Maria Rodziewiczówna  Straszny dziadunio  — Hieronim , słyszysz ?  Wstawaj !  A to sen do pozazdroszczenia !  Hieronim , Rucio , to ja — Żabba !  — To mi dopiero nowina ! — odparł spod burki stłumiony , zaspany głos .  — A czego tam chcesz ?  Pali się ?  — Wstań , to zobaczysz .  — Ale kiedy ja nie chcę ani wstawać , ani patrzeć .  — Ano , to się utopisz .  — Coo ?  Spod burki wyjrzała na świat rozczochrana , płowa czupryna , potem ręka , potem senna twarz młodego człowieka .  Ziewnął przeciągle , pięściami przetarł oczy i spojrzał .  — Bogowie Olimpu i Walhalli !  Co to , potop ? — krzyknął , zrywając się na równe nogi .  Było się czemu dziwić .  Chłopski alkierz , gdzie się to działo , po ramy okien pełen był wody .  Wszystkie sprzęty były już zatopione , szczelinami wdzierał się nurt , sycząc ; wkoło panowała głucha cisza , tylko z dala dochodziła przeciągła wrzawa głosów ludzkich i przeraźliwy ryk bydła .  Zbudzony , stojąc po kolana w wodzie , rozejrzał się zdumiony .  — Cóż milczysz ? — krzyknął do towarzysza .  — Gadaj , co się stało !  — Powódź — lakonicznie odparł zagadnięty .  — Wieś zatopiona ?  Gdzie koledzy ?  — Zatopiona .  Koledzy bezpieczni , pod lasem .  Ja zaszedł em po ciebie .  — Rychło w porę ! — zamruczał pan Hieronim .  — O włos nie zginął em przez twą troskliwość .  — Spał eś jak pień .  — Jak pień .  Zgrabna metafora .  Ciekawym , jak by ś ty spał , gdyby ś wrócił z linii po trzech dniach roboty .  — Grocholski był z tobą , a jednak pierwszy się stawił na alarm .  — Grocholski musi myśleć o pani naczelnikowej .  Zakochani mają zawsze lekki sen , jak panienki .  Nieprawdaż ?  — Musi być — odparł Litwin .  Tu pan Hieronim zakrzątnął się , brodząc po wodzie i monologując pod nosem :  — Już wiem !  To pewnie dziadunio nasłał na mnie to nieszczęście za to , żem nie chciał pójść na medycynę .  Bogowie piekieł , czy jest w waszej spiżarni mąk gorsza od doli studenta na praktyce ?  Jako Hiob wyjdę z tej okazji , jeśli życie zachowam .  Tłumok w wodzie , odzienie wniwecz ; moje rachunki , plany pożarła ta ciecz nikczemna .  Dobrze , że choć skrzypce w całości .  A masz czółno , Żabba ?  — Nie ma — odpowiedział spokojnie .  — Jak to , nie ma ?  Piechotą pójdziemy po wodzie ?  — A juści .  Albo to dla ciebie co nowego ?  Ty Delfin .  — Otóż to !  Dlategom nierad mej reputacji marnować w tej odzieży .  Hm , a gdzież to smyczek ?  Leżał na oknie czy pod oknem !  Przepadł !  Doprawdy , czuję i w tym palec dziadunia .  On ma konszachty ze złymi mocami i używa ich na moją zatratę .  Oj , oj !  Nie ma smyczka , nie ma !  — Porzuć gadanie i chodźmy — wtrącił Żabba .  — Łatwo ci to powiedzieć .  Ale ja , dusza muzykalna , cierpię nad tą stratą !  Chłopak załamał ręce patetycznie , oczy mu się jednak śmiały .  — Dajże pokój , albo to czas błaznować ?  — Na błaznowanie powinien człowiek mieć czas , bo inaczej — cóż robić z życiem ?  Trzeba będzie dostać żółtaczki , zapchać mózg cyframi , tak wyglądać jak ty , skrzeku pospolity !  Podczas tej operacji pan Hieronim wziął zmokły tłumoczek na plecy , skrzypce pod pachę i wydostał się oknem na świat boży .  Kolega zebrał resztę manatków i podążył za nim , nie obrażony bynajmniej zoologiczną przenośnią swego nazwiska .  — Słuchaj no , Żabba , a gdzież to ci bezpieczni koledzy pod lasem ?  Prowadź , bo doprawdy zgłupiał em ze snu i paniki .  To nie moja specjalność wodna komunikacja .  — Tędy — rzekł Żabba — widzisz , koledzy na górce .  — Aha !  Widzę , że idziemy prosto na doły z gliną !  Śliczna awantura !  I to morze było wczoraj nikczemną kałużą .  I wierz tu pozorom .  Chłopi uciekli i wrzeszczą .  Co to im pomoże ?  Ale że mnie ten wrzask nie zbudził !  — Kiedy bo spał eś jak pień .  — Jak pień !  Ten zawsze swoje — mruknął chłopak i umilkł na chwilę .  Woda dochodziła im do pasa , prąd walił z nóg , targał tu i tam .  