .  — Jak pan myśli ? … — zaczął i zawahał się z dalszym mówieniem .  Ogarnęła go widoczna , a dziwna w tak silnym człowieku nieśmiałość .  — Jak pan myśli ? — zaczął znowu — czy w teraźniejszych czasach ci nawet z nas , którzy pieniędzy nie marnują i jak woły pracują , zdołają … to … tamto … tego …  Źrenice jego błyskały przelatującymi w nich iskrami ; patrzał ciągle w twarz gościa i koniec wąsa do ust włożywszy przygryzać go zaczął .  Widoczne było , że Różyc nie wiedział dobrze , co mu odpowiedzieć wypadało .  Nad przedmiotem zaczepionym przez Korczyńskiego myślał zapewne niewiele ; może też obchodził go on niewiele .  — Któż to może przewidzieć ? — zaczął .  — Czasy są ciężkie .  Ja zresztą te strony znam tak mało … świeżym przybyszem jestem …  — Nie o te strony idzie — żywo podjął Korczyński — pod tym względem wszystkie strony u nas są sobie równe .  Niechże mi więc pan powie przynajmniej , jak jest tam , gdzie pan mieszkał eś …  Różyc z niedbałym uśmiechem , choć z silnym drganiem czoła i brwi , odpowiedział :  — Osobiście przedstawiam przykład zasmucający …  Moje tamtejsze majątki są dla mnie stracone …  — Wiem o tym , ale to co innego ! — zawołał Korczyński .  — Pan z urodzenia był eś wielkim panem …  No , a to … tamto …  Ale chciał by m coś wiedzieć o obywatelstwie średnim , takim na przykład jak ja , siedzącym na dziesięcinach ziemi kilkuset , tysiącu … trochę więcej …  Światowemu i do wszystkiego przyzwyczajonemu człowiekowi odpowiedzi na pytania wszelkie zupełnie zabraknąć nie mogło .  Począł więc opowiadać o finansowym i gospodarskim stanie średnich majętności ziemskich nad Słuczą położonych , a czy opowiadał dokładnie lub niedokładnie , prawdziwie czy nieprawdziwie , o to widocznie nie dbał .  Nie zajmował się tym bardzo żywo , może uważał to sprawozdanie za próżną dla siebie fatygę .  Ale mówił płynnie , do wykwintnej polszczyzny mieszając trochę francuskich wyrazów , od czasu do czasu , zręcznie i grzecznie , tłumił nerwowe poziewanie .  Z dala od okna , w przyciemnionym nieco rogu pokoju , prowadziła się inna , znacznie cichsza rozmowa .  Kirło , ku gospodyni domu pochylony , mówił do niej o czymś półgłosem , z wyrazem ubolewania naprzód , a potem tak jowialnej żartobliwości , że na koralowe jej usta z wolna powracał uśmiech .  Z wdzięcznym na sąsiada swego spojrzeniem wyrzekła :  — Pan zawsze pocieszyć i rozweselić mnie musisz …  O , gdyby mi pana jeszcze zabrakło …  — Po co ma zabraknąć ? — oburzył się Kirło .  — Kiedy już tyle lat …  Ukośne wejrzenie rzucił na pana domu , bardzo w tej chwili zajętego rozmową z Różycem .  Potem szare , błyszczące oczki jego wpiły się w delikatne policzki pani Emilii , a koścista ręka posuwała się z wolna ku jej ręce , która na kształt listka lilii spoczywała na zwojach jedwabiu .  — Biedna pani ! — szepnął — już ja dziś muszę coś takiego zrobić , żeby panią rozweselić .  Za oknami na błękitnym Niemnie ciężkie rudle wciąż uderzały w wodę , wywołując pluski perlistych kaskad ; lekki wiatr szumiał w klonach i mieszały się z nim fruwania ptasich skrzydeł .  Na przeciwległym wybrzeżu , w ciemnym borze , ludność wiejska zbierała pewno poziomki lub zioła , bo w głębi boru odzywały się nawoływania :  — Hu ! ho ! hej ! hop !  hop !  Jednocześnie z wnętrza domu , ale z dala , jakby znad sufitu , osłabione odległością słyszeć się dało granie na skrzypcach .  Chwilami rozpoznać można było , że w górnej części domu ktoś z wielką precyzją i umiejętnością grał jakąś wielką i trudną kompozycję muzyczną .  Kirle te skomplikowane i pracowicie wywoływane tony skrzypiec jakby coś na pamięć przywiodły .  Uśmiechnął się filuternie , dłonią po kolanie uderzył ; wybiegł przez drzwi do salonu prowadzące , szczelnie je za sobą zamykając .  W jadalnej sali , dokoła długiego stołu ciężko , lecz żwawo krzątała się Marta Korczyńska , która przed kilku zaledwie minutami wróciła ze swej dalekiej przechadzki .  Wielki słomiany jej kapelusz leżał na jednym z krzeseł , a głowa , z cienkim warkoczykiem przymocowanym z tyłu wielkim grzebieniem , pilnie schylała się nad nakryciami , stwierdzając porządek ich i czystość .  Przyrządzała sałaty i kompoty , przynosiła butelki z winem , co chwilę wybiegała , a powróciwszy , z brzękiem kluczy otwierała szuflady kredensowej szafy i urządzając , ustawiając , przyozdabiając wszystko , pantoflami wyszytymi w czerwone róże głośno klapała o podłogę .  Dopomagał jej w tym gospodarskim zajęciu jeden tylko kredensowy chłopak , przyodziany porządnie i żwawy , ale niedorosły i ślepo tylko rozkazy jej spełniający .  Cztery wiorsty uszła dziś tam i na powrót , nie odpoczywała ani minuty , a nie znać było na niej strudzenia .  Chrząkała , kaszlała , gderała i napędzała małego lokaja , a pomimo ciężkości chodu swego i pedantycznej dokładności , z jaką spełniała rzecz każdą , zwijała się tak prędko , że w niespełna kwadrans stół był już na dziesięć osób nakryty i wszystko do obiadu przygotowane .  Chłopak chleb krajał , a Marta wkładała go do serwet , kiedy z dalszych pokojów wbiegła do jadalnej sali Teresa Plińska , w ręce klasnęła i z wybuchem radości zawołała :  — A !  Pani już tu , panno Marto !  I wszystko do obiadu przygotowane !  Jakże to dobrze !  Pani Emilia była bardzo niespokojna .  — I niepotrzebnie ! — ofuknęła stara panna — niech swoich robótek i swojego słabego zdrowia patrzy , a co się tyczy domu , to już do mnie to należy .  — To nic — szeptała Teresa — ale ona zawsze o wszystko niespokojna .  I teraz dostała globusu , i zaczęła już dostawać migreny …  — Naturalnie !  