Teresa Jadwiga .  OGNISKO RODZINNE .  Powieść dla młodzieży .  1894 .  W pobliżu miasta Rz … leżała wieś Kalinówka , własność pana Andrzeja Kalinowskiego , czynnego bardzo człowieka , który nie tylko był rolnikiem , lecz i przemysłowcem : we wsi jego znajdowała się fabryka cukru , którą on sam prowadził .  Nad wielkim stawem , wierzbami otoczonym , wznosił się z jednej strony dwór dziedzica Kalinówki , z drugiej fabryka , której wielki murowany komin zdawał się chcieć sięgać obłoków .  Po prawej stronie fabryki widać było murowany budynek , w którym mieszkania urzędników się znajdowały : magazyniera , buchaltera , chemika i mechanika ; po lewej stał samotnie , tuż pod lasem , drewniany domek pomocnika pana Andrzeja Kalinowskiego , czyli vice- dyrektora jego fabryki , pana Damiana Dolańskiego .  Domek ten otaczał niewielki ogródek , w którym jednak niczego nie brakło .  Były tam piękne kwiaty i drzewa cień dające , były zagony z jarzynami i trawniki , na których rosły wiśnie , grusze , jabłonie i śliwy , a wśród tych drzew stały ule , koło których roje pszczół brzęczały od rana do wieczora ; były kanapki darniowe , stoły i ławy dębowe , altanki – czego tam nie było !  Ranek patrzał już jasno na ziemię , przed domem pana Damiana krzątała się młoda dziewczyna , najstarsza z jego dzieci – a sporą miał gromadkę do wyżywienia : aż ośmioro – pięć dziewczyn i trzech chłopaków ; to chłopca , to dziewczynę niebo zsyłało panu Damianowi , raz tylko z kolei przyszły po sobie dwie dziewczyny .  Najstarsza z tej gromadki , dorodna , bo zdrowa , Wacława , wysmukła , o czystem i wesołem spojrzeniu , krzątała się już czynnie , lubo wcześnie jeszcze było .  Opalona cera jej twarzy , ręce zgrabne , lecz szorstkie , świadczyły , iż jest to pracowita gosposia ; ubiór jej był skromny : ciemna perkalowa suknia , fartuszek jasny – ot i wszystko ; największą jej ozdobą były włosy złociste , miękkie , splecione w szeroki warkocz , upięty wysoko , by sukni nie smolił ; kształtna główka dziewczęcia zdawała się uginać pod tym warkoczem .  W domu vice- dyrektora fabryki cukru Kalinówki głęboka cisza panowała : pan Da – mian spał jeszcze ; dzwonek fabryczny dopiero o szóstej budził urzędników , lecz Wacława o piątej wstawała , gdyż ojciec lubił , gdy zawoła : " Śniadanie ! " aby w jednej sekundzie wszystko było gotowe .  W altance , dzikiem winem oplecionej , a przylegającej do domu pana Damiana , cień i chłód panowały w najskwarniejsze południe , w niej też jadano obiad , śniadanie i wieczerzę .  Wacława krzątała się właśnie koło przygotowania śniadania : na białym obrusem zasłanym stole stawiała różne przybory i przysmaki , służąca Marysia pomagała jej czynnie ; obie chodziły na palcach , mówiły do siebie po cichu , najlżejszy hałas nie dochodził stąd do pokoju pana Damiana .  Już samowar kipiał na stole i kłęby pary rzucał dokoła siebie , już Wacława naparzyła herbatę i w jedną szklankę nalała gorącej wody , by ostygła , bo ojciec latem pijał zawsze chłodną herbatę , – gdy w progu drzwi sieni , wiodącej do wnętrza domu pana Damiana , ukazało się dwoje dzieci : chłopiec i dziewczyna , oboje w koszulach , boso , oboje w ręku trzymali ubranie , oboje mieli włosy rozczochrane i zaspane oczy .  Zajęta krajaniem chleba dla ojca , Wacława nie spostrzegła ich zaraz ; byli to najmłodsi z jej rodzeństwa : pięcioletni Zenuś i sześcioletnia Zosia .  Dzieci spoglądały to na siostrę , to na siebie – zdawały się nie być zdecydowane , co począć z sobą ; nareszcie Zosia zdobyła się na krok stanowczy : położyła paluszek na ustach , jakby komuś milczenie nakazywała , przebiegła cichutko z sieni do altanki i na jedną z ławek tam się znajdujących wskoczyła ;  Zenuś za nią podążył .  – A to co ? – spytała Wacława , teraz dopiero dzieci spostrzegłszy , i surowo na oboje spojrzała .  – Moja Waciuniu , nie gniewaj się ; my się tu ubierzemy prędziutko i cichutko – odparła Zosia , wdzięcząc się do siostry .  – Dlaczego nie w pokoju ? – spytała Wacława .  – Mama nas wygnała , bośmy się śmieli – szepnęły dzieci nieśmiało .  – I tatkę obudzili .  Tatko cały dzień pracuje ciężko dla nas , a wy mu sen przerywacie , nie pozwalacie wypocząć – z łagodną wymówką rzekła Wacława .  Dzieci spuściły oczy , uśmiech pustoty uleciał z ich ust ; teraz widziały ogrom swego przestępstwa i nie dziwiły się matce , że je wygnała z domu .  – Nie przebudził się jeszcze ; tylko mama bała się , by śmy go nie obudzili – tłómaczyła się Zosia .  – A może się obudził !  Co ty wiesz … – dodał Zenuś .  – Ubierajcie się żwawo – rzekła Wacława z uśmiechem , rozbrojona ich pokorą ; – włóżcie pończochy i trzewiczki , i przejdźcie na paluszkach do kuchni ; tam się umyjecie i dokończycie ubierać .  Dzieci spełniły co do słowa rozkaz siostry , a Wacława krzątała się dalej przy śniadaniu ; już dla ojca przygotowała kromki chleba z masłem , rzodkiewki i jajka , teraz krajała chleb dla innych członków rodziny .  – Przynieś jeszcze trzy szklanki – rzekła do Marysi : – siedm nie wystarczy .  – A bo to goście będą u nas dzisiaj ? – spytała dziewczyna .  – Przyniosła m tyle , co zawsze .  – Będą goście – odparła Wacia : – tylko ich patrzeć .  – Może panicze i panienka z Warszawy przyjadą ?  – Nie kto inny .  Marysia pobiegła co żywo po szklanki do kuchni , gdzie właśnie Zenuś i Zosia pluskali się w wielkiej miednicy .  – Niech Zenuś i Zosia nie marudzą z ubraniem , bo pan Jakób wyśmieje , że śpiochy ; panna Wacława mówi , że go ino patrzeć – rzekła do dzieci .  Zosia prędko twarz ręcznikiem otarła i skoczyła do okna , gdzie stało rozbite lusterko , leżały grzebienie i szczotka , i poczęła rozczesywać splątane włosy , drąc je niemiłosiernie .  Zenuś pluskał się jeszcze , pewny , że i tak dogoni siostrę , bo jego przystrzyżone przy skórze włosy mniej czasu potrzebowały , by je doprowadzić do porządku .  – Nie chciał by m być dziewczyną .  Toż to bieda z waszymi włosami .  Ja dwa razy musnę szczotką po głowie , i dobrze – mówił tonem wyższości i spoglądał z politowaniem na siostrę .  Gdy Marysia przyniosła trzy brakujące szklanki , a Wacia wzięła chleb do ręki , aby dla młodszego rodzeństwa kromki pokrajać , na ulicy , wiodącej od bramy wjazdowej , coś zaturkotało .  Żywe rumieńce wybiegły na twarz dziewczęcia , nie rzuciła jednak chleba .  – Marysiu , pobiegnij , zobacz , kto jedzie – rzekła tylko i krajała dalej ; gdy porcye były gotowe dla wszystkich , dopiero wtedy podniosła oczy i zwróciła je w stronę , skąd hałas leciał .  Drogą , od cukrowni do domku pana Damiana wiodącą , pędziła bryczka , w niej dwóch studentów i dziewczynkę w ciemnofiołkowym mundurku widać było ; przed bryczką biegła zdyszana Marysia , i wpadłszy do altanki , zawołała :  – Panicze i panienka przyjechali !  Wacława już widziała jadących .  Otarła zawalane przy krajaniu chleba mąką ręce , otrzepała fartuszek i podążyła witać przybyłych .  Wyprzedziły ją dwa psy : chudy chart , który imienia nie posiadał żadnego – chartem go zwali wszyscy – i kudłaty Borsuń .  Zapomniawszy , że pan Damian nie ukazał się jeszcze w progu drzwi i nie krzyknął : " Teraz sobie szczekajcie głośno , pan już nie śpi ! " co czynił każdego ranka , – psy z radosnem skomleniem rzuciły się na przybywających , a wspiąwszy się na tylne łapy , przednie oparły na ramionach paniczów i panienki , i lizały im ręce i twarze .  Wacia nie mogła się dostać do braci i sióstr , lecz najstarszy z przybyłych , młodszy o rok od Waci Jakób , odepchnąwszy charta , wyciągnął ramiona do siostry .  – Jak zawsze , pierwsza w domu na nogach – rzekł , całując ją serdecznie .  – Co tu słychać ?  Ojciec , matka , siostry , Zdzisio … czy zdrowi ?  – Zdrowi wszyscy – odpowiedziała Wacia .  – Ojciec jeszcze śpi , więc cicho się sprawujcie .  Chodźcie do altanki , tam porozmawiamy swobodnie .  To powiedziawszy , zwróciła się do młodszej siostry , trzynastoletniej Edzi , i do brata Julka , który liczył lat jedenaście – i ucałowała oboje ; potem poszli do altanki , siedli obok siebie , a Marysia , zdjąwszy z bryczki tłomoczki podróżnych , poniosła je do domu .  – Więc ty po dawnemu prawą ręką matki – mówił Jakób , patrząc z miłością na siostrę : – krajesz i smarujesz chleb , gotujesz obiad , siejesz kwiaty i jarzyny w ogrodzie , dzieci uczysz a b c , chwili czasu nie masz dla siebie .  Szkoda mi cię , szkoda , siostrzyczko moja !  – Nie żałuj ty mnie , braciszku , bo tak , jak jest , być musi ; bo inaczej być nie może – odparła Wacława z prostotą .  – Mama nie dała by sobie rady ; od świtu do nocy pracuje , choć pomagam , jak mogę .  Jakób westchnął .  – Musi tak być , kiedy inaczej być nie może – powtórzył , całując siostrę .  – Przywiozł em ci znowu stos książek .  Zimą je czytać będziesz .  – Jakiś ty dobry , Kubusiu ! zawsze o mnie pamiętasz – odparła Wacława .  – Zima to moje wakacye , twoje książki to moje szczęście wówczas .  Wieczory takie długie i ciche u nas .  – A we dworze bywasz czasami ?  – W niedzielę prawie zawsze .  – Cóż panna Jadwiga porabia ?  – Śliczna i dobra , jak zawsze .  Wczoraj była u mnie , chciała mnie zabrać na spacer , lecz smażyła m poziomki , które ojciec tak lubi ; czasu nie miała m .  Złota dziewczyna ! widząc , że mnie nie oderwie od zajęcia , siadła w tej altance i razem ze mną przebierała poziomki ; powiedziała , że jej u nas dobrze , jak w domu .  Jakób się roześmiał , oczy mu szczęściem zabłysły .  – A Karol , czy przyjechał już ? – zapytała Wacia .  – Dopiero za tydzień ujrzymy go tutaj – odparł Jakób .  – Nie pytam cię o promocyę , bom pewna , że jest – rzekła .  Jakób podniósł dumnie czoło .  – Pewno , że jest – odparł ; – słucham ojca rady : co rok o jeden szczebel wdzieram się ku górze ; już teraz wyżej niż ojciec stoję ; ojciec na czwartej klasie skończył , jam już piątą przebył .  – Mój brat szóstoklasista ! – z uśmiechem , w którym duma i radość się malowały , rzekła Wacia .  – A pan Karol ? – spytała następnie .  – Ten ukończył już gimnazyum , teraz do uniwersytetu pójdzie na wydział prawny ; i ja tam z czasem dostać się muszę ; poradzę sam sobie , już ojca pomocy nie chcę ; wstyd było by dalej nadużywać łask jego ; teraz kolej przyszła na młodsze rodzeństwo .  – A wy macie promocye ? – spytała Wacława , zwracając się do Edy i Julka .  – Eda popisała się – wyręczył siostrę Jakób : – dostała nie tylko promocye do czwartej klasy , lecz i nagrodę .  Julek fiasco urządził : promocyi nie dostał .  Jasne , pełne wesela oczy Waci posmutniały .  – Ciszej , Kubusiu ; lękam się , by ojciec nie usłyszał ; wolę mu sama później o tem powiedzieć ; może nie zapyta zaraz na wstępie o promocye .  Julek się poprawi na przyszły rok .  Wszak prawda , braciszku ? – dodała , spojrzawszy na młodszego z chłopców .  Julek nic nie odpowiedział , siedział ze spuszczonemi w ziemię oczami .  Jakób popatrzał na niego surowo i ruszył ramionami .  – Ten wyżej iść nie chce – mruknął .  – A gdzież nasza Frufru ? – dodał głośniej , rozmowę zwracając na inny przedmiot .  – Frufru ma honor sama odpowiedzieć łaskawemu panu na zapytanie – odparł głos wesoły i dźwięczny .  Wszystkich spojrzenia zwróciły się w stronę , skąd szedł .  U wnijścia altany stała śliczna postać piętnastoletniego dziewczęcia ; jasno ubrana , przystrojona w polne kwiaty , wstążki i paciorki , oblana promieniami słońca , stanowiła bijące przeciwieństwo ze skromnie ubraną Wacią ; była to Fruzia , druga z kolei córka pana Damiana .  Bracia i siostry pobiegli ją witać , ona ucałowała każde z kolei .  – Odpoczynek po pracy pensyonarskiej wyszedł ci na korzyść : ślicznie wyglądasz ! – rzekł Jakób , obejmując ją wzrokiem pełnym miłości .  Fruzia pocałunkiem podziękowała bratu za komplement ; on ujął ją za rękę i posadził obok siebie na ławce ; z drugiej strony miejsce zajęła Wacia .  – No , cóż teraz myślisz robić z sobą ? – zapytał Jakób .  – Skończyła ś trzy klasy , rok odpoczywała ś : wszystko według programu , zakreślonego przez szanownego pana Damiana Dolańskiego w sprawie wychowania córek .  Wacia po takim odpoczynku stanęła obok matki , by pomódz jej w pracy , i stoi do dziś odważnie .  A ty co będziesz robić ?  – Ja ?  Pojadę do Warszawy i uczyć się będę kroju .  Tak ojciec postanowił .  – To i po moich marzeniach ! – odezwała się milcząca dotychczas Eda i westchnęła .  – A cóż ty miała ś za marzenia ? – spytała ją Fruzia .  – Iść do czwartej klasy .  Fruzia ruszyła ramionami .  – Ho !  ho !  