Było dziwnie przykro borykać się z rozpętanym żywiołem , nie wiedząc , gdzie i co ma się pod stopami , bo woda — rozmulona , pełna zielska — była czarna jak atrament .  Nad tą wodą sterczały dachy chat , łby bydła , drzewa lasu — i na wzgórzu tłum ludzi , zbitych w niesforną , wyjącą gromadę .  Pan Hieronim zza pleców kolegi spojrzał w stronę lasu , odmierzył okiem odległość i zaśmiał się niefrasobliwie .  — Stroiki inżynierowej musiały ulec smutnym wypadkom — zauważył wesoło .  — Zostały w chacie podobno .  — Otóż tak , dobrze jej !  Po co jeździ z mężem , nieodstępna jak wyrzut sumienia .  Siedziała by w mieście .  Bardzo się cieszę z tej straty !  Będzie miała naukę na przyszłość .  Potrzebna nam tu jak dziura w bucie !  Wiecznie kogoś zbałamuci , a my za tego musimy wszystko odrabiać .  Szkoda , że ten fircyk Grocholski nie poszedł na dno z jej sukienkami .  Brr , co tu wody !  Chłopak odsapnął , bo go nurt za piersi chwytał .  — I powiedz mi , Żabba , skąd się ten tani płyn wziął w takiej ilości przez jedną noc ?  — Z gór — wygłosił zapytany .  — Ale z jakich ?  — Skąd ta rzeka płynie .  — Gruntownie znasz kwestię !  Jakież to ?  Alpy , Himalaje , Andy ?  — Góry i kwita !  — Otóż i odpowiedź inżyniera !  Poproszę naczelnika , żeby cię wysłał na praktykę do wiejskiej szkółki na zarysy geografii !  — Nie durz mi głowy ! — burknął Litwin .  — To dopiero głowa drogocenna .  Żeby ją wytrząść , to przysięgnę , że mak by się sypał .  Kolega coś zamruczał niewyraźnie .  Nigdy nie próbował walczyć na języki z panem Hieronimem .  Drwin jego i przedrzeźnień bał się cały instytut .  Wzgórek pod lasem zbliżał się widocznie .  Można już było rozróżnić wyraźnie kilka postaci czarnych , a jedną jasną i usłyszeć nawoływania znajomych głosów .  — Salve !  Salve ! — wołał pan Hieronim , wyprzedzając Żabbę .  — Nie krzyczcie !  Wierzę w wasze dobre intencje co do mojej osoby !  Jestem wam mocno obowiązany , a jak będę miał możność odwdzięczenia , to klnę się na bogi , że sam się pierwej uratuję , a po was poślę modły do nieba !  Witajcie , witajcie !  Żabba , słuchając tego , uśmiechnął się lekko .  — Ja przyszedł em przecież — wtrącił .  — Aha , dopominasz się solidniejszej wdzięczności — śmiał się pan Hieronim .  — Bądź spokojny !  W takim razie poślę po ciebie tego raka , co to chodził po drożdże na Podlasiu .  — Hm , to już wolę modły !  — Jak się masz , Ruciu , jak się masz !  Tędy , tędy ! — wołano ze wzgórza .  Chłopak dotarł do stromego brzegu , rzucił na ń swe mienie , potem wdrapał się jak kot , pomógł Żabbie i dopiero wtedy otrząsnął się z wody i ukłonił całemu towarzystwu .  — Staję do apelu , panie naczelniku ! — ozwał się do mężczyzny w średnim wieku .  — Rzeka odarła mnie z narzędzi pracy , nie mam nawet ołówka !  — Dobrze , że żyjemy i kasa uratowana ! — odparł naczelnik .  — Ale moje suknie — tam ! — wskazała desperacko pulchną rączką dama różowa i biała , uczepiona naczelnikowego ramienia .  — I mój frak przepadł ! — jęknął Grocholski melancholijnie .  — Szkoda ! — zaśmiał się Hieronim .  — Zagrał by m wam Tadeusza , żeby nie to , że i mój smyczek zginął .  — Ale widok przepyszny ! — ozwał się naczelnik .  Wszyscy spojrzeli na rzekę .  Istotnie , widok był piękny grozą i ogromem .  Niewielki potok , płynący wczoraj jeszcze o kilkaset kroków od wsi , leniwy , cichy , przez pół doby urósł do niezwykłych rozmiarów .  Olbrzymimi wałami parła fala przed sobą środkiem prądu stogi siana , deski , zielsko , liście , gałęzie — wszystko splątane w bezładny kłąb .  Huk i wrzenie kotłowało się jak w zbuntowanym mieście , rzeka wyglądała jak lud rozjuszony , pijany , ryczący , żądny krwi i ognia .  — Przypomniała babka dziewic wieczór — rzucił Hieronim , trącając lekko Grocholskiego .  — Cóż , Jasiu , nie popłyniesz na ratunek sukien damy swego serca ? — zagadnął z cicha .  — Tej sztuki nawet ty by ś nie dokazał .  — Doprawdy ?  Czy wiesz o jakich ważnych przeszkodach ?  — Wiem : niemożliwość !  Oczy chłopca zamigotały sinawym błyskiem polerowanej stali .  — Niemożliwość !  Hieronim Białopiotrowicz , wasz sługa , nie wie , co to za facecja , co się tak brzydko wabi !  — Et , porzuć ! — wtrącił Żabba .  — Choćby ś chciał , to nie możesz wyłowić smyczka .  — Milcz !  Nie otwieraj krwawiących ran , bo jak się rozgniewam , to cię wrzucę tam , gdzie najady przymierzają sukienki naczelnikowej , będziesz dopiero krzyczał z zachwytu !  Koledzy parsknęli śmiechem .  Litwin skrzywił się , jak ktoś , co chce kichnąć , a nie może , i mruknął uparcie :  — Ale tak i smyczek przepadł całkiem !  — Masz , idź go szukaj ! — zawołał swawolnik , porywając czapkę towarzysza i ciskając ją daleko w wodę .  — Ajej , ajej , ajej ! — lamentował poszkodowany .  — Jedna była , nowiutka .  Teraz mi słońce mózg przepali !  — Niewiele go znajdzie !  Ale nie śmiej się , nie lamentuj , nie biegaj jak kura za kurczętami !  Skacz , Żabbo , jeszcze ją dogonisz !  — Bodaj ci się dziadunio przyśnił !  Hieronim chwilę patrzył na niezaradność kolegi , potem skoczył na brzeg , wywrócił w powietrzu koziołka , wpadł w wodę , dognał czapkę , chwycił ją w zęby i , bawiąc się siłą prądu i spienioną falą , w parę minut stał już na lądzie .  — Brawo ! — zawołała piękna pani .  — Pan pływasz jak ryba .  — Czy to komplement , Grocholski ? — szepnął Hieronim .  — Domowego wyrobu — odparł któryś z kolegów , bo Grocholski , uśmiechnięty , odpowiadał damie :  — Dla niego to zabawka !  Na naszych oczach przepływał Newę pod Kronsztadem .  Dali śmy mu wtedy przydomek Delfin .  — Panowie ! — zawołał naczelnik , który mieszając się do rozmowy , z lunetą przy oku śledził brzeg rzeki .  — Patrzcie , tam w lesie , między drzewami , coś płynie !  — Gdzie , gdzie ? — wołała krótkowidząca pani , mrużąc oczy i skubiąc męża za rękaw .  — Co płynie ?  Gdzie ?  Pokaż , mój drogi !  — Płynie dach , a na dachu coś siedzi , niby gęś , niby pies ! — pouczył uprzejmie Hieronim .  — Jaka gęś , jaki pies ? — wtrącił Żabba .  — Pstrokata !  Może to zresztą koza , ma na sobie trochę czarnego i trochę białego .  Widzisz przecie !  — Człowiek płynie !  — Ty wszędzie widzisz nadzwyczajności !  — Ale kiedy to naprawdę człowiek — kobieta !  — Może nawet młoda i ładna , do ciebie podobna !  — Panowie , to rozbitek tonie , słyszycie ? ! — wołał naczelnik , odejmując lunetę od oka .  Zamilkli wszyscy .  Dach się zbliżał , rzucany tu i tam prądem , chwilami fala nakrywała go zupełnie , chwilami wyrzucała na powierzchnię .  Wnet nawet naczelnikowa dostrzegła postać ludzką przyczepioną do szczytu i do wszystkich uszu doleciało rozpaczne wołanie ratunku .  — Aha , ratuj !  Nie ma czółna ! — rzekł Grocholski , oglądając się wokoło .  Hieronim milczał , stalowe jego oczy nie schodziły z rozbitka , nie śmiał się .  — Delfin ! — szepnął Żabba .  — Skacz !  Szkoda człowieka !  Inżynier dosłyszał i obejrzał się niezadowolony .  — Co pan robisz ? — upomniał Litwina .  — Oliwę lejesz na ogień !  Ten szaleniec gotów na wszystko !  — Wiem , panie naczelniku !  Nic mu się nie stanie !  Hieronim się roześmiał .  — Nie darmo żyjemy tyle lat jak bracia .  Żabba szynkuje moją skórę jak własną .  Bądź spokojny , brateńku , nie trzeba mi zachęty .  Czekam tylko , żeby się to zbliżyło dostatecznie .  Przyniosę ci w prezencie tę ładną kobietę !  — Okropność !  Pan się utopi ! — krzyknęła , blednąc , naczelnikowa .  — Ej , broń Boże !  No , teraz dobrze , w miarę !  Hop !  Nim się zdołano obejrzeć , chłopak już zrzucił surdut i buty — płynął ukośnie pod prąd , na środek .  Towarzystwo skupiło się na brzegu , śledząc z natężeniem tę walkę .  Naczelnik oddał lunetę żonie i uśmiechał się z zadowolenia .  Grocholski bił brawo .  Oczy Żabby , zwykle trochę senne , błyszczały niepokojem i dumą .  Zszedł nad samą wodę i ściskał w ręku ogromną gałąź , obojętny , że mu rzeka dochodziła do kolan ; gotów był rzucić się na pomoc druhowi , choć pływać nie umiał i choć obaj kłócili się całe życie .  