A poziewania jeszcze nie dostała ? …  — Jeszcze nie , chwała Bogu ! — zupełnie serio i nawet z rzetelną dla Nieba wdzięcznością odparła towarzyszka pani Emilii .  — A Benedykt w domu ?  — W domu , tam , z gośćmi i żoną …  Znowu gniewał się , że pani i Justynka piechotą poszłyście do kościoła .  Mówił , że w święto konie nie zajęte …  — To niech odpoczywają , a jak odpoczną , lepiej się potem do gospodarstwa zdadzą …  Wieczna głupota !  Czy to my księżniczki , żeby śmy pieszo chodzić nie mogły ?  Uf ! Nie mogę !  Kaszel ją porwał , ale trwał krótko , bo wstrzymywała się z całej siły , i nagła myśl jakaś piorunem , zda się , uderzyła o całą jej istotę .  Głośno splasnęła rękami i do okna poskoczyła .  — A dzieci jak nie ma , tak nie ma ! — zawołała .  Teresa tymczasem liczyła na stole nakrycia .  — Na dziesięć osób , jak mamę kocham , na dziesięć osób nakryto ! — piskliwie zawołała .  — Czy więcej gości dziś przyjedzie ?  Bo nas domowych sześć , a dwóch panów — to osiem … a tu na dziesięć … czy kto jeszcze przyjedzie ?  — Dwóch konkurentów do ciebie przyjedzie ! — z gniewną ironią krzyknęła Marta .  — Alboż mało naczekała ś się jeszcze na nich ?  No , to dziś trzech będziesz miała od razu .  Pan Różyc już jest , a dwóch jeszcze przyjedzie …  Zaczęła śmiać się tak , że aż łzy nabiegły do szyderskich , ognistych jej oczu .  Teresa , zarumieniona trochę , dobrodusznie jej w twarz patrzała :  — Co też pani wygaduje !  Pan Różyc … gdzieżby on tam mógł … taki wielki pan … choć , doprawdy , tak jakoś patrzał … ej ! oni wszyscy tacy … ci mężczyźni …  Ale naprawdę , kto więcej przyjedzie ? … moja droga pani , proszę mi powiedzieć , kto przyjedzie ?  I szczupłymi ramionami swymi z dziecinną prawie pieszczotliwością objąć usiłowała grubą kibić i cienką , żółtą szyję towarzyszki .  Ale ona gwałtownie wyrwała się z jej objęć .  — A dzieci ! — krzyknęła .  — Toż Widzio i Leonia powinni już od godziny być tutaj …  Może choć na obiad nadjadą …  — A , prawda — z widocznym uczuciem rozczarowania szepnęła Teresa — zapomniała m …  — Zapomniała , zapomniała … — gniewnie ku szafie kredensowej idąc zamruczała Marta .  — Może i matka zapomniała także … o dzieciach zapomniała …  Co im w głowie ?  Romanse i apteka …  Wieczna głupota ! …  A dzieci jak nie ma , tak nie ma ! …  O Boże mój , Boże !  gdyby tylko nie jaki wypadek … bo z tymi kolejami żelaznymi wszytko być może …  Znowu stanęła twarzą ku oknu , głową wielkim grzebieniem sterczącą trzęsła i pęk kluczy głośno dzwonił w jej ręku .  W tejże chwili za przymkniętymi drzwiami sali jadalnej dało się słyszeć szybkie ze wschodów zbieganie , potem szamotanie się jakieś , mocowanie , dwa głosy męskie , z których jeden zdawał się o coś nalegać , a drugi od czegoś wypraszać … struna jakaś kilka razy brzęknęła , na koniec , dalej już , w głębi domu , wybuchnął głośny śmiech Kirły …  Marta , zapatrzona w szlak drogi , zza rozwartej bramy dziedzińca widzialny , na szczególny hałas ten nie zwróciła żadnej uwagi , ale Teresa rzuciła się ku drzwiom i naprzód przez nie ciekawie głowę wychyliła , a potem , z cienkim i uszczęśliwionym chichotem , drobnym swym dziewczęcym krokiem przez sienie i salon pobiegła .  W głębi salonu drzwi od pokoju pani Emilii otworzyły się głośno i zjawił się w nich  Kirło śmiejący się i ciągnący za sobą kogoś bardzo pociesznie w samej rzeczy wyglądającego .  Był to staruszek średniego wzrostu , ale tuszy dobrej i w środku figury szczególniej wydatnie zaokrąglonej , z okrągłą , białymi jak mleko włosami okrytą głową , z okrągłą także , pulchną , rumianą twarzą .  Wśród tej twarzy pulchne , rumiane usta uśmiechały się teraz z pełną zmieszania dobrodusznością i błękitne jak turkusy oczy patrzały z wyrazem wstydu i zalęknienia .  To zmieszanie i zalęknienie źródło swe mieć musiało w ubiorze bardzo niestarannym , bo składającym się tylko z szerokiego , z kwiecistej materii sporządzonego szlafroka .  Jedną ręką trzymając smyczek i zarazem powstrzymując od rozchylania się poły szlafroka , drugą ten białowłosy i łagodny starzec przyciskał do piersi skrzypce .  Przy tym broniąc się przeważnej sile , która go naprzód pociągała , usiłował wciąż cofać się i ramię swe z dłoni Kirły wyrwać .  — Puść mnie pan … — szeptał i wykrzykiwał głośno — jakże można ?  przy damach … w szlafroku …  Ale Kirło wciągnął go do pokoju , przy czym do Różyca zwrócony perorować zaczął :  — Przedstawiam nowemu sąsiadowi naszemu najznakomitszego muzyka okolicy naszej … przepraszam !  Litwy … a może i Europy …  Zaniedbany ubiór jego przebaczą mu nawet damy , ponieważ jest artystą .  Od urodzenia podobno aż do dnia dzisiejszego pracuje nad muzyką .  Majątek , panie , przepracował …  Ale gra za to … gra …  — Puść mnie pan … przy damach … przy nieznajomym człowieku … — wypraszał się i w celu wyrwania się nowe , a coraz śmieszniejsze wysilenia czynił staruszek .  Nieznajomy człowiek , czyli Różyc , ze zdumieniem na tę scenę patrzał i nie tylko nie śmiał się , lecz delikatne wargi jego przybrały wyraz niesmaku .  Korczyński , oswojony znać z dobrym humorem Kirły i jego objawami , spoglądał przez okno na klony i rzekę ; panie , Emilia i Teresa , śmiały się : pierwsza cichutko i z niejakim zawstydzeniem , druga głośniej i z rozkoszą .  Kirło , zachęcony powodzeniem swym wobec dam , a na obecnych mężczyzn już nie zważając , z komicznymi gestami i minami dalej prawić zaczynał :  — Idę sobie na górę , aby naszego kochanego artystę odwiedzić … słyszę : gra !  Dobrze , myślę , niechże przyjdzie zagrać dla nas …  Wymawia się , że nie ubrany …  Co tam !  