czego to się jej zachciewa !  A co ty lepszego od nas ?  My przeszły śmy każda tylko trzy klasy , to i tobie dosyć nauki .  Edzia spuściła głowę i posmutniała .  – Pewno nie żałujesz , że ci się ojciec więcej nie kazał uczyć ? – spytał Jakób Fruzię .  – Pewno , że nie – odparła z uśmiechem .  – Wolę igłę niż książkę … wyznaję szczerze .  – A gdy się nauczysz mistrzowsko igłą władać , przyjedziesz tutaj i magazyn założysz ; będziesz sama się stroić i szyć stroje dla pani buchalterowej i jej córek , dla żony magazyniera i t … d . Potem jaki ładny chłopiec na wronym koniku przyjedzie , konika służbie powierzy , sam pod dach pana Damiana wejdzie , pokłoni się rodzicom , pokłoni panience i o rączkę poprosi ; ty oddasz mu ją z ochotą i zostaniesz panią chemikową , lub czem innem , i szyć będziesz dalej stroje , by podwoić niewielką pensyę męża .  Fruzia roześmiała się i pocałowała brata .  – To twoje marzenie ; znam je – rzekł Jakób poważnie .  – Rozumnie ojciec zrobi , jeśli cię każe szyć uczyć : każdy powinien mieć w ręku jakiś sposób zabezpieczenia się od nędzy ; za przyszłość nikt ręczyć nie może .  Co do Waci , zawsze żałuję , że jej ojciec nie pozwolił kończyć nauk ; ona uczyła by się z ochotą .  Chciał by m , żeby choć Eda mogła iść wyżej .  Dziewczynka podniosła głowę i spojrzała z wdzięcznością na brata .  – A dlaczego , Edziu , chcesz iść do czwartej klasy ? – spytała siostrę Wacia .  – Wszystkie moje koleżanki mają się dalej uczyć – szepnęła Eda .  Na twarzy Jakóba odmalowało się zdziwienie .  – Więc tylko dlatego chcesz się uczyć – rzekł z uśmiechem .  Eda podniosła żywo główkę , lecz odpowiedzi dać nie mogła , gdyż w drzwiach domu rozległ się donośny głos pana Damiana :  – Gdzieżeście się pochowali ? – mówił tonem wesołym .  – Siedzicie cicho , jak myszy w norze ; a przecież ja już dawno nie śpię .  Dzieci zerwały się z ławek i wybiegły z altanki witać ojca .  Otyły , czerwony , z twarzą promieniejącą radością , pan Damian toczył się zwolna ku nim ; obok niego szła mała , garbata dziewczynka , o bladej twarzyczce i smutnych oczach .  Była to Elżunia , pieszczocha ojca .  Pan Damian roztworzył ramiona , uścisnął naprzód Jakóba , potem Julka i Edę , następnie skierował się do altany .  – No , cóż ?  Promocye są .  Jestem tego pewien .  Jakżeby być nie miały !  Toż wiecie , że ojciec ciężko pracuje na was – rzekł wesoło .  I nie czekając odpowiedzi , siadł do stołu przed przygotowanem dla niego śniadaniem , zamieszał w szklance łyżeczką , skosztował herbaty .  – Wyśmienita ! – rzekł .  – Gdzie moja stara ?  I wzrokiem począł szukać najstarszej córki .  Wacia przybliżyła się do niego .  – Dzień dobry ojcu ! – rzekła , całując go w rękę .  – Dzień dobry ! – odparł , gładząc jasne jej włosy .  – Pewno pierwsza ich przywitała ś ? – dodał następnie .  – Pierwsza , ojczuniu – odparła z uśmiechem zadowolenia .  – Kto rano wstaje , temu Pan Bóg daje – rzekł pan Damian .  – No , siadaj , Jakóbie , obok mnie – dodał , zwróciwszy się do gimnazisty : – miejsce najstarszego syna przy stole przy ojcu , bo jego następcą kiedyś będzie .  Jakób spełnił rozkaz mu dany .  – Siadaj i jedz .  A ty z drugiej strony obok mnie , bo ty rodzeństwu drugą matką – ciągnął dalej pan Damian , przy ostatnich słowach zwróciwszy się ku Waci .  – Siądę zaraz , ojcze , tylko braci i siostry obdzielę – odparła Wacława .  – Malcy , do porządku !  miejsca zajmować ! – krzyknął pan Damian .  Dzieci zbliżyły się do stołu .  Julek chciał siąść obok Jakóba , lecz ojciec go powstrzymał .  – Dalej , dalej , mosanie ! – rzekł surowo : – jeszcześ do tego miejsca nie dorósł ; dopiero do drugiej klasy się wdarł eś .  To Fruzi miejsce ; lecz ona dziś wyjątkowo ustępuje Elżuni , która patrzy w Jakóba jak w bóstwo .  Wszak zrobisz to , Fruziu , dla naszego biedactwa ?  – Z ochotą , ojcze – odparła Fruzia wesoło i usiadła na trzecim miejscu po prawej stronie ojca .  Na Julka skinęła Eda , siedli po lewej stronie – on zmieszany , z oczami spuszczonemi zajął trzecie miejsce , ona drugie ; pierwsze obok ojca zostawili dla Waci , Elżunia usiadła obok Jakóba .  Wacia poczęła rozlewać mleko rodzeństwu i chleb rozdawać .  Pan Damian wzrokiem zadowolenia powiódł po dzieciach , zatrzymał go dłużej na Julku i rozśmiał się po chwili .  – Cóżeś tak skapcaniał ? – spytał .  – Czy tego , że siedzisz niżej od Elżuni ?  Naszym obowiązkiem jest słodzić temu biedactwu wszędzie i zawsze smutne jego życie .  I słodził je w istocie dobry ten ojciec rodziny .  Elżunia nie znała , co łajanie ojca – nigdy na nią głosu nie podniósł , nigdy surowo rozkazu nie wydał ; pieszczoty tylko znała w domu , bo za przykładem ojca bracia i siostry dogadzali jej , jak mogli i umieli ; garbusek w tej rodzinie był Beniaminkiem mamy i taty , braci i sióstr .  Julek nie podniósł oczu na ojca , a pan Damian , nie zgadując dlaczego , zwrócił się do starszego syna .  – Cóż myślisz teraz robić , chłopcze ? – zapytał .  – Pięć klas skończył eś .  – Dopiero pięć – odparł śpiesznie Jakób , lękając się , by ojciec tego nie wypowiedział , co domyślał się , że chce powiedzieć .  – Jeszcze przede mną trzy lata nauki w gimnazyum – dodał .  Pan Damian chrząknął .  – Myślał em , że będziesz chciał się wziąć do pracy , któraby ci już utrzymanie zapewniła – rzekł poważnie .  – Ja , gdy czwartą klasę skończył em , wziął em się do pracy praktycznej , chlebodajnej .  Jakób spuścił oczy .  – Mówisz nam , ojcze , zawsze , iż obowiązkiem synów wedrzeć się wyżej o jeden stopień , niż ojcowie ich stali – odparł nieśmiało .  – I tak będziesz stał już wyżej , boś pięć klas skończył – rzekł pan Damian .  – Ot , powiem ci , jakie ja mam zamiary , a ty potem swoje mi przedstawisz …  Dziś wieczorem chcę iść z tobą do pana Kalinowskiego ; będę go prosił , by ci dał zajęcie w fabryce ; praktycznie wyuczysz się fachu cukrowara , a ja z czasem ustąpię ci swego miejsca .  Cóż ty na to ?  To powiedziawszy , wzrok , w którym malowało się wielkie zadowolenie , zatrzymał na synu .  Jakób nic z razu nie odpowiedział – milczał , wahać się zdawał , co rzec ; nareszcie odezwał się :  – Czem ja będę z czasem , przemysłowcem , czy czem innem , o tem za lat parę pomówimy ; dziś to wiem tylko , że chcę , że muszę być z czasem pożytecznym człowiekiem ; dziś pozwól mi , ojcze , dalej się uczyć .  Pan Damian ściągnął brew , poniósł szklankę do ust , a wychyliwszy haust herbaty , postawił ją potem z hałasem na spodku , chrząknął .  – Kochaneczku – odparł , wstrząsnąwszy głową , – nie pamiętasz o tem , żeś u mnie nie jedynakiem .  Głos jego , gdy mówił te wyrazy , był ostry , wzrok surowy .  – Przeciwnie , ojcze , nigdy o tem nie zapominam – odparł , rumieniąc się , Jakób .  – Na dowód powiem ci , iż zapewnił em sobie w Warszawie zajęcie praktyczne u jednego z nauczycieli , który obiecał mi , że jeżeli przywiozę od ciebie , ojcze , pozwolenie , da mi u siebie stół i stancyę , dziesięć rubli płacić mi będzie miesięcznie , a ja za to będę dawać korepetycye trzem chłopcom , co u niego na stancyi stoją .  Pan Damian rozchmurzył czoło .  – A to mi zuch ! – wykrzyknął .  – Chodź-no , asińdźka , posłuchaj , jakiego to masz syna !  Podnieś z dumą czoło i powiedz głośno : " Jam jego matką ! "  Pani Damianowa weszła właśnie do altanki , z nią razem Zenuś i Zosia , oboje uczepieni u jej sukni , oboje z oczyma czerwonemi .  Była to blada i drobna kobieta , skromnie ubrana , w szarej beżowej sukni , w czarnym fartuchu .  Usłyszawszy męża , stanęła , uśmiechnęła się łagodnie , wyciągnęła ramiona do swego pierworodnego , – a gdy ten przybiegł do niej z pocałunkami , objęła go czułym uściskiem .  – Jakób od kolebki pociechą był mi zawsze ! – szepnęła .  – Puść mnie do mamy ! – zawołała Eda , zerwawszy się także z ławki – ija chlubą jej jestem !  – No , no , ustąp , stary , młodszym – wstawił się za dzieweczką ojciec .  Pani Damianowa puściła z objęć syna i Edę do serca przycisnęła , potem nieśmiałego Julka przywołała , a rodzeństwo witało się z sobą .  – Cóż to , płakali ście ? – pytał Jakób brata i siostrę , i wziąwszy oboje za ręce , zaglądał im w oczy , lecz odpowiedzi nie otrzymał ; wyrwali mu się z rąk , pospuszczali główki i stali w pośrodku altany zakłopotani .  Pan Damian śmiał się .  – Oj , było tam coś , było ! – rzekł , patrząc na dzieci .  – Matko , powiedz , co zbroili .  Dziś święto uroczyste u nas , karać nie bedę ; przytem czerwone oczy świadczą , iż grzesznicy żałują swego przewinienia ; daję przeto absolucyę , z góry .  Pani Damianowa , puściwszy z objęć Julka , siadła naprzeciw męża – było to jej zwykłe miejsce przy stole ; Zosia i Zenuś obok niej się umieścili .  – Marysia wpadła z tłomoczkami do kuchni , gdy dzieci kończyły się ubierać – poczęła opowiadać .  – Dowiedziawszy się od niej , że bracia i siostry już przyjechali , Zenuś i Zosia , nie skończywszy się czesać , nie zmówiwszy pacierza , chcieli biedz tutaj ; weszła m właśnie do kuchni i nie pozwoliła m ; kazała m skończyć się ubierać , zmówić pacierz , za pokutę dłuższy niż zwykle , i dopiero iść pozwoliła m .  – Dobrze , bardzo dobrze zrobiła matka – rzekł pan Damian : – o Bogu nie zapominajcie .  A od kogóż macie wszystko , co was otacza ?  nie od Boga ?  To brać chcecie , a dziękować nie ? …  Niewdzięcznik tak czyni , a niewdzięcznikiem brzydzi się każdy .  Malcy w milczeniu , pokornie przyjęli naukę .  Wacia postawiła przed nimi filiżanki z mlekiem , kromki chleba położyła ; przysunęli sobie śniadanie i zabrali się do jedzenia .  – No , Jakóbie , powiedz , jakie masz na przyszłość zamiary – odezwał się znowu pan Damian .  – Ja kończyć będę śniadanie , gdyż dzwonek w fabryce niebawem się rozlegnie .  I począł pić i jeść z apetytem , a Jakób , który powrócił na swoje miejsce , powtórzył matce , co już ojcu powiedział .  – Tym sposobem nauka moja i pobyt mój w Warszawie nic ojca kosztować nie będą – mówił coraz śmielej .  – Ojciec będzie mógł wysłać Fruzię do Warszawy , by się kroju nauczyła .  – Toś już zdążyła mu wyśpiewać o na szych projektach !  Oj , kobiety , kobiety !  jakie to gadatliwe stworzenia ! – odezwał się pan Damian tonem żartobliwym .  – Projekt bardzo dobry – odparł Jakób : – Fruzia , tak zręczna do szycia , pewno wykieruje się na znakomitą krawczynią .  Pan Damian połknął ostatnią rzodkiewkę , odsunął filiżanki i talerze przed nim stojące , zapalił papierosa , i puściwszy duży kłąb dymu , odezwał się znowu :  – Sądzę , że dzieci moje skarżyć się nie będą , iż życie im dał em , a nie zabezpieczył em tego życia od chłodu i głodu .  Jakób spojrzał ze smutkiem na Wacię .  Spostrzegł to ojciec i rzekł :  – Wacia będzie drugą matką rodzeństwa swego , więc wy wszyscy , jak względem matki rodzonej , tak względem niej obowiązki mieć będziecie ; jej przytułku na starość nie zbraknie : siedmioro was jest , ona jedna .  Ty , Jakóbie , będziesz pomocnikiem dyrektora fabryki cukru , Fruzia magazyn strojów otworzy , z Julka księdza zrobię , bo ma taką minę potulną , Eda krawiecczyzny się nauczy i razem z Fruzią pracować będzie , Elżunia po wakacyach na pensyę pojedzie .  – Czy to nie za wcześnie , ojcze , dla niej ? – rzuciła nieśmiało pytanie Wacia .  Pan Damian popatrzał na bladego garbuska – oczy jego powlokły się wyrazem smutku , westchnął .  – Lubi książki , uczyć się pragnie , nauka dać jej może szczęście – rzekł zwolna .  – Toć może ze mną więcej się uczyć , niż się uczy ; skończyła m przecie trzy klasy – odezwała się Wacia .  – " Ja mogę to zrobić , ja to zrobię ! " to zawsze na twych ustach – sarknęła matka .  – Tak , tak , za wiele bierzesz na swe młode barki – potwierdził słowa żony pan Damian .  W tej chwili rozległy się dźwięki dzwonu , które leciały od dziedzińca fabryki .  Pan Damian podniósł się .  – Dzwon woła do pracy , trzeba iść – rzekł , skinął głową wszystkim i ruszył wolnym krokiem .  Wacia pobiegła po jego czapkę i po laskę , przyniosła mu oboje ; on pocałował ją w czoło – ją jedną … alboż na to nie zasługiwała ? – i poszedł do fabryki .  W altanie zawrzało .  – Kubusiu ! – wołały dzieci – co teraz będziemy robić ?  – Róbcie , co chcecie ; ja z Wacią muszę porozmawiać – odparł Jakób .  – Weź dzieci ze sobą , idźcie gdzie na spacer , póki nie bardzo gorąco – odezwała się Wacia .  – Ja mam przed obiadem dużo zajęcia i z Julkiem chcę dziś pogadać .  My ze sobą wieczorem porozmawiamy .  – Zgoda ! – zawołał Jakób .  – No , dzieci , bierzcie kapelusze .  