Ale Delfin nie potrzebował pomocy .  Sapiąc , parskając , miażdżąc fale siłą pięści , płynął wciąż , nie ustając i nie słabnąc .  Czasem przystawał i śledził ścigany przedmiot , czasem jego jasną głowę nakrywał bałwan , ale przestrzeń dzieląca go od dachu zmniejszała się z każdą chwilą , a prąd , druzgocący całe osady , oślizgiwał się bezsilny po smukłych , sprężystych członkach nieustraszonego chłopca .  — Brawo ! — krzyknął Grocholski .  Mokra , pełna zielska i szlamu głowa wyjrzała obok dachu , nerwowa dłoń chwyciła rozbitka .  Nieszczęsna kobieta — czy koza — rozpaczliwie trzymała się drzewa .  Obrońca , wisząc w powietrzu , zdyszany , nie mogąc dobyć głosu z zalanego wodą gardła , szarpnął ją z całych sił .  Szczap deski , w który wpiła się rękoma , oddarł się z trzaskiem , krzyknęła okropnie i , nie puszczając drzazgi , zsunęła się w rzekę .  Woda trysnęła , zakrywając wszystko , zniknęli oboje .  Dach , uwolniony od ciężaru , podniósł się nieco i popłynął szybciej .  Po chwili spośród huczących bałwanów ukazały się dwie głowy .  To Delfin wracał — wolniej , mozolniej , z ładunkiem .  Prąd go już targał i zawracał , szamotali się ze sobą w wielkiej ciszy , bo patrzący , tamując oddech , czekali , jak się to skończy , i nie wołali już brawo .  Hieronim dyszał , pracując jedną ręką , coraz częściej ginął pod falą , ale pomimo osłabienia trzymał mocno trofeum swej wyprawy , kobietę omdlałą , siną , może martwą .  — Rucio , Rucio ! — krzyknął Żabba .  Głos przyjaciela ocucił zmęczonego .  Zebrał resztę sił , rzucił się naprzód .  Główny prąd został za nim .  Jeszcze sto kroków , jeszcze pięćdziesiąt .  Żabba wszedł po ramiona w wodę , rzucił mu gałąź .  — Brawo , Delfin !  Krzyczał Grocholski , inżynier , piszczała dyszkantem inżynierowa , krzyczeli obaj koledzy .  A biedny Delfin , zziajany , bez tchu , blady jak ściana , leżał na brzegu , ociekając wodą , dysząc jak zgoniony zwierz i trzymając wciąż za ramię drobną postać rozbitka .  Żabba ukląkł nad nim i podczas gdy inni zajęli się uratowaną , on ocierał twarz i ręce przyjaciela , powtarzając uparcie :  — A co ?  Ja mówił em , że mu to nic !  Ja mówił em !  — Uf ! — odsapnął wreszcie Hieronim , siadając na ziemi .  — Szkoda , żem o zakład nie poszedł .  Zasłużył em sobie na dobrą indemnizację !  Uf ! Tom się zmachał !  — A ja mówił em , że to kobieta ! — szepnął Litwin .  — Czy żyje przynajmniej ?  Podobna do ciebie ? — zagadnął chłopak , oglądając się wokoło i wstając .  — Żyje , biedactwo , żyje ! — wołała pawim głosem naczelnikowa .  — Pokażcie mi ją !  Może to syrena ?  — Aha , syrena ! — parsknął śmiechem Grocholski , odstępując od leżącej na trawie ofiary powodzi .  Hieronim spojrzał ciekawie i skrzywił się .  Przed nim , okryta pledem inżynierowej , leżała dziewczynka kilkuletnia , drobna , chuda , sina .  Miała na sobie strzępy grubej koszuli , czerwoną , wyszarzaną spódniczkę do kolan ; bose ciemne nogi krwawiły w kilku miejscach , malutką jak pięść twarzyczkę zakrywały zupełnie roztargane czarne włosy , pełne zielska i szlamu .  W kurczowo zaciśniętej ręce trzymała wciąż drzazgę dachu , a wyglądała bez życia .  — Ten patyk z suchej miotły już nie zipie ! — zawołał Hieronim , klękając nad nią .  — Owszem , owszem — wołała pani naczelnikowa .  — Serce bije , ręce ciepłe !  — Bo jeszcze nie zastygły ! — mruknął student , biorąc na kolana głowę dziewczynki i odgarniając włosy z jej czoła .  — Szaniarski — zainterpelował jednego z gapiących się kolegów .  — Masz pewnie w mantelzaku butelczynę ?  — Mam parę kropel ! — odparł zagadnięty .  — A co ?  Duszą i starką Szaniarski ratuje zawsze z najgorszych niebezpieczeństw !  Daj no , bracie !  Student przyniósł rżniętą flaszkę .  Hieronim z trudnością otworzył zaciśnięte zęby dziecka i wlał w gardło trochę wódki .  — No , że niepiękna , to widoczne , ale że uparta , o tym ja coś wiem .  Ledwiem ją oderwał od dachu i maluczko mnie nie pociągnęła na dno !  