Tym lepiej … artyści podobno , panie , zawsze nie ubrani i nie umyci …  Wtem zza pleców szamoczącego się i już widocznie udręczonego starca wysunęła się młoda kobieta w czarnej sukni , wybornie uwydatniającej jej silną i zgrabną kibić .  Wyprostowana była i głowę otoczoną czarnym warkoczem wysoko podnosiła .  Wśród śmiałej twarzy szare jej oczy wydawały się teraz prawie czarne i w twarz Kirły cisnęły płomienie gniewu .  Na nikogo z obecnych nie spojrzawszy zwróciła się ku otwartym drzwiom salonu i zawołała głośno :  — Mars !  Mars !  Na to wołanie zjawił się w progu pies myśliwski , ulubieniec pana domu , wielki , czarny ponter .  Kobieta krótkim gestem wskazała go Kirle .  — Oto jest Mars — rzekła — wybornie umie on warować , aportować i przez kij skakać .  Zawołała m go tu dla zabawy pana !  Głos jej trochę drżał , usta zbladły i z oczu znowu trysnęły płomienie .  Powoli jednak i łagodnie ujęła ramię starca .  — Chodź , ojcze ! — rzekła .  Kiedy wyprostowana , z podniesioną głową i bladym , lecz niezmąconym profilem prowadziła przez wielki salon siwowłosego , trochę przygarbionego i skrzypce swe do piersi przyciskającego starca , przypomnieć mogła Antygonę …  — Wspaniała ! — zza binokli swych ścigając ją spojrzeniem szepnął Różyc .  Kirło nie zmieszał się ani na chwilę i z nowym śmiechem szeptał do ucha Teresy coś , od czego rumieniła się i najmilszym uśmiechem rozjaśniała jej okrągła , rumiana , w owalną ramę chusteczki ujęta twarz .  Korczyński motał wąs na palec i parę razy , do siebie więcej niż do innych , przemówił :  — Dzieci nie ma !  Dziwna rzecz !  Dzieci nie ma !  Różyc gospodynię domu nie mógł długo w osamotnieniu zostawiać .  Toteż z wyrazem współczucia zapytał ją , czy na nerwy przeważnie choruje , a otrzymawszy twierdzącą odpowiedź , z żywszą jeszcze sympatią mówić zaczął o ogólnym teraz usposobieniu do chorób nerwowych i trudności znalezienia na nie radykalnego lekarstwa .  — Co do mnie — rzekł — znam jedną tylko paliatywę , która niechybnie o wczesną śmierć przyprawia , ale chwilowo przynajmniej zaspokaja potrzebę wrażeń i daje zapomnienie … o wszystkim …  Pani Emilia jak do modlitwy ręce złożyła .  — O , cóż to jest ? — zawołała .  — Morfina — z niedbałym uśmiechem szepnął gość .  Ze zniechęceniem ręką skinęła .  — Nie — rzekła z cicha — mnie się zdaje , że jedynym lekarstwem pewnym było by zadowolenie wyższych potrzeb istoty naszej , potrzeb serca … wyobraźni … szlachetnych gustów …  Ale któż jest tak szczęśliwy , aby móc spełniać wszystkie marzenia swoje , aby dysonanse życia nie zatruwały mu ducha i ciała ? …  — Bywają też ludzie , którzy spełniają wszystkie swoje marzenia i od zbytku tego szczęścia stają się … nieszczęśliwi … — z ledwie dostrzegalną ironią odparł gość .  Znowu drzwi od salonu otworzyły się z łoskotem i zjawiła się w nich na oka mgnienie wielka postać Marty .  — Dzieci jadą !  Dzieci … jadą ! — krzyknęła swym grubym , ochrypłym głosem i wnet jak wicher rzuciła się w kierunku sieni .  W uszach obecnych zabrzmiał tylko głos jej jakąś ogromną radością nabrzmiały , a w oczach wionęły końce mantyli i zamigotały czerwone róże pantofli .  Korczyński , jakby wybuchem jakiejś palnej materii z krzesła poderwany , dwoma krokami przesadził pokój i zniknął .  Pani Emilia bardzo powoli podniosła się z szezlonga .  — Tereniu , droga moja … dajże mi płaszcz , rękawiczki , chustkę na głowę …  Teresa w kilku fertycznych poskokach podała żądane przedmioty i do przywdziania ich dopomogła .  Potem zaczęła sama owijać się ciepłym szalem , wsuwać na ręce trochę podarte rękawiczki , zawiązywać na głowie włóczkową chustkę .  Pani Emilia postąpiła parę kroków .  — Tak , doprawdy , osłabiona dziś jestem … — z cicha zaczęła — że nie wiem … czy zdoła m wyjść na spotkanie moich dzieci …  Ręce jej wspierające się o stół drżały i słychać było niemal przyśpieszone bicie jej serca .  Nie udawała : była istotnie bardzo zdenerwowana i słaba .  Kirło pośpieszył z podaniem jej ramienia .  Wsparta na nim szła przez salon , jak wiotka trzcina chwiejąc się prawie i z szelestem ciągnąc za sobą zwój jedwabiu .  Wkrótce na ganku utworzyła się grupa osób , na której czele stał Korczyński , do niepoznania prawie zmieniony , bez śladu uprzedniej ponurości w błyszczących oczach , prawie bez zmarszczek na czole , z uśmiechem radości pod długim i w dół opuszczającym się wąsem .  Na zapadłe policzki tuż za nim stojącej Marty wybiły się okrągłe , ogniste rumieńce ; źrenice jej patrzące na drogę , śród której widać było szybko ku bramie zbliżający się punkt czarny , przygasły i zwilgotniały ; zwiędłymi , uśmiechającymi się ustami cichutko szeptała :  — Aniołki !  Kotki !  Robaczki moje !  Każdy by odgadł , że ci , których tu witać miano , rzucą się naprzód w objęcia tych dwojga ludzi .  W głębi ganku , u samych drzwi wchodowych ,  Teresa z pomocą Kirły ustawiała przyniesiony z salonu fotel , na który wnet bezwładnie opuściła się pani Emilia .  Do Teresy szepnęła :  — Trochę laurowych kropli , moja Tereniu . .  A do Kirły :  — Wróć pan do pana Różyca .  Niepodobna przecież , aby zostawał sam jeden …  Po kilku minutach przed ganek zajechała czterokonna bryczka , z której razem prawie wyskoczyło dwoje młodziutkich ludzi : wysmukły , złotowłosy chłopak i niedorosła , zgrabna panienka .  Wybuchły pocałunki i zapytania ; głosy zmieszały się .  Słychać było huczenie Marty , śmiech podlotka , szybką mowę młodzieńca , spazmatyczne łkanie pani Emilii , piskliwe wykrzyki Teresy przyzywającej pomocy służących dla odprowadzenia pani do pokoju .  Różyc i Kirło z roztargnieniem przypatrywali się tej scenie przez jedno z okien domu .  