Pójdziemy do lasu .  Ja ze strzelbą , wy z czem chcecie .  Dziatwa z okrzykami radości do domu pośpieszyła , za niemi Jakób poważnie .  Niebawem ścieżyną , wiodącą z domu pana Damiana do lasu , dążyła gromadka dzieci .  Prowadził ją student piętnastoletni , ze strzelbą na ramieniu ; za nim szedł Zenuś z łukiem i dziewczęta z koszykami – tym przodowała Fruzia .  Tymczasem Wacia , objąwszy ramieniem Julusia , który ze smutkiem za odchodzącymi spoglądał , pociągnęła go w głąb ' ogródka , co za krzewami jaśminu się rozścielał , pod wielką lipę , która rosła na małem wzgórzu na samym końcu ogrodu , na darniową kanapkę , tam się znajdującą , i siedli na niej obok siebie .  – Powiedz mi , Julku , ile masz dwójek ? – zapytała go łagodnie .  – Jedną – odparł cicho chłopiec .  – A zatem masz promocyę , tylko warunkową .  Sprawa jeszcze tak bardzo smutno nie stoi .  Przy szczerych chęciach zaradzimy złemu .  Z czegóż ta dwójka ?  – Z arytmetyki .  – Posłuchaj mego projektu i powiedz , czy ci się podoba .  Od piątej do szóstej jestem zwykle swobodną , w tych godzinach będziemy przeto przez całe lato pracować nad arytmetyką ; wszakżem skończyła trzy klasy , ty dopiero w pierwszej jesteś , będę mogła ci być pomocą .  Julek podniósł spojrzenie pełne wdzięczności na siostrę .  – Ty dobrą , bardzo dobrą jesteś , Waciu ! – rzekł .  – Każda najstarsza siostra w rodzinie jest taką , jak ja – odparła z wdzięczną prostotą .  – Więc masz ochotę przygotować się przez lato i zdać po wakacyach egzamin ? – spytała następnie .  Julek uśmiechnął się .  – Naturalnie , że mam .  Wacia pochyliła się do niego z pocałunkiem .  – A zatem od dziś zaczniemy – rzekła wesoło .  – Wiesz co , siostrzyczko , czego ja się jeszcze boję ? – szepnął Julek , cicho westchnąwszy .  – Czego ? – spytała Wacia , gładząc ciemne jego włosy .  – Ojca .  Strasznie się boję jego gniewu – rzekł Julek , nie podnosząc na siostrę oczu .  Wacia zamyśliła się poważnie .  – Musisz go znieść pokornie – odezwała się po chwili , – bo gniew ten słusznym będzie .  Grzech karę pociąga zawsze za sobą .  Wiedz o tem zawczasu .  Już pokutujesz w tej chwili za swoją opieszałość w arytmetyce , bo siedzisz tutaj ze mną , słuchasz kazania , a bracia twoi i siostry bawią się wesoło ; pokutować będziesz całe lato , bo co dzień będziesz musiał siedzieć godzinę nad arytmetyką , którą nie bardzo lubisz ; ojciec cię złaje : to nieuniknione ; będzie to trzecia pokuta za całoroczne lenistwo .  Lecz trudno , trzeba z pokorą przyjąć następstwa winy i winę naprawić .  " A za grzech własny ?  O , jest pokora !  Jest do poświęceń chęć bardziej skora ,  Jest pobłażanie drugim cierpliwsze  I są pokutne prace gorliwsze " –  powiedziała nasza poetka , Żmichowska .  Ty weźmiesz się gorliwie do pracy .  Wszak prawda ?  Naprawisz złe .  Nauka potrzebna człowiekowi : ona mu ułatwia życie ; będzie ci lepiej na świecie , gdy skończysz szkoły .  – Ojciec przeszedł tylko cztery klasy , i dobrze mu – szepnął Julek .  – Aleś ty do drugiej jeszcze nie doszedł – rzekła poważnie Wacia .  – A powtóre , wiedz o tem , że dziś ludzkie wymagania wzrosły .  Dawniej , kto skończył cztery klasy , mówiono , że człowiek wykształcony , dawano mu posady w fabrykach , w biurach rządowych ; dziś każdego pytają o świadectwo ukończonych szkół .  i na to jeszcze zwróć uwagę , Julku , że dziś ojciec zdrów , pracować może i łożyć na waszą naukę ; a któż ręczy , co rok przyszły przyniesie ?  Korzystaj , póki możesz , i ucz się ; ucz się dla siebie i dla ojca .  On taki dobry dla nas , tak nas kocha .  Martwić go … to brzydko z naszej strony , to niegodnie !  Julek się pochylił do ręki siostry z pocałunkiem .  – Mówisz jak matka – rzekł .  – Powiedział dziś przecie ojciec , żem waszą drugą matką – odparła poważnie Wacia .  Julek rozśmiał się .  – Młoda mateczka ! – rzekł i objął ją ramieniem , pocałował czule .  – No , moja ty mateczko , przyrzekam ci , że się tak pilnie będę uczyć co dzień z tobą , iż zachwycać się mną będziesz – dodał żartobliwie .  Wacia pocałowała go w czoło .  – Pogoń teraz za Jakóbem i odrzuć troski z myśli – rzekła .  Julek zasępił się znowu .  – Wolał by m zostać w domu – szepnął nieśmiało .  Wacia odgadła , że myśl rozmowy z ojcem jeszcze mu cięży na sercu ; nie namawiała go przeto dłużej .  – Przyniosę ci jaką książkę do czytania – rzekła .  – Znasz " Pamiętnik chłopca " Amicisa ?  – Nie znam – odparł Julek .  – Śliczna rzecz !  To powiedziawszy , dobra ta siostra oddaliła się do domu po książkę , a Julek został sam , rozmyślając nad tem , co mu powiedziała .  Wróciła niebawem , podała mu książkę .  – Gdy usłyszysz dzwonek fabryczny , to przyjdź na obiad – rzekła .  – Każę nakryć w altance .  Teraz pójdę zająć się gospodarstwem .  I odeszła , Julek zaś roztworzył książkę i zatopił się w czytaniu , a tak go mocno zajęła , iż ani się spostrzegł , jak minęło parę godzin ; zdziwił się wielce , gdy usłyszał głos dzwonu – zdziwił się i uczuł niespokojne bicie serca ; nie wątpił , że ojciec zapyta teraz o cenzurę ; wstał jednak , książkę złożył i skierował się ku domowi .  W środku drogi spotkał Jakóba .  – Wacia przysłała mnie po ciebie .  Obiad już podają .  Cóżeś robił przez całe rano ? – spytał starszy brat .  Julek podał mu książkę .  – Czytał em Amicisa – odparł .  – Podobał ci się ?  – Bardzo .  – To książka nie zawsze wstręt w tobie budzi ? – rzekł Jakób z uśmiechem .  – No , kiedy tak , to może ty jeszcze na człowieka wyrośniesz .  Julek zaczerwienił się , lecz nic nie odpowiedział .  W altanie wszyscy już byli zebrani , gdy Jakób z Julkiem weszli do niej ; każdy zajął miejsce przy stole wedle starszeństwa , Elżunia na zwykł em siadła .  Podano obiad : ulubioną zupę Jakóba – czerninę , potem kaczki które również Jakób bardzo lubił ; pan Damian się śmiał , iż zdegradowanym został na drugie miejsce , gdyż obiad obmyślanym był dla Jakóba , nie dla niego ; nie miał jednakże za złe Waci , że pomyślała , by dogodzić bratu : wszakże on był dziś gościem tutaj i z gości najstarszym .  Wesoła gawędka toczyła się przy stole .  Jakób opowiadał o figlach gimnazistów ,  Eda o psotach pensyonarek ; śmieli się , żartowali , docinali sobie wzajemnie ; wszyscy , prócz Julka , byli ożywieni ; nawet cicha zawsze pani Damianowa brała udział w żartach i rozmowie .  Pan Damian więcej słuchał , niż mówił , śmiał się jednak razem z dziećmi wesoło ; lecz Wacia zauważyła , iż rzuca co chwila spojrzenie ku Julkowi i surowy wzrok zatrzymuje na nim .  – Czy się domyśla czego ? – pytała siebie , i serce jej niepokój przejmował .  Julek widział również , że ojciec przypatruje mu się badawczo ; bladł i czerwienił się na przemian , a oczów od talerza nie podnosił ; jadł półgębkiem , jak wyrażał się pan Damian , gdy kto kosztował tylko potrawy .  Wreszcie obiad się skończył , dzieci ucałowały ręce rodzicom i Waci – taki tu był bowiem zwyczaj ; pan Damian żądał , by pełnej poświęcenia siostrze rodzeństwo szacunkiem płaciło .  – Teraz pójdę z matką i Wacią pod lipę , a Jakób , Julek i Eda niechaj przyniosą nam tam swoje cenzury – rzekł pan Damian .  Zwykle po obiedzie odpoczywał on pod lipą , paląc papierosy , drzemiąc , lub słuchając " Kuryera , " jaki mu żona czytała ; dziś zmienił zwyczaj : wezwał dzieci ze sobą – więc i młodsze pociągnęły pod lipę .  W domu została tylko Fruzia .  Elżunia wzięła za rękę Zenusia i Zosię , i poszli do ogrodu bawić się na trawniku , rozścielającym się u stóp wzgórza , na którem stała ławka darniowa pod lipą rozłożystą ; na trawniku rosły kwiaty polne – Zenuś i Zosia zrywali je pełnemi dłońmi i przynosili Elżuni , która , siedząc cichutko w cieniu wielkiej gruszy , wieńce z nich układała dla Chrystusa , co na drodze , do dworu wiodącej , miał kaplicę .  Pan Damian rozsiadł się wygodnie na darniowej kanapie , obok niego Wacia , niespokojna o Julka , dalej matka , która nie domyślała się wcale , jaka troska cięży na sercu Waci .  Chmurny siedział pan Damian – prawie był pewny , że Julek go zmartwi : ani razu nie spojrzał mu w oczy podczas obiadu .  – Ręczę , iż ma jakiś grzech na sumieniu – myślał sobie i puszczał gęste kłęby dymu , lub chrząkał głośno , lecz nic nie mówił .  Wreszcie stanęli przed nim : Jakób , Eda i Julek .  Eda prócz promocyi trzymała w ręku książkę , w czerwony safian oprawną .  Pan Damian naprzód z rąk najstarszego syna cenzurę odebrał .  Przejrzał ją – podniósł głowę , wzrok jego był jasny .  – Tak być powinno – rzekł ; – chwalić niema za co ; gdyby trójki były , gderał by m ; same piątki i czwórki , sprawowanie chwalebne … tak być powinno ! …  Więc chcesz kończyć gimnazyum ?  A potem czem będziesz , to jeszcze nie wiesz ? …  – Nie wiem , ojcze – odparł Jakób ; – to tylko wiem , że chcę być pożytecznym człowiekiem .  – I sam sobie radzić będziesz od roku szkolnego ?  – Sam , ojcze .  – A zatem daję ci moje pozwolenie i błogosławieństwo – rzekł uroczyście pan Da – mian .  – Kończ gimnazyum ; potem zobaczymy , co dalej z sobą zrobisz .  Oczy Jakóba zabłysły radością ; przystąpił do ojca , pocałował go w ramię .  – Dziękuję ojcu za pozwolenie – rzekł .  Pan Damian położył rękę na zgiętym przed nim synu .  – Ucz się ; w każdym zawodzie dziś nauka potrzebna .  Choćby ś cukrowarem został , lepiej , że będziesz ją posiadał – odezwał się łagodnym głosem .  Jakób raz jeszcze ojca w ramię pocałował i ustąpił miejsca siostrze , która czekała nie – cierpliwie , by pochwalić się przed rodzicami swą cenzurą i nagrodą .  Pan Damian podał cenzurę Jakóba żonie , która przeglądała ją z oczyma pełnemi łez – bo radość często u niej łzy wywoływała , – sam zaś zwrócił się do Edy i wyciągnął rękę po jej cenzurę .  Dziewczynka , zarumieniona ze wzruszenia , podała mu ją śpiesznie .  Pan Damian przypatrywał się jej długo , kręcił głową , gładził wąsy i mruczał :  – Pięknie , pięknie ! same piątki .  Dziewczynka wpatrywała się w ojca oczyma pełnemi niepokoju i powoli rękę z książką w czerwony safian oprawną wyciągnęła ku niemu .  Spostrzegł ją wreszcie pan Damian .  – A to co ? – zapytał , odbierając książkę z rąk córki .  – Nagroda – odparła Eda , oblawszy się jeszcze żywszym rumieńcem .  – Pięknie , bardzo pięknie ! – powtórzył znowu pan Damian ; przyciągnął dziewczynkę do siebie i pocałował ją w czoło .  – Schowaj starannie tę książeczkę , by się nie zniszczyła , by ś długo się nią chwalić mogła – dodał .  – Teraz po pracy należy ci się odpoczynek ; będziesz go cały rok używać do syta w domu ; potem , gdy Fruzia powróci , ty pojedziesz do Warszawy , nauczysz się szyć i razem pracować będziecie .  Promieniejąca szczęściem twarzyczka Edy naraz posmutniała ; zwiesiła głowę , słowa wszakże nie rzekła , tylko dwie łzy wielkie spadły jej z oczu na rękę ojca , gdy go całowała .  Te łzy wymownym były protestem przeciw jego postanowieniu .  – Płaczesz ? – spytał zdumiony pan Damian .  – Czegóż ty chcesz ?  – Uczyć się jeszcze na pensyi – szepnęła nieśmiało Eda .  – Pozwól jej , ojcze .  Wszakże ja cię w roku przyszłym już nic kosztować nie będę – odezwał się Jakób , – wszakże zawsze troje z nas jedzie do Warszawy na naukę .  – I troje też pojedzie – odparł pan Damian : – na Elżunię kolej .  Dogodne mi to , by w tym roku jechała , bo Fruzia nad nią czuwać będzie .  Biedna kaleka , lepiej , by wśród obcych siostrę miała .  Jednej z dziewcząt postanowił em pozwolić kończyć nauki i Elżunię wybrał em ; zdolna jest , wiecie o tem wszyscy , bo w niespełna miesiąc nauczyła ją Wacia czytać ; zdolna , a nieszczęśliwa .  Nauka wynagrodzi jej kalectwo .  Eda otarła oczy , pocałowała ojca w rękę i już ani jedna łza nie pociekła z jej oczu – wstydziła by się teraz płakać .  Przysunęła się do matki i siostry , by pochwalić się przed niemi nagrodą , a one obie ją uścisnęły i między sobą umieściły .  Teraz zbliżył się Julek do ojca : blady był jak płótno , gdy cenzurę podawał .  Pan Damian przebiegł ją szybko oczyma , zatrzymał surowy wzrok na dwójce , potem groźny i pełen wymówki podniósł na syna .  – Tak płacisz ojcu za trudy i mozoły , jakie podejmuje , by cię wychować , niewdzięczniku jakiś ! – wykrzyknął i rękę z cenzurą wyciągnął do syna .  – Weź ją sobie ; lepiej było wcale mi jej nie pokazywać , próżniaku jakiś ! …  Twój ojciec zrywa się o szóstej z pościeli , pracuje do nocy , potem się oblewa , odmawia sobie wszelkich rozrywek , by płacić za twą naukę , a ty mi dwójki w nagrodę przynosisz ! …  Julek drżący wziął cenzurę z rąk ojca , stał przed nim ze spuszczonemi oczami i milczał .  