No , nie szczerz zębów !  Połknij jeszcze odrobinę !  Naczelnik tymczasem , spojrzawszy obojętnie na zdobycz pana Hieronima , odszedł znów nad wodę , wezwawszy Grocholskiego i Żabbę .  Wzięli narzędzia , zmierzyli wysokość wody — powódź już nie rosła .  Zaczęli naukową gawędkę .  — Trzeba nam będzie poszukać schronienia za lasem w jakiejś bezpiecznej wsi .  — Był em tam onegdaj na robocie — objaśnił Grocholski .  — Sądzę , że się znajdą mieszkania .  — A ot i słońce zachodzi ! — wtrącił Żabba .  — Możemy iść .  Co przepadło , zginęło !  Ciekawym , czy Białopiotrowicz ocucił małą .  Wrócili do drzewa , gdzie skupiła się reszta .  Dziewczynka siedziała już na ziemi , otulona burką studencką , zalękła , drżąca , wlepiając w twarz Hieronima piwne , łzami zaszłe oczy .  — No , żyje ! — rzekł naczelnik .  — To i dobrze .  Możemy iść .  — Dokąd ? — zagadnęła pani i nie czekając na odpowiedź , trzepała dalej : — Ale wiesz , mężu , to niemowa !  O co się spytać , milczy !  — Niemowa ?  Krzyczała przecie ratunku .  Mniejsza z tym .  Chodźmy !  Znajdą się rodzice !  Żabba wziął dziecko za ramię .  Spojrzała dziko , usunęła się .  — Oho , księżniczka z bajki .  Bierz ją , Ruciu !  — A biorę .  Może się rozmyśli i przemówi .  Orszak ruszył .  Na czele wódz rzeszy z lunetą pod pachą , dalej pani pod eskortą Grocholskiego i dwaj studenci , obładowani tłumokami !  Pochód zamykał Żabba z przyjacielem .  Dziecko , gdy je Hieronim wziął na ręce , zaczęło płakać .  Nie zważał na to i niosąc je , ruszył za towarzystwem , dowcipkując po swojemu z Żabbą .  Po chwili uspokoiło się biedactwo , spojrzało w górę , w śmiejące się oczy chłopca , przytuliło mu się do piersi , przymknęło zmęczone płaczem oczy .  Usypiała , kołysana ruchem i okropnym zmęczeniem .  Już jej nic złego nie mogło spotkać .  Szli tak wśród lasu godzinę i mrok padał zupełny , gdy zaczerniała przed nimi wieś , mrugając światełkami z okien .  Zaczęto nawoływać ludzi .  Po chwili tłum ich otoczył .  Dobijano się jak o honor o przyjęcie rozbitków , porwano ich tłumoki i Hieronim ani się obejrzał , jak się znalazł z Żabbą w obszernej izbie , otoczony całą chłopską rodziną , wyprzedzającą się w usługach .  Dziecko spało cichutko .  — A to co , panie ? — zagadnął gospodarz , gdy chłopiec układał drobiazg ten na swej burce , na ławie .  — Szczupak na sprzedaż !  Niech śpi tymczasem .  — Ej , pan żartuje !  Toż to człowiek .  — Nawet kobieta .  Złowił em w powodzi .  Może ją znacie ?  Wszystkie twarze pochyliły się nad uśpioną — każdy się cofnął , ruszając ramionami .  — Nietutejsza — odparł gospodarz .  — Musiała ją rzeka z góry gdzieś porwać .  No , niech śpi !  Jak ma rodziców , to się upomną .  Prosimy tymczasem panów na wieczerzę .  Młodzi ludzie rzucili się do jadła z dobrze zrozumiałą zaciekłością ; wśród wrzawy rozmów , śmiechu , anegdot Hieronima , szczęku misek i łyżek nikt nie dosłyszał płaczu rozbitka .  Zbudził ją hałas , przeraził widok tylu obcych i łkała , tuląc się do ściany , jak młody wilczek , na wpół tylko oswojony .  Nagle przypomniał ją sobie Hieronim , zajrzał w kąt .  — Może ci się jeść chce , dziecko ? — spytał , głaszcząc ją po głowie .  — Bardzo ! — szepnęła , biorąc w obie dłonie jego rękę .  — No , to chodź do stołu !  Chciała usłuchać , ale nie miała siły utrzymać się na nogach , upadła , rzucając mu spojrzenie konającego ptaszka .  Wzrok ten dziwnie mu szedł do serca .  Żabba miał siostrzyczkę w takim wieku , która mieszkała razem z nimi w Petersburgu .  Hieronim , sierota bez ojca i matki , lubił dziecko , bawił się z nim , swawolił , kupował łakocie .  Przed rokiem szkarlatyna ją zabiła .  Konając , patrzyła na brata i przyjaciela takim samym żałosnym wzrokiem , prosząc o ratunek .  Student się pochylił , wziął na ręce małą , pocałował w chude policzki i zaniósł do stołu .  — Mleka , matko ! — poprosił gospodyni .  Nakarmił ją , trzymając na kolanach .  