Mało ich ona obchodziła .  Nagle Różyc , twarz od okna odwracając , zapytał :  — Któż to jest ta panna Orzelska ?  Kirło wybuchnął śmiechem .  — Oho !  Wpadła panu w oczko , co ?  Nieszpetna , co prawda , ale dla mnie niesympatyczna … zimna … rubaszna … oryginalna …  Wzruszył ramionami i usta wydął .  — Gusta są różne — flegmatycznie odparł młody pan i malutką piłką począł bardzo uważnie robić coś około swych pięknych paznokci .  — Biedna ?  Bez posagu ? — zapytał po krótkiej chwili .  — Pięć tysięcy ma na procencie u pana Benedykta .  Cóż to za posag …  Wcale posagu żadnego nie ma … a dumna przy tym jak księżniczka i zła jak szerszeń .  — Zauważył em to właśnie przed chwilą .  Ironiczny trochę uśmiech przebiegł mu po cienkich ustach .  — Z temperamentem dziewczyna … — dodał .  Kirło swymi błyszczącymi , świdrującymi oczkami uważnie mu w twarz popatrzał .  — Ej , nie zapalaj się pan tak prędko ! — z wyraźnym niezadowoleniem zawołał .  — Temperament !  Temperament !  Był , ale już wywietrzał .  Czarne , wąskie brwi młodego pana silniej niż zwykle drgnęły , a drgnienie to udzieliło się czołu i przebiegło skórę czaszki , aż pod przerzedzonymi i ufryzowanymi włosami .  Zupełnie jednak obojętnym a nawet żartobliwym głosem zapytał :  — Cóż tam takiego było ?  Kirło znowu filuternym stał się .  — Pamiętasz pan Zygmunta Korczyńskiego , tego malarza , którego spotkali śmy u Darzeckich ?  — Pamiętam , wcale przyzwoity człowiek i podobno nie bez talentu …  Żona jego ładna , mała blondynka …  Cóż więc ?  — No … on i panna Justyna …  — Romans ? — dorzucił pan .  — I jaki ! — wybuchnął Kirło .  — Już z żonatym ?  — Ale gdzie tam !  Od dzieciństwa prawie … jak zwykle pomiędzy kuzynami …  — A dlaczegóż więc ? …  — Dlaczego nie pobrali się ?  Ależ i mowy o tym być nie mogło …  Familia … i on sam …  Dłużej rozmawiać nie mogli , bo towarzystwo całe z ganku wchodziło już do sieni i zaraz wejść miało do salonu .  Tymczasem po wschodach , niegdyś politurowanych i ozdobnych , dziś tylko czystych i całych , Justyna wprowadziła ojca do górnej części domu , gdzie pośród obszernego strychu urządzony był wąski korytarz z dwoma naprzeciw siebie otwierającymi się pokojami .  Jeden z tych pokojów należał do Ignacego Orzelskiego i był zarazem sypialnią nocujących tu czasem gości .  Justyna opuściła ramię ojca i wyjąwszy mu z rąk skrzypce , umieściła je w stojącym na stole podługowatym pudle .  Czyniąc to , z cicha i trochę szorstko rzekła :  — Dlaczego , ojcze , pozwalasz zawsze temu panu żarty z siebie …  Urwała i uczyniła ręką gest zniechęcenia .  — Po co ja to mówię !  Tyle już razy prosiła m … przedstawiała m …  Nic nie pomaga … i nic nie pomoże ! …  Wzięła dzbanek stojący w kącie pokoju i zaczęła zeń wodę do miednicy nalewać .  Stary w rozwartym szlafroku i zupełnym pod nim negliżu stał na środku pokoju , zakłopotany trochę i z jednostajnym wciąż , dobrodusznym uśmiechem na ustach .  — Widzisz , moja Justysiu — zaczął — żeby ś ty wiedziała , jak to trudno … zresztą … cóż to szkodzi !  — O ! — zawołała — właśnie pragnęłabym , aby ojciec uczuł …  Umilkła znowu , zawiesiła ręcznik obok miednicy i na jednym ze stołów ustawiła małe lusterko .  Stary tymczasem drobnymi krokami zbliżył się do skrzypiec i już je z pudła wyjmować zaczął .  Justyna delikatnie i powoli instrument znowu na uprzednim miejscu złożyła .  — Trzeba się ubierać , ojcze !  Zaraz zawołają nas do stołu …  — A , do stołu ! — powtórzył stary .  — Dobrze … dobrze … bo już i głodny jestem …  A nie wiesz tam czasem , co na obiad będzie ?  — Nie wiem — odpowiedziała i ułożyła obok lusterka wszystkie przybory do golenia się i czesania służące .  — Wszystko gotowe , ojcze …  Stary nie ruszał się i z ukosa na skrzypce spoglądał .  — A może by m ja trochę jeszcze pograł ?  — A obiad ? — zapytała Justyna .  — A prawda … obiad ?  Pewno dziś co smacznego dadzą , bo goście są …  Pytał em się nawet panny Marty z samego rana , co tam na obiad będzie , ale czy ona kiedy po ludzku do kogo przemówi !  Burknęła … chrząknęła … czchnęła i na dół poleciała … a mnie już na dół nie chciało się schodzić … wypił em więc kawę z sucharkami , troszkę szynki zjadł em i grałem sobie …  Szynki w tym roku doskonale urządziła … i sucharki jej zawsze doskonałe … w ustach topnieją … caca !  Powoli , leniwie usiadł przed lusterkiem i do robienia toalety swej przybierać się zaczął .  Justyna prędko i zręcznie czyściła miotełką surdut ojca .  Stary zachmurzył się .  — Otóż to — gderliwym tonem zaczął — jak tylko goście przyjadą albo co tam innego stanie się , Franek u mnie ani nosa nie pokaże …  Jeden ten chłopiec do wszystkiego … i przy kredensie , i do stołu usługuje , i mnie , i panu Benedyktowi …  Do czego to podobne , aby w takim domu …  nie było komu wody podać i surduta oczyścić ?  — Już oczyszczony ! — odpowiedziała Justyna .  — Oczyszczony … oczyszczony … — gderał stary .  — A któż go oczyścił ?  Ty sama !  Czyż to pięknie , aby panienka surduty czyściła ? … do czego to podobne ?  Po ustach Justyny przemknął uśmiech .  Stanęła na środku pokoju i zamyśliła się chwilę .  — Jak ja stąd wyjdę — rzekła — ojciec znowu grać zacznie …  — A może … — odparł stary — to i cóż ?  — Teraz nie można — odrzekła — bo jak na obiad zawołają , trzeba , aby ojciec był już ubrany …  Lepiej może pudło na klucz zamknąć …  — No , no !  Nie zamykaj … nie zamykaj ! …  Nic już nie odpowiadając zakręciła mały klucz w zamku , schowała go do kieszeni i wyszła .  