Wacia pochyliła się do ramienia ojca z pocałunkiem .  – Nie gniewaj się tak bardzo , ojczuniu – szepnęła ; – on żałuje winy ; obiecał , że będzie się przez całe lato uczyć ze mną , że zda powtórnie egzamin .  Pan Damian rzucił o ziemię niedopalony papieros , powstał z kanapy i przechadzać się począł pod lipą .  – Próżniak , niewdzięcznik , marnotrawca ! – powtarzał .  – Nie wstawiaj się za nim , bo nie wart tego ; za miłość i starania ojca płaci niewdzięcznością , krwawą pracą zarobiony przeze mnie grosz wyrzuca za okno , wyzyskuje miłość siostry , która , obarczona nad siły , będzie się jeszcze trudzić z nim całe lato …  Ladaco z niego ! …  Głos pana Damiana huczą ? , jak grom groźny , a że w strunach , które go tworzyły , były i takie , co żal i smutek wyrażały , więc tem większe czynił wrażenie .  Wacia umilkła , nikt głosu zabrać już nie śmiał , a pan Damian , chodząc wszerz wzgórza , coraz boleśniejszymi wyrzutami syna obarczał , aż załkał w końcu .  Julek boleśnie przypadł do nóg ojcu , nie wystraszony teraz , ale skruszony i żałujący objął jego nogi i , klęcząc , zawołał :  – Jam winny , bardzo winny , ojcze !  ale naprawię mą winę , odpokutuję ją , przyrzekam ci , ojcze !  W głosie jego szczerość brzmiała – uwierzył mu przeto pan Damian .  – Raz pierwszy i ostatni przebaczam podobne przestępstwo – rzekł i pozwolił synowi rękę swą ucałować .  – Jakóbie – dodał , zwróciwszy się do najstarszego syna , – Wacia ma dosyć zajęcia …  ty co dzień od dziesiątej do dwunastej będziesz miewał z Julkiem w moim pokoju lekcye arytmetyki ; tam spokojnie , tam wam nikt przeszkadzać nie będzie .  Wrócisz z nim wcześniej do Warszawy , by zdał powtórny egzamin ; będziesz miał krótsze niż zwykle wakacye ; niema rady : gdy jedno z rodzeństwa zawini , drugie pokutuje …  to zwykła rzecz ; zawczasu wiedz o tem i , jako najstarszy z braci , czuwaj , by nie błądzili .  Dzwonek fabryczny zajęczał – pan Damian skinął głową żonie i dzieciom .  – Czas wracać do pracy – rzekł .  – Ładnie dziś wytchnął em ! – dodał , z wyrzutem na Julka spojrzawszy ; tu westchnął , nacisnął czapkę na głowę i oddalił się wolnym krokiem .  Julek , otarłszy oczy , przystąpił do brata .  – Przepraszam cię – rzekł nieśmiało .  – Ucz się tylko porządnie , a gniewać się nie będę – odparł Jakób , kładąc rękę na jego ramieniu .  – Skrócone wakacye toć nie nieszczęście ; bardziej przykrem było by dla mnie , gdyby ś nie przeszedł do drugiej klasy .  Julek ucałował rękę brata .  – Będę się uczyć – rzekł z siłą .  I wstali wszyscy , by się rozejść .  Wacia z matką do gospodarstwa podążyły .  – Kiedy wolną będziesz ? – zawołał za siostrą Jakób .  Wacia przystanęła ,  – O szóstej – rzekła .  – Pojedziemy łódką razem po stawie i dzieci weźmiemy ze sobą .  Czy dobrze ?  – Dobrze – odparł Jakób i poszedł czytać do pokoju ojca .  Eda , usłyszawszy wesołe śmiechy Zosi i Zenusia , do nich podążyła ; Julek za nią pociągnął zwolna .  Słońce mocno jeszcze grzało , gdy Jakób i Wacia wsiedli na łódź , a z nimi Eda i Elżunia .  Elźunia lubiła niezmiernie tego rodzaju spacery , Wacia woziła ją co dzień o tej godzinie po stawie .  Stare wierzby , które wokół stawu rosły , nachylone przez czas , wichry i burze , szeroko ponad brzegiem wody cień rzucały , tylko w pośrodku przeglądały się w nich błękity i kąpały się promienie słońca .  Lekki wietrzyk poruszał taflą wody , zamkniętą dookoła szmaragdowym wałem ; poruszała się ona cicho , zwolna , a w drgających falach środkowych turkusy i złoto zdawały się toczyć ; brzeg stawu był zato zielony – gałęzie wierzb tutaj przeglądały się .  Jakób i Wacia śmiało wiosłami robili , łódź posuwała się równo i szybko ; Elźunia , położywszy się w łodzi , wpatrzona w wodę , leżała cichutko .  Lu – biła ona bardzo te spacery , spokojna , że Wacia umie wiosłem władać ; nie lękała się ich i zachwycała się swobodnie pięknością natury .  Urwawszy gałązkę wierzby , zanurzała ją w wodę , i ciągnąc z sobą , cieszyła się , gdy koło łodzi tworzyła się szemrząca struga , z której drobne , świecące niby brylanty kropelki wzlatywały w górę ; wówczas zwykle smutna jej twarzyczka ożywiała się .  I w tej chwili Elżuni oczy pogodą jaśniały , jednakże nie zdawała się ona dziś zachwycać ulubionym obrazem , nie wzięła różdżki do ręki , wody nie mąciła ; gdy jętki ukazywały się nad stawem i delikatnemi skrzydełkami uderzały mokrą toń stawu , nie śmiała się do nich , nie śmiała się do srebrzystych rybek , co wyskakiwały z pod wody , jakby się jej przyjrzeć chciały ; leżała cicho , zamyślona , lecz myśli jej snać były dobre , bo w oczach garbuska smutku nie było , a tak często w nich on siedział !  Nie smutno dziś było w istocie Elżuni na sercu .  Siedząc na trawniku pod cieniem gruszy , słyszała , co ojciec mówił o niej .  Szczęście ?  Ona o niem dotychczas nigdy nie marzyła .  Dziś po raz pierwszy w sercu jej obudziła się nadzieja , że ono mogło by stać się jej udziałem .  Ojciec powiedział : " Elżuni szczęściem będzie nauka " – i leżąc teraz cichutko w łodzi , Elżunia marzyła o tem szczęściu poważnem "  Jętki uganiały się nad jej główką , rybki pluskały koło łodzi , fale wody drgały , szemrząc cichutko , – ona na nie patrzała , ale marzyła o szczęściu , jakie miało stać się jej udziałem .  Starsze rodzeństwo nie przerywało jej myśli : Eda siedziała czegoś smutnie zamyślona , wpatrzona w błękity wzrokiem , w którym cichą skargę można było czytać ; Jakób i Wacia uważnie łodzią kierowali , łódź płynęła równo , spokojnie .  Wtem Jakób położył wiosło , siadł , by odpocząć , powiódł wzrokiem po stawie , a potem po siedzących w łodzi i zatrzymał spojrzenie na Edzi .  – Czegoś tak smutna ? – zapytał ją .  Eda westchnęła .  – Pytasz ?  albo nie wiesz , czego ? – rzekła .  – Czy tego , że masz w domu pozostać ? – zapytał znowu Jakób .  – Więc powiedz mi , dlaczego chcesz iść do czwartej klasy ?  – Dlaczego i dlaczego ?  ciągle jedno ! – wybuchnęła Eda .  – Ależ dlatego , że kocham naukę ; dlatego , żem ciekawa tego wszystkiego , czego jeszcze nie wiem ; że chciała by m się dowiedzieć wszystkich tajemnic świata , które już ludzie zbadali , przeczytać wszystkie książki , jakie napisali .  Dlaczego i dlaczego ?  Ależ dlatego , że chciała by m być tak szczęśliwą , jak jest panna Marya .  – Któż jest ta panna Marya ? – zapytał Jakób .  – Nasza nauczycielka – odparła Eda .  – Udziela nam nauk przyrodzonych .  Żeby ś ty wiedział , Kubusiu , jaka ona mądra : niema pytania , na któreby nie odpowiedziała …  Były śmy u niej , cała nasza klasa , na imieniny .  Jaki ona ma śliczny pokoik , a co w nim ptaków , muszli , roślin , owadów , jak w gabinecie zoologicznym ! a co książek ! …  Taki pokoik to moje marzenie !  A nikt jej nie pomaga .  Sama zarabia na swoje utrzymanie : daje lekcye zimą , wiosną i jesienią ; latem jedzie za granicę .  Teraz do Norwegii pojechała : zobaczy te fiordy wspaniałe , o których nam opowiadał profesor geografii , a uczy się ciągle jeszcze .  Ach ! jaka ona szczęśliwa !  Czemu mnie ojciec kazał się uczyć , gdy dalej nie pozwala !  Gdyby m była nie zakosztowała tego szczęścia , nie tęskniła by m za niem ; dobrzeby mi było w Kalinówce , przy stoliku krawieckim ; a tak … czuję , że mi źle będzie .  Przy tych słowach łzy błysnęły w jej oczach i stoczyły się po jej twarzy .  Elżunia widziała te łzy , słyszała wszystko , co powiedziała siostra .  Gdy Eda zaczęła mówić , zbudziła się z marzeń , siadła w łodzi i słuchała jej uważnie ; ujrzawszy , że płacze , zarumieniła się raptem , położyła się napowrót w łodzi , i przymknąwszy oczy , leżała znowu cicho .  Twarz jej straciła teraz wyraz pogody , który ją upiękniał przed chwilą ; zwykły wyraz smutku , przygnębienia , wystąpił na nią ; zamknęła oczy , bo czuła , że zbierają się w nich łzy , a nie chciała , by ktokolwiek je zobaczył .  Tymczasem Eda otarła oczy .  – Wiem , że inaczej być nie może – mówiła dalej .  – Elżunia uczyć się powinna .  Nie powtarzaj tego ojcu , co mi się z serca wyrwało , i nie pytaj więcej , dlaczego pragnę iść do czwartej klasy …  Ja już nie chcę iść , bo nie mogę , nie powinna m iść .  – Ja zaś sądzę , że twoje marzenia z nauką Elżuni możnaby najzupełniej pogodzić – odezwała się Wacia .  – I ja również – przytwierdził Jakób .  – Posłuchajcie , jaki mam plan w głowie .  Otrzymał em dziś od ojca pozwolenie kończyć gimnazyum ; mam nadzieję , że gdy radzić sam sobie będę dobrze , pozwoli mi potem ojciec skończyć uniwersytet i obrać sobie zawód nauczycielski .  Eda przy mnie mieszkać będzie , pracować i kształcić się ; a teraz ty , Waciu , namów ojca , by jeszcze Elżunię zatrzymał przez ten rok w domu , a Edę posłał do Warszawy .  Na przyszły rok , gdy Fruzia powróci do Kalinówki , Elżunia pojedzie .  W Warszawie Fruzi nie będzie , lecz będę ja i zaopiekuję się Elżunią , a zarozumiałym nie będę chyba , jeśli powiem , że mnie więcej ufać będzie można pod tym względem , niż temu poczciwemu naszemu trzpiotowi ; to nie dla Frufru rola opiekunki .  Elżunia , słysząc , że o niej mowa , znowu się podniosła ; twarzyczka jej rozjaśniła się powoli ; w czarnych oczach dziewczynki , które na brata zwróciła , malowała się wielka wdzięczność .  – Jak tylko znajdę stosowną chwilę , zaczepię ojca natychmiast i przedstawię mu ten projekt , chociażby dziś jeszcze – ciągnął dalej Jakób .  – Po wieczerzy powiem , że mam do niego prośbę , i usunę się z nim na samotną pogadankę .  W oczach Elżuni odmalował się wielki niepokój – zdawała się być nierada postanowieniu brata .  – Dziś nie , Jakóbie , nie dziś – odezwała się Wacia – i nie jutro nawet ; daj mu czas zapomnieć o cenzurze Julka , odzyskać humor , wypogodzić czoło .  Dziś nicby ś nie wskórał ; ja znam lepiej ojca , niż ty .  Julek będzie się dobrze uczył , jestem tego pewną ; po tygodniu , po dwóch , gdy przekonasz się , że czyni postępy , pójdziesz do ojca ; naprzód zapewnisz go , że Julek zda egzamin , a potem projekt swój co do Edy i Elżuni przedstawisz .  – Słuszna uwaga – rzekł Jakób .  – Edo , rozpogódź czoło , bądź wesołą po dawnemu ; jestem pewien , że twoje marzenia się spełnią ; uczysz się pilnie , nagrodę przywiozła ś , przypomnij sobie , że stanowczego veto ojciec twym prośbom nie położył .  Wszystko to dobre wróżby .  Eda pochyliła się do brata i pocałowała go , uśmiech powrócił na jej usta .  – My troje pójdziemy zatem drogą nauki – rzekła : – ty , ja i Elżunia ; będziemy razem mieszkać i razem pracować … o ! będziemy wtedy szczęśliwi , będzie nam dobrze razem !  I mała entuzyastka roiła głośno o przyszłości .  Jakób i Wacia przysłuchiwali się jej z uśmiechem .  Elżunia leżała znowu pogodna ; urwała kąpiącą się w stawie gałązkę wierzby i pruła nią wody .  Wody się rozstąpiły , dwa srebrne wały utworzyły koło gałęzi , pryskały świecącemi kroplami i szemrały cicho , a garbusek uśmiechał się do nich , uśmiechał do jętek , co lekkie swe skrzydełka maczały w wodzie , – do rybek , co pluskały wesoło w stawie , i myślał sobie :  – O ! dobrym jest Jakób … o ! dobrą jest Wacia .  Ta zawsze o drugich myśli .  A łódź suwała się chyżo i równo po stawie , a słońce wesoło im wszystkim świeciło .  Eda , wyspowiadawszy się ze swych marzeń , umilkła , zamyślili się wszyscy – i cicho było na łodzi , cicho nastawie i jasno ; wesoło było na niebie , jasno , wesoło na stawie – i jasne , wesołe były twarze jadących łodzią .  Wtem rybka figlarka plusnęła głośniej wodą – Wacia zbudziła się ze słodkich marzeń , w których rodzeństwo całe Szczęśliwem widziała ; zwróciła się do Jakóba .  – Napisał eś co nowego ? – spytała go .  Chłopiec , zaskoczony niespodzianie tem pytaniem , zarumienił się i głową tylko skinął .  – Pokaż ! – prosiła go Wacia .  Jakób dobył z kieszeni mundurka mały pugilares i podał go siostrze .  Wacia otworzyła go i znalazła arkusz papieru , starannie złożony ; rozwinęła go i czytać poczęła po cichu .  – Co tu złotych , pięknych myśli ! – rzekła po chwili , podniósłszy na brata wzrok , błyszczący radością i dumą .  – Zatrzymam to i przeczytam ojcu podczas wieczerzy .  Jakób sięgnął ręką po papier .  – Po co ? – rzekł .  – Ruszy ręką i powie : " Dał by ś pokój tym bazgrotom .  "  – Tak mówi , a myśli co innego .  Nieraz widziała m , że gdy mu czytał eś swe wiersze , to wzrok jego lśnił łzami wzruszenia i całował cię zawsze wówczas na dobranoc …  Pozwól , przeczytam mu sama .  