Piła chętnie , chciwie , ciepło wybiegło jej na twarzyczkę rumieńcem .  Milczała jednak ciągle , patrząc nieufnie , dziko spod roztarganych włosów .  Potem dostała dreszczów , sen ją znów morzył niespokojny , gorączkowy .  Jednak pomimo namowy nie puściła ręki studenta , którą cisnęła do piersi nerwowym , lękliwym ruchem .  Wezwana na spoczynek przez gospodynię , rozpłakała się okropnie ; nie zdołano jej oderwać od opiekuna .  Poniósł ją z sobą do alkierza , gdzie im wyznaczono mieszkanie .  Żabba już tam siedział od godziny nad stronicą cyfr , szukając w płomyku lampki natchnienia .  Obejrzał się na przyjaciela .  — Cóż to będzie ? — zagadnął burkliwie .  — Nic — odparł Hieronim — będzie nasze petersburskie życie , kiedy Wandzia żyła .  Wspomnienie siostry ułagodziło Litwina .  Zamilkł na chwilę , zdjął nieodstępne dymne okulary , przetarł je , oparł łokieć o stół i gryzł przez chwilę pięści .  Nie o cyfrach myślał w tej chwili , bo się znów obejrzał i mruknął :  — Podściel jej moją burkę , jeżeli trzeba .  — Już dobrze , nie beczy .  Wiesz , mam taką głupią naturę , że jak dzieciak płacze , to …  Nie dokończył , splunął i rzucił się na łóżko , tonąc w pierzynach gospodyni .  — Uf , alem się zmachał !  Powiadam ci , Józiu , ani jeden członek nie został w subordynacji .  Dobranoc , a obudź no mnie , jakby tam przypadkiem archanioł trąbił na sąd ostateczny , bo jak mi Bóg miły , gotówem nie posłyszeć !  Żabba kiwnął głową .  Matematyka zajęła mu całą myśl .  Mruczał wpółsennie formuły .  A dzieciak jęczał we śnie niezrozumiałe wyrazy , żałośnie , z rozdzierającą skargą , to z dziką zaciętością .  Litwin skrzywił się parę razy , ale nie gniewnie ; opędzał się od tego głosu jak od natrętnego wspomnienia , co mu gmatwało naukę , przywołując obraz jedynej zmarłej siostrzyczki .  Hieronim chrapał jak drwal .  Szczęśliwy !  Miał dwadzieścia lat , czyste sumienie i szalone zdolności .  On nie znał bezsennych nocy , spędzonych nad oschłą nauką .  On się bawił w instytucie .  W dwa dni po wylewie rzeki Grocholski wczesnym rankiem wstąpił do mieszkania dwóch przyjaciół .  Rodzina chłopska już się rozpierzchła na robotę w polu ; na progu chaty — skulona , zapuchła od płaczu — siedziała dziewczynka znajda .  Patrzyła uparcie w stronę lasu , nie spojrzała na wchodzącego .  W chacie stara prababka przyjęła go kaszlem .  — Witajcie !  Panowie , co tu mieszkają , poszli ? — zagadnął .  — Poszedł jeden ; ten biały , wesoły poszedł .  A ten czarny , ze szkł em , w komorze , w komorze .  Grocholski wszedł do alkierza .  Żabba istotnie sechł nad książką , jak zwykle .  — Dzień dobry !  Rucia nie ma ?  — Nie ma — odparł grobowy głos , któremu towarzyszyło ukośne , niechętne spojrzenie w stronę natręta .  Pomimo to Grocholski usiadł na stosach pierzyn , zapalił papierosa i zaczął szturm do mruka :  — Czy Hieronim dostał gdzie smyczek ?  Chudy palec Żabby wskazał na przeciwległą ścianę , gdzie instrument wisiał w komplecie .  — Aha , jest , to i dobrze .  Powiedz mu , niech dziś wieczór przyjdzie do naczelnika .  Będę mu towarzyszył na trąbce .  Urządzimy koncert .  — Bardzo potrzebne ! — zamruczał Litwin , nie odrywając się od czytania .  — Ty się na tym nie znasz .  — Chwała Bogu !  — Et , jesteś nieznośny pedant !  Cóż u was słychać ?  — Ja nie mam zwyczaju słuchać .  — Dziecko jest jeszcze ?  Nie oddali ście rodzicom ?  — Musi być nie , kiedy jest — była logiczna odpowiedź .  — Szaniarski mówił , że ją Rucio traktuje jak żonę .  — Nie wiem , jak się żonę traktuje , bom kawaler .  Grocholski parsknął śmiechem .  Nosowy ton Żabby , spokój i kamienna twarz były nadzwyczaj komiczne .  Śmiech kolegi obraził Litwina .  Znosił tylko drwiny Hieronima .  Odwrócił się plecami do warszawiaka , zatkał uszy rękoma , długi nos pochylił nad książką i zapadł w kompletne milczenie .  Grocholski pokręcił się jeszcze chwilę , porozrzucał papiery , popróbował skrzypiec , wziął jakąś księgę i wyszedł , gwiżdżąc .  