Drugi pokój na górze , niezbyt mały i bardzo czysty , o dwu łóżkach i umeblowaniu skromnym , lecz dostatecznym , stanowił od lat kilku wspólne mieszkanie Marty i Justyny .  W tym pokoju Justyna stanęła przed otwartym oknem i rozplótłszy warkocze , powolnym ruchem rozczesywać zaczęła gęstwinę czarnych włosów , w które podczas rannej przechadzki wplątały się zielone igły i młodziutkie gałązki sośniny .  Na Niemnie ruch ustał zupełnie .  Tratwy przepłynęły , rybackie czółna znikły , samotność zaległa płynące błękity wody , nad którymi czasem tylko w olśniewającej światłości słonecznej szybko i kręto przelatywały połyskliwe jak atłas rybitwy .  Na cichą wodę wypłynęła łódź mała , od jednego brzegu do drugiego wioząca dwóch ludzi .  Jeden z tych ludzi siedział na dnie łodzi i twarz nad wodą pochylał tak , jakby z zajęciem przypatrywał się podwodnej roślinności , która tu i ówdzie wybijała się na powierzchnię kępami okrągłych liści i żółtych kwiatów wodnych lilii .  Drugi , wysoki , w stojącej postawie rozgarniał wiosłem wodę zataczającą dokoła łodzi koliste bruzdy .  Justyna spostrzegła , że ten przewoźnik , wstrzymawszy nieco ruch wiosła , z podniesioną twarzą patrzał chwilę na dom , u którego szczytu stała ona w otwartym oknie .  Potem , gdy już łódź przybiła do brzegu , człowiek ów , wyskoczywszy na przeciwległe wybrzeże , stanął i znowu w tym samym kierunku spojrzał ; ale wnet , na kształt górskiego jelenia , prędko i zręcznie wbiegać zaczął na wysoką , piaszczystą ścianę .  Od chwili do chwili zatrzymywał się i podaniem ręki albo podłożeniem dłoni pod łokieć dopomagał towarzyszowi , który wstępował na górę znacznie powolniej , z trudnością , z przygarbionymi trochę plecami i pochylonym karkiem .  Pierwszy z tych dwu ludzi ubrany był w kurtę z siermięgowego sukna zielonymi taśmami przyozdobioną , drugi miał na sobie długą kapotę , a na głowie pomimo gorąca wielką baranią czapkę .  Wkrótce obaj zniknęli za pierwszymi drzewami boru .  Ale zaledwie zniknęli , z boru wybuchnęła i pod same zda się obłoki wzniosła się pieśń męskiego , silnego głosu :  Wyszła dziewczyna , wyszła jedyna ,  Jak różowy kwiat ,  Oczy zapłakała , ręce załamała :  Zmienił się jej świat .  Czego ty płaczesz , czego narzekasz ,  Dziewczyno moja ? …  Głos śpiewającego oddalał się , oddalał się w głębokości boru i przycichał , natomiast z boru ozwały się powitalne czy wzywające wołania :  — Hu ! ho ! hej ! hop !  hop !  Ktoś basowym głosem przeciągle wołał :  — Jan—ku !  Jan—ku ! bywaj ! a bywaj !  Jakaś kobieta cienkim i ostrym głosem u samego brzegu lasu na skoczną nutę zaśpiewała :  Kiedy cię śpiewam , luby walczyku ,  Myślę o moim miłym chłopczyku …  I urwała , a cisza wraz ze światłością słoneczną stanęły znowu niezmącone od samego nieba do ziemi .  Benedykt Korczyński należał do niewielkiej w jego pokoleniu liczby ludzi , którzy odbyli wyższe naukowe studia .  Zawdzięczał to czasom , w których upłynęła młodość jego ojca , tym czasom , które światła swe i wzloty otrzymywały od wielkiego i szeroko promieniejącego ogniska .  Ogniskiem tym , w samym sercu prowincji roznieconym , była akademia wileńska , a Stanisław Korczyński , syn napoleońskiego legionisty był przez czas jakiś jej wychowańcem .  To zapewne , a może także rodowe skłonności , które nie zawsze , ale często jak krynica w łono ziemi w grunt wielu pokoleń wnikają , uchroniły go od zarazków unoszących się zwykle nad stojącymi wodami .  Na gruncie pańszczyźnianym wytwarzającym gotowe dostatki , pod skalistym sklepieniem rozpęd wzroków i ruchy ramion tamującym , społeczeństwo było wodą stojącą , pełną zarazków ogłupienia , zezmysłowienia się , lenistwa i apatii .  Organizmy ludzkie — biedne te gąbki , które stosownie do drzewa , na którym rosną , wsiąkają w siebie rozkładające lub krzepiące soki — przeciw zarazkom broniły się , jak mogły .  Mnóstwo uległo ; pewna jednak liczba uzbrojona do walki w odziedziczone lub zdobyte siły oparła się zwycięsko .  Do ostatnich należał ojciec Benedykta .  Pośród stref , na których jak złotogłowy , pospolite tkaniny lub ścierki zawieszają się ludzkie życia , to życie nie wzbiło się bardzo wysoko , ale też i na niziny nie spadło .  Może ono i miało skrzydła , które w atmosferze gnijącej do niczego służyć nie mogąc , przekształciły się w proste szczudła , użyteczne tylko do chodzenia po bagniskach bez obłocenia się i ugrzęźnięcia .  Ale istnienie takich szczudeł w pewnych warunkach gruntu i atmosfery świadczy najpewniej o posiadanych niegdyś zaczątkach skrzydeł .  Dość , że trzej synowie Korczyńskiego dzieciństwo swe spędzili w atmosferze wolnej od zgniłych oddechów rozpusty i tyranii , oświetlonej nie słońcem wprawdzie , ale przynajmniej gwiazdą cnoty , ożywionej nie czynami , ale przynajmniej utajoną do nich zdolnością ojca.Wielkie wrażenie w całej okolicy i nawet w całym powiecie wywołał postępek Korczyńskiego , gdy synów swych wysłał on po skończeniu przez nich szkół średnich do wyższych naukowych zakładów .  Po co ?  Dlaczego ?  Nie mieliż odziedziczyć po nim znacznego obszaru pięknej i żyznej ziemi , na którym żyć i panować będą sobie mogli , jak panowali i żyli przodkowie ?  Nie byliż szlachcicami , obywatelskimi synami ?  Nie mieliż zatem z prawa urodzenia , przysługującego im stanu , położenia w świecie — punktu wyjścia dla spokojnego życia ?  Nie wszyscy postępkowi Korczyńskiego nadawali nazwę dziwactwa : byli i tacy , którzy czynili to samo ; ale poważna większość wzruszała ramionami .  Gdyby wtedy w cienie bliskiej przyszłości zajrzał był wróżbiarz jaki , na całe gardło , na cały świat zaśmiał by się z tych dumnych , ufnych , takich pewnych !  