Jakób ruszył ramionami .  – Bo ja wiem ; no , zrób zresztą , jak chcesz ; nie powinien em kryć się przed ojcem z tem , co robię – odparł .  Wacia schowała papier do kieszeni .  – Dobij do brzegu , Kubusiu – rzekła : – czas wracać do domu , gospodarstwo mnie woła .  Jakób spełnił jej życzenia .  Dobili do brzegu i do domu podążyli ; idąc , spotkali Julka , który , już wesół zupełnie , prowadził z sobą Zosię i Zenusia : szli naprzeciw ojca do fabryki ;  Eda połączyła się z nimi .  Od domu leciał czysty , dźwięczny śpiew dziewczęcia :  "  Po Kwietnisej , po Świetnej z Przewodnią niedziela  Rozrosną sie w słońcu kwiateczku  I w pączki się zwiną " rozwiną , wystrzela  W czerwone , niebieskie listeczki .  O ! milsze krosienka  I milej z okienka  Zadzwoni piosenka –  La , la , la , piosenka ! "  Nuciła Fruzia .  Jakób podążył do niej .  Wacia z Elżunią do kuchni weszły .  Fruzia siedziała sama w pokoju , coś pilnie szyła i śpiewała .  – Czemu nie pojechała ś z nami ? – spytał ją Jakób .  – Bo się śpieszę – odparła , podniósłszy zarumienioną twarzyczkę .  – Cóż tak pilnego masz do roboty ?  – Stroje – rzekła Fruzia , śmiejąc się , i pokazała bratu stos wstążek i koronek .  – Co z tego będzie ?  – Posiedź z dziesięć minut przy mnie , a zobaczysz – dodała .  To powiedziawszy , wzięła do ręki wstążki i koronki , i składać je , a potem zszywać razem poczęła .  – Ot , widzisz , była tu przed chwilą panna Jadwiga i powiedziała , że ma nadzieję , iż ją jutro odwiedzimy ; zaprosiła nas na podwieczorek .  Pan Karol przyśpieszył przyjazd , wraca jutro rano , przywozi dwóch kolegów ; muszę się przecież przystroić na taką wizytę .  Błękitne oczy Fruzi i koralowe jej usta śmiały się figlarnie , gdy to mówiła ; różowe paluszki żwawo się zwijały przy robocie .  Jakób przypatrywał się jej z zadowoleniem .  – Jak to koniecznem jest , obierając zawód , obrać sobie taki , do którego w sercu czujemy zamiłowanie – rzekł naraz poważnie .  – Toć ja przeklął by m życie , gdyby mi kazali zszywać te wstążki i koronki ; ty cieszysz się z tego zajęcia , tobie ono miłe .  – Bo też takie przyjemne ! – odparła Fruzia : – myśl buja swobodnie , z serca piosnka leci , a palce piękne rzeczy tworzą …  No , spójrz , czy nie piękne ? …  – Tu podniosła rękę do góry .  – Małe arcydzieło , wszak prawda ? – zapytała .  – Artystką jesteś w swym zawodzie ; w istocie , pięknego motyla stworzyła ś – odparł Jakób .  – Ale co za pożytek będzie z niego ? … proszę , wytłómacz mi , bom w twej sztuce prostaczek .  Fruzia przypięła sobie kokardę do stanika .  – Ot , taki , panie poeto ! – rzekła , białe ząbki pokazując .  – W istocie , ładnie ci w tem !  No , więc jutro tak się wystroisz do panny Jadwigi i chcesz , by śmy tam poszli wszyscy ?  – Jeśli nie masz ochoty , możesz zostać w domu .  – Albożem ci powiedział , że nie mam ochoty ? – żywo zaprotestował Jakób .  Fruzia się rozśmiała .  – Pójdziemy we troje : ty , ja i Wacia – rzekła ; – lecz pierwej trzeba poprosić ojca o pozwolenie .  Oj , bieda z naszym ojcem ! trzyma nas krótko !  Lecz niema obawy .  Wacia będzie miała ochotę pójść : ona za Jadwinią przepada .  Poprosi ładnie i ojciec pozwoli .  Prośbom jej ojciec nigdy nie odmawia .  – Przyznaj , iż prawie nigdy nie prosi o nic dla siebie .  Fruzia położyła głowę na dłoniach , łokcie o stół oparła i zamyśliła się poważnie .  – Powiedz mi , Jakóbie , jak ci się zdaje : czy można być szczęśliwym , nigdy o sobie nie myśląc ? – spytała naraz .  – Nie wiem – odparł Jakób .  – Nasza Wacia zawsze pogodna , wesoła , jak gdyby szczęśliwą była bardzo .  A cóż ona używa ? … zawsze tylko zajęta drugimi : budzi się z myślą , by ojcu herbatę przygotować ; potem idzie do kuchni i myśli , co na obiad zgotować dla wszystkich ; potem : co powie przy lekcyi Zenusiowi i Zosi , by ich zająć i nauczyć czego nowego ; potem wozi Elżunię po stawie , bo garbusek to lubi …  I tak wciąż tylko o drugich pamięta , dla drugich pracuje …  Ja , gdy oczy otworzę , to pierwsza myśl moja : w co się dziś ustroję , a potem : jak sobie dzień urządzę , by zbiegł przyjemnie …  A ty , Jakóbie , co ciebie głównie zajmuje ?  – Mnie twoje życie zbrzydło by – rzekł Jakób , – zaziewał by m się , takie dnie pędząc , jakie ty pędzisz ; w życiu Waci czuł by m się więźniem …  Ja , gdy się obudzę , myśli rojem cisną mi się do głowy , rojem pytania : a czemu to tak , a nie inaczej na ziemi ?  czemu ludzie na niej płaczą , jęczą ?  czemu doli złotej Bóg wszystkim nie dał ?  I szukam w książkach odpowiedzi na me pytania .  A gdy nie znajdę i znużę się szukaniem , kładę się spać z myślą , że może jutro przyniesie mi odpowiedź .  Fruzia pokiwała główką .  – Po co to męczyć myśl tem , na co odpowiedzi nie znajdziemy – rzekła .  Tak gawędzili oboje do zmierzchu .  Tymczasem Wacia z matką krzątały się koło wieczerzy , młodsze dzieci z ojcem fabrykę zwiedzały , a Elżunia dążyła sama jedna drogą , wijącą się wśród pól , szumiących zbożem .  Wbiegła po to tylko do kuchni , by zabrać ze stojącego tam cebra z wodą wieniec , jaki uwiła pod gruszą ; śpieszyła z nim teraz do kaplicy .  Mała , niekształtna jej postać budziła w sercach wieśniaków u jednych litość , u drugich szyderstwo : jedni wzdychali , patrząc na nią – " biedactwo " mówili ; drudzy ze śmiechem ją sobie pokazywali i rzucali za nią pogardliwy wyraz : " garbus . " Ona ni śmiechów , ni westchnień nie słyszała , ni słów pogardy , ni słów litości ; szła poważnie zamyślona , na twarzy jej był spokój , w oczach pogoda .  Śpieszyła z wieńcem do Chrystusa .  Opodal dworu , przy gościńcu , wznosiła się mała kaplica .  Wzniosła ją jeszcze matka dziedzica Kalinówki , na podziękowanie Panu Bogu , iż w chwili wielkiego niebezpieczeństwa ją i dzieci cudownie ocalił .  W tej kaplicy każdego ranka i wieczora modliła się Elżunia ; co rano , zanim jeszcze do śniadania zasiadła , zapalała w niej lampkę przed Chrystusem na krzyżu rozpiętym i wieńcem ze świeżych kwiatków zakrywała cierniową koronę Zbawiciela ; co wieczór do lampki dolewała oliwy , by przez noc nie zgasła , by smutni mogli tu trafić każdej chwili i u stóp krzyża złożyć swe troski , prosić o pociechę i siłę Tego , który tak odważnie swoje cierpienia dźwigał ; co wieczór zwiędły przez skwar wieniec kwiatów na świeży zmieniała .  I teraz przyszedłszy , naprzód weszła na stopnie , prowadzące do ołtarza , wspięła się na palce , zdjęła zwiędły wieniec z głowy Chrystusa i świeży na jego miejsce włożyła ; potem dobyła z za krzyża fłaszeczkę z oliwą , tam ukrytą , i do lampki dolała , poprawiła knot ; a gdy lampka zapłonęła jaśniej , uklękła przed ołtarzem , i złożywszy ręce , tak modlić się poczęła :  – O , dobry Chrystusie !  zmień Ty moje serce ; daj mi takie , jakie ma Wacia : niechaj nigdy nie myślę o sobie , nie pragnę nic dla siebie , niechaj myślę tylko o mych braciach i siostrach , ich kocham , nie siebie …  O , dobry Chrystusie , daj mi takie serce !  Już wszyscy byli zebrani na wieczerzę w altanie , gdy weszła Elżunia .  Miejsce jej było niezajęte – usiadła cicho ; nikt jej nawet nie zapytał , czemu się spóźniła ; wiedziano , że wraca z kaplicy – i któżby był tyle okrutnym , by bronił modlić się dłużej tej nieszczęśliwej kalece , gdy czuła tego potrzebę ?  Pan Damian i dzieci jego zajadali z wielkim smakiem kwaśne mleko z kartoflami .  Wacia krążyła koło stołu , pytając , czy kto nie chce więcej .  Słabego zdrowia pani Damianowa piła herbatę .  Cisza panowała w altanie , tylko brzęk łyżek słychać było ; jedni głód zaspokajali , a myśl ich spała tymczasem , – drudzy , choć jedli , myśleli każdy o czem innem :  Fruzia o wizycie we dworze ,  Eda o powrocie do Warszawy , Jakób o różnych rzeczach , a najwięcej o wierszu , co spoczywał w kieszeni Waci ; żałował teraz , iż zgodził się , by go siostra ojcu przeczytała .  – Pewno wyśmieje – myślał sobie w duszy .  Nareszcie pan Damian zjadł wieczerzę , odsunął talerze od siebie , zapalił papierosa i puścił gęsty kłąb dymu ; Wacia , która właśnie usiadła obok ojca , by rozpocząć wieczerzę , jaką wszyscy kończyli , zwróciła się do niego z uśmiechem , i dobywszy z kieszeni wiersz Jakóba , podała mu go .  – Przeczytaj to , ojcze – rzekła ; – mnie się ten wiersz bardzo podoba .  Pan Damian , rozłożywszy papier , przebiegł wzrokiem po literach .  – Toś się jeszcze nie wyleczył z wierszomanii ? – mruknął , podniósłszy spojrzenie na najstarszego syna .  Poczem począł czytać po cichu ; gdy skończył , poniósł papieros do ust , puścił nowy kłąb dymu , i oddawszy wiersze Jakóbowi , rzekł :  – W każdej szesnastoletniej głowie podobne myśli kiełkują , krzewią się , a potem przekwitają i więdną , często żadnego owocu nie wydawszy .  Jakób zaczerwienił się , spuścił oczy i milczał ; postanowił nic nie odpowiadać ojcu , tylko pokornie wysłuchać jego zdania .  – Każdemu , gdy ma lat szesnaście , zdaje się , że on Atlasem , że dźwignie ziemię na swoich barkach , że ją popchnie tam , gdzie mu się podoba ; każdemu , gdy ma lat szesnaście , wydaje się , że ramiona jego tak wielkie,iż obejmie niemi całą ludzkość i do swej piersi przyciśnie ; że w sercu jego tyle miłości , iż nie zbraknie jej nigdy dla najlichszego robaczka , a potem przyjdą troski , przyjdzie praca na chleb powszedni , przyjdą lata , z niemi siwizna , zmarszczki , różne dolegliwości starości … i przekona się , że barki jego nie takie silne , serce nie tak wielkie .  Jakób podniósł czoło , oczy mu blaskiem świeciły ; chciał coś ojcu powiedzieć , lecz rozmyślił się i zaciął wargi , a pan Damian ciągnął dalej :  – Takie jest moje zdanie co do treści tego utworu ; co do formy zaś , to ci powiem : Takich wierszydeł , jak twoje , moc się ciągle rodzi i umiera nazajutrz , pogrzebana w niepamięci .  Jeśli twój talent nie jest takim posągiem spiżowym , którego żadne wichry nie obalą , któremu niczyja krytyka nie zaszkodzi , to lepiej daj pokój poezyi , bo to za kosztowna zabawka dla ciebie , a wiersze takie , jak twoje , chleba i sławy ci nie zapewnią .  – Wiem o tem , ojcze , i nie dlatego piszę , by wieniec laurowy włożyli mi na czoło , lecz , że czuję potrzebę wypowiedzenia mych myśli , mych pragnień – odparł wreszcie Jakób .  – Prócz pracy obowiązkowej , potrzebna człowiekowi przyjemność ; inny w chwilach odpoczynku gra w karty z kolegami lub w bilard , ja wiersze piszę .  Czy to grzech taki odpoczynek ? …  Pan Damian wypogodził czoło .  – Nie , chłopcze , to nie grzech – rzekł o wiele łagodniejszym tonem .  – Jeśli nie jesteś tyle zarozumiałym , by ś sądził , że twój talencik zapewni ci sławę i utrzymanie , to w chwilach odpoczynku po pracy na chleb pisz sobie wiersze , czytaj je kolegom , rzucaj im zacne myśli w duszę .  A kiedyżby kochać świat cały , jak nie w waszych latach ? …  Ja ci powiem więcej : pracuj nad sobą , a kto wie , do czego dojdziesz …  Masz lat szesnaście dopiero ; talenty od razu się nie rodzą , lecz pracą się rozwijają …  Zapewnij sobie naprzód chleb , a pisz i czytaj po trosze tyle , ile ci ta przyjemność uszczerbku w pracy praktycznej nie przyniesie , a potem zobaczymy .  – Ja też tak czynię , ojcze – odparł Jakób : – piszę tylko w chwilach wolnych od nauki , nie zaniedbuję moich obowiązków ; najlepszy na to dowód , że promocyę dostał em .  – Dlatego też owych wierszydeł nie podarł em .  Kiedy dziś umiesz godzić naukę szkolną z ową przyjemnością , to i później będziesz umiał godzić z nią pracę na chleb .  A gdyby , przypuśćmy , świat cię uznał geniuszem i począł bić czołem przed twym talentem i złotem płacić twe utwory , to rzucaj wówczas cukrowarstwo i pisz sobie .  Jakób uśmiechnął się .  – Czem ja będę z czasem , tego jeszcze nie wiem – odparł wesoło ; – lecz to wiem , że złota nie pragnę , skromne utrzymanie zadowolni mnie ; pragnę tylko stać się z czasem użytecznym członkiem społeczeństwa .  – Każdy , kto pracuje i sam sobie wystarcza , jest pożytecznym członkiem swego społeczeństwa – odparł pan Damian .  – Więcej lub mniej – szepnęła Wacława ; – dlatego ludzie jednym pomniki stawiają i wieńczą ich , o drugich milczą .  – Matko !  Zenuś i Zośka drzemią .  Odeślij ich spać – rzekł pan Damian , przerywając naraz rozmowę ; i wstał , bursztynowy cybuszek schował do cygarnicy .  – Pójdźmy na spacer – dodał , zwróciwszy się do starszych dzieci .  Pani Damianowa , stosując się do rozkazu , ujęła najmłodsze dzieci i do sypialni je poprowadziła .  