Mała siedziała na tymże miejscu , w tej samej pozycji i patrzyła na las .  — Jak się masz ?  A gdzie twój mąż ? — zagadnął wesoło student .  Bez wahania wskazała w kierunku lasu i odparła poważnie :  — Poszedł tam .  — Czemu nie poszła ś z nim ?  — Nie pozwolił .  — Czekasz na niego ?  — Czekam .  — Ot , daj pokój !  Chodź ze mną !  Ja ci niczego nie będę zabraniać .  Kupię nową sukienkę , czerwone trzewiczki i mnóstwo paciorków .  Chodź , ja będę twoim mężem .  Dziecko spojrzało wściekle na niego , pokazało język i , jak Żabba , odwróciło się impertynencko plecami .  Odszedł , śmiejąc się jak szalony .  W południe Żabba , idąc z rachunkami do naczelnika , potknął się o dziecko na progu i zamruczał :  — Chodź ze mną !  Nie zgodziła się .  Odmówiła też wezwaniu na posiłek ; nie ruszyła się , gdy gospodarze wrócili z pola .  O zmroku Hieronim , idąc z piosenką na ustach , z żartem w oczach , spotkał ją na drodze .  Wybiegła naprzeciw , dojrzawszy go cudem w ciemności , i powitała milczącym , szczerym uśmiechem .  — Ejże , to ty ? — zawołał uradowany .  — Myślał em , że się kto o ciebie upomniał i zabrał .  — Albo by m poszła ! — odparła zuchwale .  — A jakby ojciec przyszedł ?  — Nie mam ojca , nie mam nikogo .  Nikt nie przyjdzie .  — Gdzieżeś była , nim cię woda porwała ?  — Nie powiem , bo mnie tam odprowadzisz , a ja nie chcę !  — Oho !  To stanowcze .  Cóżeś robiła dziś ?  — Czekała m na ciebie .  — A jadła ś cokolwiek ?  — Nie .  — I ja nie .  Ale płakała ś , niecnoto !  Oczy czerwone !  Skinęła główką , biegnąc obok niego , i nie odstąpiła już ani na krok przez cały wieczór .  Przy ludziach nie mówiła nic , wodząc tylko po wszystkich oczyma , a po wieczerzy , gdy Hieronim zabrał się od niechcenia do piśmiennej roboty , usiadła cichutko , pragnąc tylko , by ją tak zostawiono w spokoju .  Grocholski przerwał naukowe skupienie .  Koncert mu leżał na sercu ; za nim przyciągnęła reszta towarzystwa , klął na czym świat stoi takie wakacje , dziki kraj , powódź i nudy .  — Czemuście nie wzięli z Petersburga małpy i pozytywki ? — wołał Hieronim , podnosząc głowę od stronicy obliczeń .  — Czemuś z tą radą na miejscu nie wystąpił ?  — Nie miał em czasu o tym pomyśleć .  Dziadunio mnie ambarasował razem z kochanym Wojcieszkiem !  — Albertem — poprawił Żabba .  — Palniesz bąka w milczeniu , gdy będziesz mnie musztrował !  Gdzie tytoń ?  — Na szafie .  — Cóż było z dziaduniem i Wojcieszkiem ? — pytał Grocholski , zapominając o muzycznym popisie .  — Była farsa .  Pewnego dnia wpada do mnie kuzynek , wyprasza Józefa z pokoju , nie podobała mu się świątobliwa mina skrzeka , i nuż mi prawić jakąś zawiłą , erotyczną historię .  Małom jej słuchał , ale sens pojął em .  Dziadunio zabronił Wojciechowi się kochać , wybrał mu jakąś narzeczoną , het , tam , w tym bobrzym kraju , w Mozyrskiem , kazał zachować dla niej nieskalane serce .  Aż tu Wojciech raptem się zakochał .  Owoc zakazany smaczny , ale boi się dziadunia .  W prośby do mnie o firmę .  Czemuż nie ?  Strasznie lubię płatać sztuczki dziaduniowi .  Afiszuję się tedy z panną tydzień , dwa , trzy .  Nie wiem , co przez ten czas Wojciech skorzystał , mnie się okroiło z dziesiątek buziaków , z czego był em najzupełniej zadowolony ; grać rolę firmy bardzo mi przypadło do smaku .  Czego się śmiejesz , Żabba ?  — Z niczego — odparł Litwin .  — Dowód idiotyzmu , mój drogi , śmiech z niczego .  — Więc cóż dalej ? — zagadnął Grocholski .  — Aha , dalej ?  Pewnego wieczora wracam z kursów , stroję się na jakąś hecę z panną , gdy wtem przynoszą list od dziadunia .  Znam to pismo , wiążą się z nim wszystkie złe chwile w mym życiu !  Otwieram i cóż znajduję ?  Oto słowo w słowo , kreska w kreskę historię owych trzech tygodni .  Jak Wojciech przyszedł , co mówił , gdziem potem był , com robił , nawet czas i miejsce każdego z dziesięciu buziaków .  Moja rola firmy tak tam była przedstawiona pesymistycznie , że mnie raptem odpadł gust do dalszego ciągu .  