Korczyński wróżbiarzem nie był i wszystkiego , co w bliskiej przyszłości stać się miało , nie przewidywał ; tak dalece nie przewidywał , że gdyby ktokolwiek rozwinął był przed nim obraz przeznaczeń jego synów , albo by uniósł się zgrozą i rozpaczą , albo by śmiał się na całe gardło krzycząc : „ To niepodobna ! ” Jednak dzięki temu promieniowi światła , który kiedyś do jego głowy z wielkiego ogniska wniknął , część przyszłości przewidywał on i rozumiał ; rozumiał , że prędzej lub później , może wcale prędko , praca niewolnicza stanie się pracą wolną i równiejszymi działami rozpadnie się pomiędzy ludzi .  Wtedy życie jego synów wraz z życiem całego ogółu , przelane w formę nową , zapotrzebuje nowych narzędzi .  Może też pragnął , aby synowie jego zażyli tych samych rozkoszy nauki , koleżeństwa , zaostrzania wzroku przez szerokość dostrzeganych widnokręgów , których on sam w młodości swej zażywał .  Może jeszcze cień nadchodzącej przyszłości dotykał czasem jego głowy , bo na przedstawienia i żarty sąsiadów z namarszczonym czołem odpowiadał :  — Na wszelki wypadek !  Na wszelki wypadek !  Na koniec w te starania byłego ucznia akademii wileńskiej o dobre przygotowanie synów do życia wchodziła też i rachuba .  Nie mieli oni być tak bogaci , jak się to ze strony wydawać mogło .  Z obszaru posiadanej ziemi Stanisław Korczyński należał do średnio zamożnych obywateli .  Potem już przez sposób życia powściągliwy i nieco nad inne pracowitszy , z możliwie najmniejszą na owe czasy krzywdą ludzką , do dziedzicznego swego Korczyna dokupił drugi , równej wartości folwark .  W całości swej stanowiło to fortunę wcale piękną , która jednak , na cztery części rozdzielona — bo oprócz synów Korczyński miał jeszcze córkę — tych , którzy posiąść ją mieli , bogatymi uczynić nie mogła .  W myśli swej Korczyński przeznaczał ojczysty Korczyn najmłodszemu ze swych dzieci , Benedyktowi , najstarszego , Andrzeja , na folwarku nabytym osadzając i na tych dwóch braci wkładając obowiązek wyposażenia siostry i średniego brata , Dominika , który w dalekim , wielkim mieście studiował nauki prawne .  Benedykt skończył szkołę agronomiczną i do swego Korczyna wrócił w roku 1861 .  Matki nie miał już od dawna ; ojciec mu zmarł przed paru laty ; siostra była zamężna .  W zamian mniej niż o dwie mile od Korczyna , na pięknym folwarku swym gospodarował od lat kilku już ożeniony , starszy brat jego , Andrzej ; a młodszy , po skończeniu uniwersyteckiego kursu , tylko co wrócił do rodzinnego domu z zamiarem użycia w nim niedługiego odpoczynku .  Oprócz tego znalazł w domu krewną swoją , od dzieciństwa sierotę i przez rodziców jego wychowaną , Martę Korczyńską .  Miała ona podówczas lat dwadzieścia cztery i w pełnym znaczeniu tego wyrazu można było stosować do niej nazwę dziewoi .  Zanadto może wysoka , ale kształtna i ruchliwa , ognistooka , wesoła i wiecznie czynna , tak mu dom napełniała krzątaniem się swym , ładem i dostatkiem , że opustoszenia jego prawie nie uczuł .  Zresztą trzej bracia byli ze sobą zawsze w przyjaźni i zgodzie , a teraz do życia ich wpłynął pierwiastek , który z nich uczynił trzy niby strzały równym pędem ku jednemu celowi lecące .  We wszystkich trzech ozwała się naraz krew żołnierzy spod Baru i Samosierry , to zaś , co w pokoleniu najbliższym zadrzemało było i tylko przez sen niekiedy płakało , w nich uderzone dzwonem czasu krzyknęło i na skrzydłach fantazji wleciało w wysoko gorejący płomień .  Hej ! Gorączką i burzą przeleciały im te dwa lata !  Stojące wody społeczne zaszumiały , wzdęły się i wyrzucały w górę kipiące kaskady ; w martwej atmosferze wichry zaśpiewały roznosząc po ziemi złote tumany , a na niebie malując jutrzenki i tęcze .  Duch demokratyzmu równającym pługiem orał społeczną glebę .  Wyżyny , skruchą zdjęte , pochylały się ku nizinom , gotowe do wynagrodzenia krzywd , żebrzące prawie o życzliwość i ufność .  Przyjazne i poufałe stosunki zapanowały były wtedy pomiędzy Korczynem a wsią sąsiednią , noszącą nazwę Bohatyrowicze .  Mieszkańcy tej wsi mieli kiedyś pergaminy i przywileje szlacheckie , ale przez zbieg okoliczności różnych utracili je od dość dawna i wiedli znojne , ciasne , ubogie życia małych rolników .  Nagle dom korczyński na oścież roztworzył się przed nimi .  Hej !  Byłoż tam wtedy , było ruchu i tłumu w tym niskim , obszernym domu !  Rozlegałyż się tam gwary i krzyki płynąc w dal po falach tej rzeki !  Brzmiałyż tam i huczały w głębiach tego boru i na rozłogach tej gładkiej równiny takie stuki i hałasy , jakich ani razu słychać tu nie było od dawnego czasu , od owego czasu , w którym powstały gęsto w pobliżu Niemna rozsiane okopy szwedzkie .  Najognistszym z braci Korczyńskich był najstarszy , Andrzej .  Mężem i ojcem już będąc , zapominał o żonie , dziecku i gospodarstwie własnym , stale prawie w rodzinnym gnieździe przebywając .  Dominik wybierał się w świat dla rozpoczęcia życia na własną rękę , lecz wciąż wyjazd swój odkładał i cichszy , więcej wahający się od innych , z braćmi jednak pozostawał .  Marta przebywała wtedy złotą chwilę swego życia .  Krzątała się dwa razy więcej niż zwykle , bo gości bywało mnóstwo ; pełną piersią oddychała upalnym powietrzem chwili ; wraz z innymi spodziewała się i pragnęła , i jak ptak zdjęty radością wiosny często śpiewała …  Głos miała prosty i nieuczony , lecz silny i czysty .  