Pan Damian wziął Wacię pod rękę , skinął na Jakóba , Fruzię i na Edę , i poszli w pole , a idąc , gawędzili o sprawach codziennych .  W altanie została tylko Elżunia .  Siedziała cichutko , patrzała w gwiazdy i myślała .  O czem ?  – Nie powiedziała by tego nikomu .  O dziesiątej pan Damian powrócił z przechadzki , wezwał Jakóba i udali się na spoczynek .  Jakób wziął ze sobą " Szekspira , " którego lubił niewypowiedzianie , i położywszy się do łóżka , czytał przy świecy ; pan Damian wertował " Gazetę Warszawską " i mruczał po cichu .  Obaj jeden pokój zajmowali .  Dom cały powoli ciemność i cisza zaległy ; słychać było w pokoju pana Damiana , jak mały budnik coś gadał do siebie .  Wtem zdało się im obu , że słyszą jakiś szmer w sąsiednim pokoju .  – Kto tam ? – tubalnym głosem krzyknął pan Damian .  Jakób złożył książkę , czekał odpowiedzi – nie było jej wcale , szmer ponowił się wszakże .  – Kto tam ? – krzyknął powtórnie pan Damian , a Jakób gotował się wstać i przekonać naocznie , co szmer ów znaczy .  – To ja , ojczuniu – ozwał się cichy głos Elżuni .  – Czy mogę wejść ?  – A czemużby nie ? – odparł pan Damian .  Drzwi skrzypnęły i garbusek wszedł nieśmiało do pokoju ojca .  – Czemu ty nie śpisz jeszcze ? – zapytał pan Damian .  – Nie mogę spać , tatuniu … myśli mi nie dają .  Przyszła m wyspowiadać się z nich przed tobą – odparła Elżunia .  – To chodź bliżej do mnie .  Elżunia zbliżyła się do ojca ; on objął ją ramieniem , w czoło pocałował .  – Cóż to za myśli ? – zapytał .  – Nie posyłaj ty mnie , ojcze , na przyszły rok do Warszawy – szepnęła Elżunia , tuląc się do ojca ; – pozwól mi zostać jeszcze choć ten rok w domu ; mnie tu dobrze ze swymi , ż tobą , ojcze , z mamą , z Wacią … wy mnie kochacie ; tam obcy , więc obojętni , mnie otoczą ; kto wie , czy szydzić z mego kalectwa nie będą ; tu nikt się nie śmieje ze mnie .  Jakób słuchał zdziwiony .  – Więc wcale nie chcesz jechać i uczyć się ? – zapytał pan Damian .  Elżunia żywo podniosła głowę .  – O , nie , ojcze , tego nie mówię – rzekła ; – pragnę pojechać i uczyć się , ale nie teraz jeszcze ; poczekaj , ojcze , gdy starszą będę , za lat dwa , za trzy może .  – Z kimże ja cię wtedy zostawię ?  Wolał by m , żeby ś którą z sióstr starszych miała przy sobie , gdy pierwszy raz pojedziesz .  – Będzie Eda – odparła Elżunia .  – Ty pozwolisz jej skończyć sześć klas , ojcze !  Ona ma taką ochotę do nauki , nagrodę przywiozła , a mnie z nią będzie tak dobrze , ja ją tak kocham !  – Kto cię tu przysłał ? – spytał podejrzliwie pan Damian .  – Nikt , ojczuniu , nikt , wierzaj – odparła żywo Elżunia .  Pan Damian po tonie głosu czuł , że w tych wyrazach jest prawda ; uwierzył dziewczęciu .  – Proszę cię , ojcze , żeby nikt , prócz was dwóch , nie wiedział o tem , że tu była m dziś wieczorem – mówiła dalej Elżunia , – by nikt nie wiedział , żem cię prosiła , by m nie jechała w tym roku do Warszawy ; jak starszą będę , ojczuniu , pojadę , ale nie teraz jeszcze .  – Bądź spokojną , nie pojedziesz – odparł pan Damian , całując ją w czoło ; – a teraz idź spać .  Już złe myśli dręczyć cię nie będą pewno .  – A  Edzie pozwolisz kończyć nauki ? – spytała Elżunia .  – Czyś ty nie zapłacony Edy adwokat ? – spytał znowu .  – Ja nigdy nie kłamię – odparła , rumieniąc się , dziewczynka .  – No , tak , wiem o tem .  Więc ty w domu zostaniesz w tym roku , a Eda pojedzie .  – I skończy pensyę – dodała Elżunia .  Pan Damian pogładził ją po główce .  – Idź spać – rzekł łagodnie .  Elżunia ucałowała ojca w rękę i zwróciła się ku drzwiom .  – Dobranoc ci , Elżuniu ! – zawołał za nią Jakób .  Chodź , pocałuj mnie .  Elżunia przysunęła się do brata – on objął ją ramieniem , pocałował czule .  – Coś mi się zdaje , że masz tak dobre serce , siostrzyczko , jak Wacia – szepnął jej do ucha .  – Jeszcze nie takie , braciszku – odparł garbusek , – ale chcę mieć takie .  – Co wy tam szepczecie ? – rzekł pan Damian – może spiski knujecie ?  Elżunia uściskała Jakóba i wyszła z pokoju .  – Jak ci się zdaje , chłopcze , nie wpłynął tam kto na nią , by się poświęciła dla siostry ? – spytał pan Damian .  – Los już zrobił z niej ofiarę , kalectwo utrudni jej życie ; nie chcę , by rodzeństwo z niej także ofiarę czyniło .  – Ręczę ci , ojcze , iż nikt na Elżunię nie wpłynął ; ona sama z siebie przyszła tutaj – odparł Jakób .  – Anim ja winien , ani matka , ani nikt z was , że ona kaleką – począł znowu pan Damian .  – Przyszło to zdrowe , wesołe na świat , jak wy wszyscy , lecz nieuważna piastunka ją upuściła i garb urósł ; garb ten złamie jej dolę .  My temu nie winni , ale naszym obowiązkiem jest temu nieszczęśliwemu dziecku osłodzić tę dolę , dać jej coś takiego w nagrodę jej kalectwa , co rzuci choć jeden promień złoty w smutne jej życie , jedną nitkę jasną w szare pasmo jej życia wplecie .  Powinni śmy to zrobić … ona naszem dzieckiem , waszą siostrą .  Żądać , by się poświęciła dla któregokolwiek z was , było by okrucieństwem .  – Nie wątpię , że tym promieniem złotym , tą jasną nitką , stanie się z czasem dla Elżuni nauka – odparł Jakób ; – lecz jeszcze czas na nią ; niechaj się pierwej wzmocni , niechaj starszą będzie .  Pan Damian zgasił lampę i nic nie odpowiedział .  Jakób zmuszony był zamknąć książkę , gdyż ciemność zaległa pokój , a głośne chrapanie , jakie się w nim rozległo po chwili , przekonało go , że ojciec już śpi ; pod wrażeniem tego chrapania i on usnął niebawem .  Tymczasem Elżunia weszła cicho do pokoju matki ; przywykła pani Damianowa , że garbusek czasem dłużej od innych pozostawał w altance , że lubi patrzeć na gwiazdy , lub rozmawia z Wacią , gdy jej ojciec na spacer nie zabierze , – więc usnęła spokojna .  Zosia i Zenuś ani się zatroszczyli o garbuska – chrapali na przemian ; jedna tylko Eda nie spała , lecz nie o Elżuni myślała ona , tylko o sobie : o tem , czy ojciec pozwoli jej jechać do Warszawy i uczyć się dalej .  Elżunia weszła do sypialni – ona nie zapytała ją nawet , gdzie była i skąd wraca ; uklękła do pacierza , modliła się długo , łzy ciche płynęły po jej bladej twarzy – ona tych łez nie widziała , – a że modli się długo , nie zwracała na to uwagi .  – Boże , daj mi takie serce , jak Waci … takie , by mi łzy z oczów nie płynęły , gdy czynię ofiarę z siebie dla tych , których kocham – szeptała Elżunia , klęcząc , a Eda marzyła o nauce .  Nareszcie garbusek podniósł się i położył do łóżka .  Wkrótce sen skleił mu powieki i przyniósł dobre widzenie .  Zdawało się Elżuni , że Chrystus zbliżył się do niej , położył dłoń na jej sercu i rzekł : " Spełniam , o coś prosiła : oto radość drugich wywoła tylko uśmiech na twoją twarz , a radość twoja będzie ci – obojętną ; oto niedola twoja nie będzie cię boleć , a nad niedolą drugich płakać i cierpieć ty będziesz . " To powiedziawszy , znikł , a na twarz garbuska wyraz cichego spokoju wystąpił .  Nazajutrz przy śniadaniu pan Damian , wypiwszy herbatę , rzekł do Edy :  – Życzenia twoje będą spełnione : pozwolę ci się dalej uczyć , pojedziesz do Warszawy .  Elżunia jeszcze w domu zostanie czas pewien .  Na pomocnicę Fruzi Zosię wykieruję ; ona lubi stroić lalki , zawsze im coś szyje : pewno będzie rada z zawodu , jaki jej obieram .  Zosia uśmiechnęła się do ojca , a z ust Edy wyrwał się krzyk radości ; zerwała się z ławki , przypadła do kolan ojca i ręce jego poczęła całować .  Wzruszyła ta radość dziewczęcia pana Damiana .  – Kochasz naukę , oddaj się jej przeto – rzekł głosem poważnym i położył rękę na ramieniu dziewczynki ; – oddaj się jej całą duszą – powtórzył , – lecz niechaj nauka serca twego nie wystudzi , bo córki bez serca mieć nie chcę .  To powiedziawszy , wzrok podniósł na Elżunię .  Szczęście świeciło z jej oczu .  Był rad z tego , co postanowił .  Wacia , zdziwiona tem , co usłyszała , badawczo patrzała na Jakóba , – zdawało się jej bowiem , że on wie , dlaczego ojciec tak prędko się zdecydował pozwolić kończyć nauki Edzie , – lecz Jakób odwrócił spojrzenie od niej i nie powiedział jej o bytności garbuska u ojca – spełnił życzenie Elżuni .  Serdeczne stosunki łączyły pana Andrzeja Kalinowskiego , właściciela Kalinówki , z panem Damianem Dolańskim , jego pomocnikiem .  Znali się oni od lat najmłodszych .  Rodzice pana Damiana mieli w sąsiedztwie Kalinówki majątek niewielki .  Przyszła burza , zabrała , im wszystko , a ich oboje zmusiła w dalekie strony pojechać .  Został synek maleńki , Damianek ; sierotę przygarnął ojciec pana Andrzeja i chował razem z synem swoim .  Chłopiec był dobry , pracowity , lecz nie bardzo zdolny , więc na praktyczną drogę go wprowadził – namówił , by nauczył się fachu cukrowarstwa .  Wspomnienia młodości to potęga wielka !  Pan Andrzej nie zapomniał wesołych chwil , spędzonych razem z sierotą , przez ojca przygarniętym ; pamiętał , jak , chłopiętami będąc , ślizgali się razem po wielkim stawie ogrodu Kalinówki ; razem brnęli po w śniegu , by do lasu zimą się dostać ; razem psoty różne płatali .  Pamiętał , jak razu jednego wpadł w dół pełen śniegu – i był by może tam zginął , gdyby nie przytomny Damianek , który , odpiąwszy szybko rzemienny swój pasek , podał mu go i wydobył z przepaści .  Pamiętał , jak , innym razem , uniósł go wierzchowiec – on stracił w pędzie równowagę , z siodła się zsunął i głową tłukł o ziemię ; wtem , ni stąd , ni zowąd , zjawił się Damian , oklep na koniu , co pasł się na łące , zabiegł rozszalałemu rumakowi drogę , za uzdę konia schwycił i uratował przyjacielowi życie .  Pamiętał wiele innych podobnych przygód i życzliwym był zawsze panu Damianowi .  Dał mu w swej fabryce zajęcie korzystne , żył z nim w przyjaznych stosunkach , odwiedzał często i zapraszał do siebie .  Dzieci , za przykładem rodziców , żyły tez w przyjaznych stosunkach .  Dwoje ich miał tylko pan Andrzej : syna i córkę .  Syn , starszy , w wieku był Waci , lecz przyjaźnił się z młodszym od siebie Jakóbem , bo poważny umysł syna pana Damiana czynił go starszym nad wiek .  Jadwiga była w wieku Jakóba , a przyjaźniła się z Wacią ; obie miały tyle wspólnego ze sobą , obie , prócz Kalinówki , innego świata prawie nie znały .  Wprawdzie Wacia przebyła trzy lata w Warszawie , lecz , zajęta nauką na pensyi , miasta i mieszkańców jego poznać nie miała czasu ; wróciwszy do Kalinówki , nie spodziewała się kiedykolwiek z nią rozstać .  Jadwiga domową otrzymała edukacyę – pan Andrzej , owdowiawszy wcześnie , w dzieciach mając jedyną pociechę , nie miał odwagi z córką się rozstawać .  Obie średnie otrzymały wykształcenie , lecz rozmowy z braćmi , książki , jakie im przynosili , a jakie w chwilach wolnych czytywały chciwie , dopełniły to , czego szkoła im nie dała ; obie inteligentne , czytać umiały z korzyścią ; nie zasklepiły się w ciasnem kółku uczuć egoistycznych – uczucia wyższe , szlachetne , tlały w ich sercach ; ich ja nie było dla nich ideałem i celem jedynym ich życia ; nie były też ich ideałem stroje i bale – jak u wielu kobiet , którym nauki nie dano , – choć zamknięte w małej Kalinówce , umiały stać się drugim pożyteczne .  Ideałem i celem życia Waci była rodzina , Jadwigi – Kalinówka .  Jak Wacia rodzinę , tak ona swą wioskę kochała całem sercem , chlubiła się nią , myślała wciąż o niej ; kochała swe pola , swój las , swoją rzeczułkę , swój ogródek ; nie zbrakło jej serca dla ojca , brata i dla Waci .  Jakóba lubiła też bardzo .  Miłe , najmilsze dla niej chwile bywały , gdy chłopcy na wakacye przyjeżdżali .  Prawie wszystkie wolne chwile spędzała wówczas razem z Damianami .  Dziś od rana czyniła przygotowania na przyjęcie zaproszonych gości na podwieczorek .  Karol , który przybył o świcie z dwoma kolegami , pomagał jej czynnie ; na chwilę odbiegł on wszakże siostrę , by powitać Wacię oraz jej rodzinę i zapewnić się , że przyjdą , na podwieczorek – lecz wrócił niebawem i znowu krzątał się razem z Jadwigą .  Różne uciechy przygotowywano : Karol opatrzył łódź , by przewieźć gości po stawie ; ustawił w cienistej alei ogrodu krokiet , ulubioną zabawę Fruzi ; fajerwerki przygotował .  Jadwiga koło podwieczorka się krzątała .  Z uderzeniem piątej godziny zjawili się wyczekiwani : Wacia , Jakób i Fruzia ; nastąpiły powitania głośne , serdeczne , potem Karol przedstawił pannom Dolańskim swoich kolegów :  – Stefan Oliżarowski , dzielny myśliwy ; Franciszek Orłowski , muzyk znakomity – rzekł , ręką wskazawszy obu .  Chłopcy szastnęli nogami , skłonili przed pannami głowy , poczem wszyscy zajęli krzesła i posypały się pytania wzajemne , odpowiedzi , – a że nie widzieli się cały kwartał , było co opowiadać .  Na takiej rozmowie upłynęło kilka kwadransów .  – Zamiast siedzieć w pokoju , siądźmy lepiej na łódź – ozwał się naraz Karol ; – wszakże , płynąc po stawie , będziemy mogli rozmawiać .  Projekt przyjęty został z zapał em – pośpieszyli nad staw , dosiedli łodzi i puścili się w okrąg wody , – lecz przerwana rozmowa jakoś się nie zawiązywała na nowo .  Świegot ptasząt wzbudził w nich chęć zawtórowania im – wesoła piosnka zabrzmiała chórem , przeleciała staw i obiła się o szyby okien cukrowni ; posłyszeli ją pan Andrzej i pan Damian , i wyszli obaj przed fabrykę , uśmiechnęli się do płynących w dali , a pan Damian , zwróciwszy się do pana Andrzeja , rzekł :  – Czyż może być większe szczęście na ziemi nad szczęście , jakiego ojciec rodziny doznaje ?  Czyż to nie zadowolenie wielkie patrzeć na to młode , pełne zdrowia i wesołości życie , które nam swój początek winno ? … patrzeć i mówić sobie : " Ty nie umrzesz , ty przez nich źyć będziesz dalej . "  – Zadowolenie wielkie , nie przeczę – odparł poważnie pan Andrzej , – ale wtedy , gdy , jak powiedział eś , Damianie , to życie jest zdrowe , gdy , jak ów czysty strumień , ze skały tryskający , płynąc , orzeźwia co omdlałe , krzepi ze znużenia , zdrowie innym daje , życie krzewi ; lecz gdy zgniliznę rozszerza , a z nią śmierć , o ! wtedy lepiej stokrotnie samotnie kończyć życie i , kładąc się do trumny , powiedzieć sobie : " skończone wszystko ! "  – Nie przeczę ; lecz my obaj obawiać się nie potrzebujemy , aby przez synów i córki nasze zepsucie mogło się szerzyć na ziemi – odparł pan Damian .  – Ufam w Bogu , że będziemy mogli tak zawsze powiedzieć sobie – rzekł pan Andrzej .  I wrócili obaj do pracy , a młodzież czas jakiś jeszcze śpiewała i jeździła po stawie .  Wróciwszy do domu , pośpieszyli do ogrodu i poczęli się bawić w krokieta .  Wesoły śmiech Fruzi najczęściej słychać było : odnosiła ciągłe zwycięstwa , – cieszyła się tem , jak dziecko , bo też była niem jeszcze – miała lat dopiero piętnaście .  Nareszcie znużyli się zabawą , więc przeszli do altanki , gdzie wezwała ich Jadzia na podwieczorek ; zastali tam stół , przysmakami wiejskimi zastawiony .  Młodzież okrzykami radości powitała poziomki , mleko kwaśne i śmietanę , chleb razowy i ser domowej roboty .  Zasiedli do stołu i jeść poczęli z apetytem , – lecz jedząc , gawędzili .  Mówiono o rzeczach bardzo poważnych , gdy naraz odezwała się Fruzia :  – Panie Karolu , czy pan często bywa w teatrze ?  Ten nagły zwrot rozmowy wywołał uśmiech na wszystkich ustach , lecz Fruzia , jako naj – młodsza z grona , była uważaną tutaj za dziecko , przebaczono jej przeto .  – Dość często – odparł Karol uprzejmie ; – lecz dlaczego pani mnie pyta o to ?  – Pan jeszcze nie wie , że ja na przyszły rok będę mieszkać w Warszawie – odparła z zadowoleniem Fruzia , rada , że może mówić o sobie ; – będę stać u cioci Gałeckiej i uczyć się kroju i szycia strojów .  Musimy wtedy często chodzić do teatru : ja , pan i Jakób .  Czy zgoda ?  – Zgoda – odparł Karol , śmiejąc się szczerze ; inni mu zawtórowali , tylko Wacia się nie śmiała .  – Zapomniała ś wymienić ciocię Gałecką – rzekła tonem lekkiego napomnienia , zwróciwszy się do siostry .  Fruzia nie chciała uznać , iż pomyłkę popełniła .  – Jeśli zechce , będzie mogła iść – odparła ; – mnie nigdy na ochocie nie zbraknie , to zaręczyć mogę .  Ile razy pan brat bilety przyniesie , pójdę zawsze z ochotą ; tylko zamawiam sobie , byście panowie na tragedyę biletów nie przynosili .  Nie lubię płakać , tylko się śmiać .  Kiedy się bawić , to bawić ,  – Poprowadzimy panią na " Wojnę wśród pokoju " – rzekł Karol , patrząc z przyjemnością na ożywioną twarzyczkę dziewczęcia ; –  mogę panią upewnić , że się pani uśmieje na tej komedyi …  Był em zły , chmurny , kwaśny pewnego dnia ; Jakób rzekł do mnie : " Chodź , rozruszam cię . " Poszedł em ; poprowadził mnie do Małego Teatru ; dawano tego dnia " Wojnę wśród pokoju . " Podczas pierwszego aktu siedział em groźny , jak posąg komandora ; w drugim usta poczęły mi drgać do śmiechu , w trzecim wybuchłem śmiechem homerycznym ; bił em głośne oklaski i zapomniał em całkiem o troskach , które mnie gryzły .  Wyszedł em z teatru z twarzą widną jak dzień , pogodną jak niebo , gdy się wypłacze .  – To mi teatr ! – rzekła Fruzia .  – Ale co to za turkot ?  Słyszycie państwo ?  Ktoś jedzie …  Może z sąsiedztwa ?  – Byle nie tutaj ! – wykrzyknęła Wacia .  – A to dlaczego ? – spytała Fruzia .  – Bo nam tak dobrze , jak jesteśmy ; obcych nie pragniemy .  Fruzia wybiegła z altany , wspięła się na palce , by lepiej się przyjrzeć powozowi , który jechał od gościńca , drogą , wijącą się koło sztachet , otaczających ogród dziedzica Kalinówki .  – Jakiś jegomość otyły , czerwony ; nie znam go – rzekła .  – Może Babski z Babic – rzekł Karol i powstał z ławki .  – Tak , to on , on na pewno – dodał po chwili .  – Boże mój , byle nie do nas !  Taka nudna postać ! – wykrzyknęła Jadwiga , ręce składając .  Fruzia wróciła do altanki , gdyż spostrzegła , że Babski ją zobaczył i że się jej przypatruje .  – To pewno ten nowy nasz sąsiad – rzekła , – o którym ojciec opowiadał pewnego dnia , że po wielu latach wędrówki po obcych krajach wrócił z rodziną i osiadł w starem swojem gnieździe .  – Ten sam – potwierdziła Jadwiga .  – Dlaczegóż boicie się tak państwo jego odwiedzin ? – zapytał Oliżarowski .  – Albożeś nie słyszał ?  Mówiła przecież panna Jadwiga , że nudny – odparł Franciszek Orłowski .  – Bądź co bądź , ja pragnęłabym go poznać .  Był za granicą , widział niejedno – odezwała się Fruzia .  Jadwiga , zwrócona twarzą ku drodze , śledziła tymczasem powóz Babskiego .  – Nie , nie do nas jedzie – rzekła po chwili .  – Chwała Bogu ! – zawołało kilka głosów .  – A gdzie ? – spytała Fruzia .  – Podobno do was – odpowiedziała Jadwiga , a ciszej dodała : – Więc to pewno prawda ?  – Co takiego ? – spytali jednogłośnie wszyscy .  Jadwiga się uśmiechnęła .  – Nie tajemnica to , bo pan Babski głośno wszakże mówi o swoich zamiarach – rzekła po chwili namysłu ; – nie tajemnica , więc i ja wśród przyjaciół głośno mogę powtórzyć to , com słyszała .  Pan Babski ma syna , dwudziestopięcioletniego młodzieńca , dorodnego i wielce wytwornego , pana Hipolita , którego pragnie ożenić z panną Wacławą Dolańską .  Wacia oblała się żywym rumieńcem .  – Dajże pokój takim żartom ! – odparła .  – Pana Hipolita na oczy nie widziała m i on mnie również .  – Pewno , że dała by ś pokój takim żartom – z urazą widoczną powtórzył Karol .  – Hipolit Babski to pusta głowa i puste serce , to piękny panicz , nic więcej ; nie takiemu odda rękę panna Wacława .  – Czy odda , czy nie odda , ja tego nie powiedziała m – broniła się Jadwiga ; – powtórzyła m tylko to , co w całem naszem sąsiedztwie opowiadają sobie .  Podobno na imieninach u Jeżewskich pan Babski wobec licznie zebranych przy karcianym stoliku sąsiadów miał powiedzieć : " Mój syn ożeni się z córką Dolańskiego : gniazdo poczciwe , krew dobra , panna dorodna i praktycznie wychowana ; takiej synowej pragnę . "  – Dziwna pewność siebie ! – mruknął Jakób .  – W istocie – potwierdził Karol ; – stary ani przypuszcza , by jego piękny Hipolitek mógł kosza dostać ; a ja mam nadzieję , że go dostanie ?  Z temi słowami zwrócił pytające spojrzenie na Wacię .  – A któżby mamie pomagał ? – rzekła Wacia , spuściwszy oczy .  – Nie chcę ani pana Hipolita , ani żadnego ; dobrze mi w domu .  – Wiecie co , państwo , pójdę zobaczyć , czy w istocie do nas pojechał – szepnęła Fruzia z minką filuterną ; – może w tej chwili oświadcza się w imieniu syna ?  To bardzo ciekawe .  I nie czekając odpowiedzi , wybiegła z altany .  Pan Babski , dziedzic Babic , pięknej wioski , graniczącej z Kalinówką , zatrzymał się w istocie przed domem pana Damiana , zapytał , czy jest w domu , a gdy zdziwiona niezwykłemi odwiedzinami Marysia odparła , że pan w fabryce , wysiadł z powozu , kazał dziewczynie iść po pana , mówiąc , że z ważnym przybył interesem , sam zaś wszedł nieproszony do sieni , a ponieważ znalazł w niej drzwi otwarte do skromnego saloniku państwa Dolańskich , tam się przeto zwrócił , postawił kapelusz na fortepianie , pod ścianą stojącym , sam usiadł na miękkim fotelu w kącie pokoju .  Zdziwiony , co za interes Babski może mieć do niego , pan Damian poszedł oznajmić pryncypałowi , iż oddala się na chwilę i przyczynę mu wyłuszczył .  Uśmiechnął się znacząco pan Andrzej , lecz słowa nie rzekł , skinął tylko głową – i pan Damian do domu pośpieszył .  Tam zdziwienie jego jeszcze się powiększyło : pan Babski , ujrzawszy go , porwał się z fotelu , pośpieszył naprzeciw niego z wyciągniętemi ramionami , wycałował go w oba policzki , jakby serdecznymi byli przyjaciółmi , wytrząsł mu ręce tak , iż mu niemal ich nie oberwał , potem rozsiadł się w fotelu , i sapiąc , a chustką wyperfumowaną spocone czoło ocierając , rzekł :  – Słyszał em , panie Damianie , że pan masz córkę rzadkich zalet : pracowitą , oszczędną , rozumną , dobrą i nie szpetną , nie kapryśną , słowem ideał kobiety ; ja mam syna , Hipolit mu na imię , piękny jak Adonis , dobry , ułożony , gra umiejętnie na fortepianie , po francusku mówi jak Paryżanin , no , i pracy się nie lęka , i zajęcie ma .  Jutro jedzie do Hrubieszówki ; hrabia Chubienic powierzył mu jej zarząd , a jam rad temu , bo lepiej , gdy sił swoich spróbuje ; nie dobrze jest , gdy syn z ojcem na jednym zagonie siedzą , bo jeden na drugiego się ogląda i gospodarstwo cierpi natem .  Dobry to chłopak , jak rzekł em ; lecz któż jest bez ale ?  Hipolit jest trochę letkiewicz , szasta pieniędzmi … matka rozpieściła go nadto … aj , te kobiety !  Trzeba złemu zaradzić …  " nigdy za późno , " mówią ludzie ; ufam temu zdaniu i radzę złemu : szukam żony poważnej , rozumnej i oszczędnej dla Hipolita .  Ta go nawróci .  Słyszał em dużo o przymiotach panny Wacławy i proszę o jej rękę dla mego syna …  Pan Damian był widocznie zakłopotany .  – Ależ , panie , partya taka nie dla Waci .  Ona majątku żadnego nie ma , skromnie wychowana – począł , jąkając się .  Babski położył mu dłoń na ramieniu .  – Co tam majątek !  Jak kobieta lekka , płocha , to w przeciągu paru lat miliony przetrwoni – rzekł ; – wiem ja coś o tem z doświadczenia i powiedział em sobie : " będę szukał pracowitych i oszczędnych żon dla synów , nie bogatych . " A przytem Hipolit nie taka znów świetna partya .  Zamydlać oczu panu nie będę .  Te nasze wycieczki za granicę obciążyły hipotekę Babic ; każde z moich dzieci za życia mego dostanie tylko 10 , 000 rubli gotówką , gdy dom tworzyć będzie , a drugie dziesięć po mojej śmierci ; 10 , 000 to nie miliony , ale od głodu i chłodu zabezpieczą , przy 2,000 rs . rocznej pensyi , jaką ma hrabia płacić Hipolitowi .  Cóż pan na to ?  Pan Damian chrząknął , wąsy pogładził .  – Bardzom wdzięczny panu , iż z pomiędzy tylu posażnych panien wybrał eś moją córkę – rzekł nareszcie , – lecz Wacławy nie dam .  – A to dlaczego ? – spytał zdumiony Babski , odmowy ani przypuszczał bowiem ; Wacia posagu żadnego nie miała , a sióstr aż cztery .  Czyż mógł przypuszczać , że Dolański drożyć się będzie ?  Pan Damian chrząknął znowu .  – Nie mogę jej dać – począł , – nie mogę , bo mi potrzebna w domu : matka słabowita , doktorzy długiego życia jej nie wróżą ;  Wacława rodzeństwu matkę zastąpi .  – Więc pan ją poświęcasz ?  – Muszę , bo drobne , dzieci zmarniały by , na lada co wyrosły bez jej opieki …  Ja pracuję na chleb , myślę , by miały co jeść ; nad ich sercami czuwać nie mam czasu .  Babski nadął wargi i czoło nachmurzył .  – I ludzie krzyczą , mówią : " postęp ! postęp ! "  Gdzie tam , mości dobrodzieju , ja tego postępu nie widzę : jak było , tak jest na ziemi ; były i są ofiary krwawe , okrutne ; pan jesteś , panie Damianie , greckim Agamnenonem , a córka pańska Ifigenią .  Pan Damian wstrząsnął głową .  – Były i są i będą ofiary ; masz pan słuszność – rzekł : – postęp tego nie zniesie ; jednostka dla dobra większości poświęcać się powinna … na to każdy zacnie myślący się zgodzi .  Lecz niech mi pan wierzy , że moja Ifigenia z wesołą twarzą spełnia swoją ofiarę : nie jęczy , nie skarży się , nie ubolewa nad sobą ; śpiewa i śmieje się , jak każda zdrowa i młoda istota .  Gdy to mówił , drzwi saloniku się rozwarły i w progu jego stanęła jasna , śmiejąca się i zarumieniona Fruzia .  