Z namiętnym i w owej porze rozmarzonym wyrazem swych płomiennych oczu zawsze coś do mówienia i do śpiewania miała z Anzelmem Bohatyrowiczem , przystojnym chłopcem w grubym obuwiu i surducie z domowego sukna , który śmiał się tak głośno , że aż się po całym domu rozlegało , z błękitnych oczu iskry sypał , potężnym barytonem tysiąc pieśni śpiewać umiał , przynosił dla niej do ogromnych mioteł podobne bukiety polnych kwiatów , a gdy obok niej przy obiedzie lub wieczerzy siadał , rumienił się tak , że aż uszy stawały mu w ogniu jak czerwone maki.Brat Anzelma znowu , Jerzy , przyjaźnią bardzo szczególną połączył się z najstarszym Korczyńskim .  Szczególna była ta przyjaźń wobec różnic w wykształceniu i przyzwyczajeniach dwu tych ludzi zachodzących .  Andrzej był synem obywatelskim , w dostatkach wzrosłym , w szkołach wykształconym , z najbogatszą w okolicy dziedziczką ożenionym , a przez to ożenienie i osobisty majątek swój bogatym ;  Jerzy posiadał zagrodę mającą około dwudziestu morgów przestrzeni , w szkole żadnej nie był , ziemię swą własnymi rękami uprawiał .  Skądinąd łączyło ich niejakie podobieństwo położeń ; obaj , niewiele więcej nad lat trzydzieści mający , posiadali już rodziny .  Mały Zygmunt Korczyński i Janek Bohatyrowicz byli rówieśnikami .  I inne jeszcze , głębokie podobieństwa zachodzić musiały pomiędzy tymi ludźmi , tak z wielu względów różnymi , gdyż odkąd poznali się z sobą , to jest odkąd bracia Korczyńscy , w niskich drzwiach pochylając wysokie swe postacie , po raz pierwszy weszli do chaty braci Bohatyrowiczów , Andrzeja i Jerzego zawsze prawie widywano razem .  Razem na długie rozmowy wychodzili w szerokie pola , razem szli polować na dzikie kaczki i bekasy , razem rybackim czółnem pływali po Niemnie ku oddalonym wsiom i miasteczkom , razem niekiedy czytali , razem …  Benedykt , wysmukły wtedy , szczupły , z twarzą przez długie przesiadywanie na ławach szkolnych trochę wychudzoną , więcej jeszcze do studenta niż do osiadłego obywatela podobny , przyjmował i gościł w domu swoim braci i sąsiadów ; z poważnymi krewnymi , którzy do młodych Korczyńskich przyjeżdżali pełni przestróg i upomnień , staczał zażarte dysputy …  Gorączką , gwarem , zapał em zleciały mu te dwa lata !  Wszystko to po upływie pewnego czasu wydawać się mogło snem napełnionym widzeniami prawie nadprzyrodzonymi : tak niezmiernie inne było to , co nastąpiło po nim …  Kiedy Benedykt obudził się z tego snu swojej pierwszej młodości , spostrzegł przede wszystkim , że zabrakło mu obu braci.Andrzej Korczyński razem z przyjacielem swym , Jerzym Bohatyrowiczem , zniknął ze świata , a wnet po ich zniknięciu jedno z korczyńskich uroczysk nazwę swą zmieniło .  W uroczysku tym znajdował się ów bór zaniemeński , który miał około dziesięciu włók rozległości i z którym łączyły się obszerne lasy , do Andrzeja i paru sąsiadów jego należące .  Dotąd z powodu porastających je sosen i jodeł nazywało się ono Świerkowym ; teraz powszechnie i we wszystkich warstwach ludności nazywać je zaczęto Mogiłą .  Kto pierwszy nowej tej nazwy użył i jakie były pobudki , które ją rozpowszechniły , trudno powiedzieć : lecz utrwalona w okolicznej mowie była ona jedynym grobowcem najstarszego z braci Korczyńskich .  Innego nie wystawiono mu nigdy …  Pozostała po nim wdowa wraz z małym synem osiadła w posagowym majątku swoim dość znacznym , o parę mil od Korczyna położonym .  Dominik żył , ale losy odrzuciły go bardzo daleko i po kilku latach zaledwie przysłał bratu wieść , iż w tych dalekich stronach zdołał nareszcie zdobyć sobie byt skromny przez otrzymanie małego zrazu urzędu .  Benedykt zaciągnął dług bankowy , aby bratu wypłacić to , co mu się według ojcowskiego rozporządzenia należało .  Na wypłacenie posagu siostrze nie miał środków i zatrzymując go na hipotece Korczyna , ten dotąd czysty jak kryształ majątek obarczył drugim już długiem .  Były to długi konieczne , z natury rzeczy niejako , nie zaś z lekkomyślności i marnotrawstwa wynikłe ; niemniej , kiedy Benedykt po raz drugi po obudzeniu się ze snu młodości rozejrzał się dokoła , spostrzegł , że synem bogatego domu obywatelskiego będąc , wcale bogaty nie był …  Nie będąc tchórzem i nie mając szczególnych do sybarytyzmu skłonności , bynajmniej by się tym spostrzeżeniem nie przeraził , ale po nim przyszło wnet wiele innych .  Nastała była mianowicie pora niezmiernych urodzajów na te kije , które w koła gospodarstw wszelkich włażąc , czyniły je podobnymi do wozów przebywających pewnego gatunku jesienne drogi , kiedy to koła po osie , a konie po golenie w gęstym błocie grzęzną .  W takim położeniu rumaki , choćby arabskiej krwi , nic zrobić nie mogą : dla posuwania się wozu naprzód — wołów pokornych i cierpliwych potrzeba .  Benedykt zrazu wierzgał i z nozdrzy ogień wyrzucał , jak oburzony i zniecierpliwiony rumak , ale stopniowo uspokajał się …  Zrazu przyzwyczajeniami młodości pobudzany wytężał słuch w przestrzeń i oczami wodził czasem po obłokach .  Ale spostrzegł znowu , że nic wcale przyjemnego nie mógł już tam usłyszeć ani zobaczyć ; że śpiewające drzewa i grające zorze jego pierwszej młodości zaliczonymi zostały do bajek , i do takich w dodatku bajek , którymi dzieci straszą , ażeby były grzeczne .  Pochylił tedy karku i zajął się tylko wyjmowaniem kijów z kół swego własnego wozu .  Robota Penelopy !  Co wyjął kij jeden , właziło dwa ; wyjął dwa , wyrastało cztery .  Z początku czynił to niezgrabnie i zawsze jeszcze ku obłokom trochę zerkając .  Wynikło mu stąd wiele strat i nieprzyjemności .  Tak na przykład : raz w pierwszych jeszcze latach gospodarowania różne teorie dobrze mu znane wzbudziły w nim chęć , aby mieszkańcy dziedzicznych kiedyś jego wiosek nauczyli się czytać , owocowe ogrody zasadzać , u doktorów leczyć się , karczmy omijać …  Lecz bardzo wkrótce wszelkiej roboty około tego zaniechać musiał , bo na kilka miesięcy wyjechał do najbliższego miasta w celu przeprowadzenia dość kosztownej i niebezpiecznej sprawy .  