Stanęła , udała zdziwienie , że kogoś obcego zastaje , dygnęła grzecznie gościowi , potem przestąpiwszy śmiało próg saloniku , zbliżyła się do ojca .  – Panna Jadwiga prosi , by śmy na cały wieczór u nich zostali – rzekła .  – Czy pozwalasz , ojcze ?  – Powiedz pannie Jadwidze,ie sam przyjdę po was – odparł pan Damian .  Fruzia pocałowała ojca w rękę , gościowi dygnęła powtórnie i oddaliła się szybko .  – W istocie , panna Wacława wygląda na bardzo szczęśliwą – rzekł Babski .  – To nie Wacława , to druga moja córka , Eufrozyna – odparł pan Damian .  – Więc pan masz już dwie dorosłe córki …  zatem nie był by ś pewno przeciwny , gdyby m poprosił pana o rękę drugiej jego córki , panny Eufrozyny ?  – Ależ ona nie zna syna pańskiego ; toć dziecko przytem jeszcze , jeszcze uczyć się będzie – niecierpliwym już tonem odezwał się tym razem pan Damian .  – Zamiast do ołtarza , mam zamiar zawieźć ją do Warszawy , by się nauczyła kroju i szycia .  – Nie zna , toć poznać może ; pozwól tylko pan , by się poznali .  Taki śliczny kwiatuszek z panny Eufrozyny ! … nie zechcesz go pan przecież zasuszyć w domu .  Do szczęścia stworzona .  Nie zagrodzi jej pan drogi do niego , boć przyznaj : gdzie najpewniejsze szczęście dla kobiety , jeśli nie przy ognisku rodzinnem ?  Pan Damian zadumał się – w myśli stanął mu wdzięczny obrazek : Fruzia , przyjmująca w swoim własnym domu , Fruzia , rnęża opieką otoczona .  – Dla tego trzpiota opiekuna trzeba znaleźć – rzekł sam do siebie i uprzejmiej zwrócił się do gościa :  – Powodu nie mam bronić , by się poznali – odparł , – lecz na Fruzię pan Hipolit musiał by trochę poczekać , boć to dziecko jeszcze .  – Zatem do widzenia – rzekł wesoło Babski i rękę wyciągnął do pana Damiana , uścisnął mu dłoń .  – Zjawię się wkrótce z Hipolitem – rzekł ; – oddajemy wizyty sąsiadom po powrocie z za granicy , i tu przyjedziemy .  To powiedziawszy , podniósł się i pożegnał gospodarza domu .  Pan Damian odprowadził go do powozu ; tu raz jeszcze uścisnęli sobie dłonie , Babski ucałował ojca przyszłej synowej , poczem każdy w inną stronę podążył .  Pan Damian wracał zamyślony do fabryki .  – Kleine Kinder , kleine Sorgen ; grosse Kinder , grosse Sorgen – mruczał , idąc wolnym krokiem .  Mignęło mu w wyobraźni ognisko rodzinne Fruzi i zapragnął go dla niej , a jednocześnie lękał się czegoś ; czego ? – sam nie wiedział .  Tymczasem Fruzia wpadła zdyszana do altany .  – Wyobraźcie sobie , naprawdę jest u nas ! – wołała już zdala – siedzi w saloniku z ojcem , coś mówią ze sobą , a mają obaj takie tajemnicze miny , jakby coś ważnego radzili .  – Tu padła na ławkę , odetchnęła głęboko .  – Oj , zdaje mi się , że to wszystko prawda , co Jadwiga powiedziała – dodała , zwróciwszy się do siostry .  – Proszę cię , mówmy o czem innem – tonem zirytowanym rzekł Jakób .  – Jadwiniu , zaśpiewaj- no co , potem Franuś zagra na skrzypcach , urządzimy koncert – zaproponował Karol .  I przeszli wszyscy do salonu – koncert się rozpoczął .  W godzinę potem zjawili się pan Damian i pan Andrzej ; młodzież powitała ich z szacunkiem , oni czas jakiś przysłuchiwali się pięknej grze na skrzypcach Orłowskiego , potem przeszli razem z dziećmi na wieczerzę do jadalni , gdzie wezwała ich Jadwiga .  – Zapraszam cię , Damianie , z całą twoją rodziną do lasu na podwieczorek , który wyprawiam w niedzielę o godzinie trzeciej – odezwał się naraz pan Andrzej do przyjaciela ; – pojedziemy drabiniastym wozem ; panny niechaj nóżki przygotują , zamówię bowiem muzykę i młodzież zaproszę .  Fruzi twarzyczka oblała się żywym rumieńcem , oczy radością błysnęły ; reszta towarzystwa z uśmiechem zadowolenia projekt przyjęła .  Nikt nie zgadywał , że pan Andrzej nie bez celu zabawę urządza .  Rano był w poblizkiem mieście , spotkał tam Babskiego , który zwierzył mu się z zamiarami względem Waci i prosił o poparcie .  Babski miał opinię zacnego obywatela , zarzucano mu tylko zbyteczną słabość dla żony , która lekką była kobietą i zbytki lubiła ; nie wątpił pan Andrzej , że syn zacnego ojca takim być musi ; mówiono wprawdzie o Hipolicie , że próżny , ecz pan Andrzej pobłażliwy zawsze dla drugich , powiedział sobie : " próżność z latami minie . " Mówiono , że szkół nie skończył , " ale i Wacia edukacyi wyższej nie otrzymała , bo trzy tylko klasy skończyła " – mówił sobie ; a że była wyższą sercem i umysłem od wielu panien z sąsiedztwa , o tem on nie wiedział , bo z nią rzadko rozmawiał ; zato wiedział , że jest biedną dziewczyną , że pan Damian ma aż pięć córek i że Hipolit posiada majątek .  Postanowił przeto popierać życzenia sąsiada , nie zdradzając się z tem przed p .  Damianem ; nie zapytał go nawet , czego chciał od niego Babski ; udawał , że o niczem nie wie .  Pan Damian postanowił też nikomu , prócz Waci , nie powtórzyć rozmowy , jaką miał z Babskim ; gdy wrócili do domu , wezwał ją do altany , i siadłszy na ławie , a jej obok siebie miejsce wskazawszy , rzekł :  – Oświadczył się dziś o twą rękę , w imieniu syna , pan Babski .  Cóż ty na to ?  Wacia pobladła .  – Czym ja ci ciężarem w domu , ojcze ? – szepnęła – nie wypychaj mnie z niego , jeśli tak nie jest ; mnie dobrze wśród swoich .  – Ja też mu powiedział em , żeś ty rodzinie potrzebna , że cię nie dam – odparł pan Damian , gładząc z zadowoleniem złotą główkę córki .  Wacia pochyliła się do ręki ojca , rumieńce wróciły na jej twarzyczkę .  – Dziękuję ci , ojcze – rzekła .  I więcej nie mówili o tej sprawie ani słowa ze sobą ; o zamiarach Babskiego względem Fruzi nie wspomniał wcale pan Damian – były to rzeczy , według niego , tak jeszcze niepewne .  Wacia nikomu jednego słowa nie powtórzyła z rozmowy , jaką miała z ojcem ; gdy ją Jakób i Fruzia nazajutrz zapytali , co jej ojciec powiedział , odparła im :  – Nie pytajcie mnie , bo nic nie powiem .  Jakób domyślał się odpowiedzi i rad byłz niej ; Fruzię ciekawość paliła i żal miała do siostry , że taka skryta ; czekała tem niecierpliwiej niedzieli , mając nadzieję , że pozna wówczas pana Hipolita , boć nie wątpiła , że kiedy pan Andrzej wszystkich sąsiadów zaprosił , to właścicieli Babic nie pominął .  Czyniła pilne przygotowania do zabawy : przeglądała suknie , przymierzała , przerabiała , pytała po kolei ustawicznie każdego , czy tak dobrze , czy tak lepiej ; jednego tylko ojca się nie radziła , bo wiedziała , że namarszczyły się i powiedział : " tobie tylko stroje w głowie .  "  Wacia spokojnie myślała o niedzieli .  I ona domyślała się , że panowie z Babie będą proszeni , a może już są , – lecz cóż ją to mogło obchodzić ?  Karol powiedział , że pan Hipolit to pusta głowa i puste serce , nie ciekawa go była przeto , a ojciec zapewnił ją , że jej nie odda panu Hipolitowi , więc się go nie bała .  Spokojnie myślała o niedzieli i czyniła także do niej przygotowania : przeglądała sukienki młodszych sióstr , boć i one były zaproszone ; trzeba je było trochę przystroić .  Eda ze swojej świątecznej sukni wyrosła – musiała ją podłużyć ; Elżunia swoją pomięła – wyprasowała ją ;  Zosia splamiła swoją – kazała ją uprać .  Matka zająć się tem wszystkiem przecież nie mogła , miała już dosyć zwykłego zajęcia na swe słabe siły .  Wacia sama o młodszych siostrach pomyślała , a potem dopiero o swoim stroju : miała prawie gotowy – jasna perkalowa suknia toć dostateczny strój do lasu , odprasowała ją tylko .  Była pewną , że i w tej skromnej sukni dobrze się będzie bawić ; będzie Karol , Jadwiga ; w ich towarzystwie zawsze się dobrze bawi ; będzie trochę obcych ludzi – ciekawa ich była .  Nareszcie niedziela nadeszła .  Druga wybiła na zegarze , pan Damian donośnym krzyknął głosem :  – Czyście już ubrani ! ?  – Już , ojcze ! – odparły dzieci i zbiegli się wszyscy do jadalni .  – Zatem matkę pożegnać i marsz !  Spełnili polecenie ojca i ruszyli razem , gromadką , ku dworowi ; pani Damianowa odprowadziła ich za próg domu ; choć zaproszona , iść nie chciała .  – Mnieby to nadto zmęczyło – rzekła do męża , gdy ją pytał , czy pojedzie – i domu lękam się pod opieką Marysi zostawić .  Pan Damian nie nalegał – z góry był przygotowany na taką odpowiedź .  Już wszyscy prawie z sąsiedztwa byli zebrani we dworze , gdy panny Dolańskie weszły z ojcem i bratem do salonu , młodsze dzieci na werendzie zostały .  – Otóż i wyczekiwani ! – wykrzyknął pan Andrzej , ujrzawszy przybywających , i pośpieszył ich witać , a z nim razem Karol i Jadwiga .  Karol zabrał Jakóba , by go z młodzieżą poznać ; Jadwiga Wacię i Fruzię do panien , siedzących pod ścianą salonu , poprowadziła , i przedstawiwszy , wskazała im miejsce między niemi .  Pan Damian , rozejrzawszy się po sali , widząc , że w niej przeważnie kobiece towarzystwo , poszedł do drugiego pokoju , gdzie panowie się zebrali .  Zaledwie próg przestąpił , ujrzał wytaczającą się z pomiędzy mężczyzn otyłą i czerwoną postać pana Babskiego , który , jak wówczas u niego , tak i teraz , zbliżywszy się z wyciągniętemi ramionami , naprzód wycałował go w oba policzki , poczem ręce mu na trząsł , następnie rzekł :  – A ! jakżem rad , kochany panie , że cię tu spotykam !  Pozwól przedstawić sobie syna mego , Hipolita …  Hipciu ! – krzyknął , zwróciwszy spojrzenie ku oknu , gdzie kilku paniczów , paląc cygara , zabawiało się rozmową , i uwiesiwszy się na ramieniu pana Damiana , którego oblicze wcale zachwytu nie wyrażało , pociągnął go ku oknu .  Jednocześnie z pomiędzy młodzieży , tam stojącej , wysunął się jeden , brunet , przystojny , o twarzy nic niemówiącej , i skłonił się panu Damianowi .  – Oto mój syn – rzekł z pewną dumą Babski .  – A teraz , kochany panie , poprowadź nas do córek , boć sam tu pewno nie przyszedł eś ; poprowadź i przedstaw nas .  Rad nierad , pan Damian powiódł ich do sali , szukając wzrokiem Waci i Fruzi .  Siedziały obok siebie – to mu ułatwiło prezentacyę ; zbliżył się do nich .  – Pan Babski z synem – rzekł .  Wacia oblała się rumieńcem i oczy spuściła ; zwykle pogodna jej twarz zachmurzyła się ; skinąwszy niezbyt uprzejmie głową panom Babskim , odwróciła się do sąsiadki i rozmowę z nią zawiązała .  Fruzia , przeciwnie , spojrzała ciekawie na przedstawionych im , uśmiechnęła się filuternie i obydwom bardzo wdzięcznie się ukłoniła ; panowie oddalili się natychmiast , a ona pochyliła się do Waci i szepnęła :  – Atak rozpoczęty .  – Proszę cię , nie mów do mnie o nich – odparła Wacia .  – Panie i panowie , jedziemy ! – ozwał się w salonie głos pana Andrzeja .  Zebrani podążyli na werendę ; zajechały naprzód powozy – te dla starszych były przeznaczone ; panie i panowie , z panem Andrzejem na czele , wsiedli do nich ; pojazdy ruszyły ku lasowi .  Teraz przed werendę zajechał wóz drabiniasty , sianem i dywanami wysłany , a za nim zbliżyły się dwa kabryolety : jeden pana Hipolita Babskiego , drugi sąsiada o miedzę Kalinówki , Jana Jeźewskiego .  – Kto chce wozem jechać , niechaj siada ! – krzyknął Karol , który obecnie miejsce ojca zastąpił .  – Kto woli kabryoletem , niechaj zaczeka , aż wóz odjedzie .  – Ja wozem jadę !  ja wozem ! – wołały na przemian głosy męskie i żeńskie .  Panny , panowie , dzieci cisnęli się na wóz .  Wacia jedna z pierwszych umieściła się na nim , zabrawszy z sobą najmłodsze z rodzeństwa : Zosię i Zenusia .  Eda za nią wskoczyła , Karol i Jakób tuż koło nich się umieścili .  Na werendzie czekało jeszcze kilka osób , wahając się w wyborze między wozem i kabryoletami – pomiędzy temi były Fruzia i Jadwiga : Jadwiga chciała z razu wsiąść na wóz , gdyż Wacia ją wołała , lecz sąsiadka jej , panna Ewa Jeżewska , prosiła na wszystko , by wsiadła z nią razem do kabryoletu jej brata .  Fruzia miała wielką ochotę wsiąść do kabryoletu pana Hipolita , przyszłego swego " szwagierka , " jak go w duchu nazywała , szukała tylko wzrokiem towarzyszki .  Wtem spostrzegła Elżunię , o której Eda zapomniała i nie zabrała jej ze sobą na wóz .  – Wyśmienicie ! – rzekła sama do siebie – mam towarzyszkę .  Waci nie uchodziło wsiąść do jego kabryoletu , bo to jej konkurent , lecz ja mogę .  Elżuniu ! – zawołała – my razem pojedziemy .  I ujęła garbuska za rękę , a obróciwszy się do stojącego obok niej pana Hipolita , rzekła , krzywiąc usteczka :  – Nie lubię wozów drabiniastych , wolę jechać kabryoletem .  – Służę pani moim – odparł – i pośpieszył do kabryoletu , wskoczył na kozioł , odebrał z rąk woźnicy lejce , usiadł obok niego i zajechał przed werendę .