Odtąd na ten punkt obłoków nie zerknął już nigdy .  Innym razem agronomiczna wiedza jego doradziła mu zmianę istniejącej w Korczynie rasy bydła na inną : zmienił i znaczne korzyści obiecywał sobie z tego na przyszłość , ale tymczasem wydał sporo pieniędzy , a gdy przyszła pora wypłacenia czasowo ustanowionych podatków , nowy dług zaciągnąć musiał .  Kiedy indziej jeszcze , mianowicie przed ożenieniem się z panną młodziutką , ładną , pięknie wychowaną i w której serdecznie był zakochany , zachciało mu się ogród korczyński wykwintnie urządzić i cały stary dom swój rodzinny otoczyć zbytkiem kwiecistych kobierców i aksamitnych trawników .  Sam posiadał znawstwo roślin , wynalazł sobie bardzo biegłego i również kosztownego ogrodnika .  Przez dwa lata potem były istotnie w Korczynie cudne trawniki i osobliwe kwiaty , szparagi zadziwiającej grubości , brzoskwinie i nawet ananasy , ale po dwu latach jawnie i absolutnie okazała się niemożność utrzymania nadal tego świetnego porządku rzeczy bez niebezpiecznego zaniedbania najważniejszych majątkowych potrzeb i interesów .  Kilka jeszcze podobnych zerknięć ku obłokom , a Benedykt Korczyński był by do szczętu zrujnowany .  Ale w naturze jego , zapalczywej skądinąd , istniała zdolność do powściągliwości .  Powściągnął się od wszelkiego wierzgania i rozdymania nozdrzy , a lekkie i pełne gracji kształty rumaka powoli , stopniowo przelewały się w grubą i ponurą , ale w równym i cierpliwym stąpaniu swym niezmordowaną postać wołu .  Czy ta metamorfoza przyszła mu z łatwością ?  Nigdy z tym nie zwierzał się przed nikim , a raczej przed jedną tylko osobą zwierzać się kiedyś chciał i próbował …  Dwanaście lat minęło było od owego osierocenia po braciach , majątkowego zubożenia i śmiertelnego rozbicia się młodzieńczych jego ideałów , kiedy pewnego letniego wieczora Benedykt po obszernym ogrodzie korczyńskim szukał swej żony .  Resztki dziennego światła padały mu na twarz opaloną od słońca i błyszczącą od potu ; szedł prędko i szerokimi krokami : gruby i do czerwoności ogorzały kark nisko pochylał .  Coś go dręczyło , bo koniec długiego wąsa do ust wkładał i w zamyśleniu zębami go przygryzał .  Po długim szukaniu i kilkakrotnym wołaniu usłyszał na koniec ozywający się w głębi cienistej altany łagodny i srebrny głos żony .  Altana z przezroczystej kraty , wdzięcznie zbudowana i pachnącym kapryfolium gęsto opleciona , była jedną z nielicznych pozostałości owych ogrodowych upiększeń , które przed ożenieniem się swym przedsięwziął był Benedykt .  Teraz dość było jednego rzutu oka , aby poznać , że myśli o jakichkolwiek ulepszeniach estetycznych na tysiąc mil oddalone od niego były .  Wszedłszy do altany Benedykt po kilkakroć ucałował rękę i czoło żony obok niej usiadł .  Ładna , trzydziestoletnia brunetka w białym negliżu , w postawie objawiającej znudzenie i znużenie , siedziała na wygodnej ogrodowej ławce i poduszkę mając za plecami , ślicznie obute stopy na niskim stołeczku wyciągała .  Na kolanach jej leżała otwarta książka .  Wejście męża nie ożywiło jej zasępionych rysów , uchyliła się nieco , aby twarz swą odsunąć od głośnego i gorącego jego oddechu .  — Takem się zmęczył , moja Emilciu — zaczął — że już trochę odpocząć muszę .  Niech tam sobie ekonom i robotnicy poczekają , a ja kwadransik przy tobie posiedzę …  Uf ! Te żniwa !  Nim je człowiek przebędzie , sto upałów go spali i sto strachów po nim przejdzie …  — Ja także — z cicha odparła kobieta — czuję się bardzo zmęczona upał em .  — Ale co tam ten upał ! — ręką po spoconym czole przesuwając ciągnął Benedykt — fizyczną przykrość każdy znieść może , jeśli jest przy tym spokój …  — A cóż cię znowu tak bardzo niepokoić może ? — z ledwie dosłyszalną ironią zapytała żona .  — Hm !  Zawsze mnie o to pytasz , zawsze ci wszystko opowiadam i zawsze pytasz znowu …  — Tak niezdolna jestem do zrozumienia i zapamiętania wszystkich twoich kłopotów i interesów …  Z większym niż przedtem znużeniem przechyliła się na poręcz ławki i wygodniej drobne swe stopy na podnóżku ułożyła .  — Jednakże — z trochą irytacji w głosie zaczął znowu Benedykt — rzeczy te są bardzo zrozumiałe i do zapamiętania łatwe …  Do końca życia chyba nie zapomnę , w jakim był em strachu , kiedy przeszłej jesieni z powodu złych zbiorów nie mogł em na czas zapłacić bankowej raty …  Wszakże już Korczyn opisywać miano i ledwie nieledwie dostawszy pieniędzy , piorunem z nimi do Wilna leciał em .  Całą przeszłoroczną jesień bił em się jak ryba w wodzie …  Nie daj Boże takiej drugiej jesieni …  Pani Emilia smutnie wstrząsnęła głową .  — Mnie także zeszłoroczna jesień wcale niewesoło przeszła .  Chorowała m na zapalenie oskrzeli … i sama w domu była m … jak pustelnica …  Benedykt rękę żony pocałował .  — Bieda z twoim złym zdrowiem !  Prawda , że dwa miesiące prawie nie był em w domu , a przez ten czas ty kilka dni chorowała ś obłożnie …  Ale przecież sama nie była ś !  Miała ś przy sobie pannę Teresę , Martę , Justynkę , dzieci … a nawet — dodał z uśmiechem — pan Ignacy mógł cię muzyką swoją rozrywać …  Jakaż to pustynia ?  — Ja ciągle żyję na pustyni — szepnęła kobieta .  — Oj ! — krzyknął prawie mężczyzna — bodaj , że lepiej było by żyć na pustyni , jak wśród okoliczności takich , z jakimi ja ciągle ubijać się muszę.Ile mnie kosztuje na przykład to ciągłe prawowanie się z chłopami !  Człowiek przecież nie urodził się na tyrana i ludożercę …