Na końcu był zamieszczony rys dziejów Wojciechowej piękności .  No , nieciekawy , ale urzędowy autentyk .  Otóż i farsę zrobili śmy dziaduniowi .  Posłał em list cały kuzynowi i drapnął em .  Jestem pewien , że dziadunio już wie , gdzie jestem , co robię i że wam to mówię w tej chwili …  I chcieli ście , żeby m o małpie pamiętał !  — Ktoś cię szpieguje z jego rozkazu .  — Niech go złapię , tego faceta !  Chyba Żabba ?  Litwin na dźwięk swego nazwiska podniósł głowę i rozejrzał się błędnie .  — Czego ? — spytał .  — Niczego , błotny słowiku !  — Pewnie też dziadunio wie o twojej żonie ? — wtrącił Szaniarski .  — A jakże .  Ani chybi !  Ale to mniejsza .  On się mnie wyrzekł w godzinę chrztu .  Odtąd prześladuje niezmordowanie , jakby spełniał obowiązek najświętszy .  — W godzinę chrztu ?  Cóż to ?  Chciał cię zostawić poganinem ?  — Blisko tego .  Trzeba wam wiedzieć , że u niego wszystko być musi na komendę .  Miał dwóch synów i powiedział sobie : jeden mój wnuk będzie Litwinem , drugi Wielkopolaninem i nuż zaczynać od chrztu .  Paf !  Nazwali pierwszego Wojciechem na chwałę bożą .  Wojtaszek nie może im tego dotąd darować .  Jak przyszła kolej na mnie , ojciec już nie żył .  Chciał dziadunio , by m się wabił Olgierd .  I o włos się to nie stało .  Był by m bałwochwalcą wedle planu , ale matka zbuntowała się na tę zbrodnię .  Dała mi patrona .  No i za to wyrzekł się mnie dziadunio !  Myślał , że bez jego rubli zostanę dzikim człowiekiem , kominiarzem czy lokajem !  Hej , hej ! Bez pogańskiego imienia Litwin ze mnie !  Twardą mam głowę .  Rozbijał by m nią orzechy w potrzebie i na złość dziaduniowi koleguję z wami , zamiast ekonomować gdzieś w Mozyrzu .  Oczy chłopca zaszły skrami dumy .  Zaśmiał się .  — A Wojtaszek kurczy się , lęka , drży , schnie ze strachu .  Tfu !  To mi życie !  Ja by m nie potrafił słuchać kaprysów , chyba by m kochał .  No , jakże , Groch ?  Idziemy drumlić naczelnikowej ?  To chodźmy prędzej , póki wcześnie !  Ona mi zawsze na sen działa , a pod wieczór to gotówem zadrzemać na dobre !  Nie męcz się tak , Żabba , zrobię razem za swoją i twoją część !  Idź spać .  Tu mała rączka dotknęła go ; dziecko stało gotowe do drogi .  — Zostaniesz , mała ! — rzekł .  — Ty się nie znasz na muzyce i wdziękach naczelnikowej .  Wahała się jeszcze .  — No , dobranoc !  Żabba zostaje , nikt ci krzywdy nie zrobi !  — A ty wrócisz ? — spytała , gdy się pochylił nad nią .  — Wrócę , wrócę !  — Chodźmy ! — napędzał Grocholski .  — Naczelnikowa czeka nas niecierpliwie .  — Bardzo to pochlebne dla męża ! — zauważył Hieronim , rzępoląc ku uciesze całej wsi .  I tak minęło kilka tygodni .  Rzeka , napsociwszy co niemiara , wróciła pokornie w dawne koryto .  Grono inżynierów kończyło spiesznie roboty .  Hieronim , który w swej dobroci odrabiał za naczelnika naukową pańszczyznę , mrugał bardzo znacząco w stronę poważnego zwierzchnika , gdy ten patrzył gdzie indziej .  Mruganie nie było pochlebne dla wieku i urzędu męża pięknej pani .  Jeden tylko Żabba nie okazywał zmiany usposobienia na myśl o Petersburgu .  Dziecko wciąż było z nimi .  Daremne były poszukiwania i rozsyłane wieści .  Nikt się po zgubę nie zgłaszał .  Przyjaciele po naradzie postanowili ją zabrać z sobą .  Pewnego wieczoru w biurze naczelnika Hieronim z Grocholskim wypłacali robotnikom od pomiarów , gdy jeden ozwał się znienacka :  — Pan obiecywał dziesięć rubli za odnalezienie rodziców tej małej , co siaduje na progu chaty , gdzie pan mieszka .  — Ano , to i cóż ? — zagadnął Hieronim .  — Dajcie dziesięć rubli , panie , ja wiem .  — Czyjaż ona ?  — Szynkarza w Wierzbówce .  Pytał się o nią .  — Nie kłamiesz ? — rzekł student , dobywając asygnatę .  — Daleko to stąd ?  — Bogiem się klnę !  Zresztą pan się przekona , Wierzbówka o dziesięć mil przed miastem .  Cerkiew tam wielka , a szynkarz rudy .  Wania Kruńcow się nazywa .  Hieronim rzucił pieniądze i wypadł na ulicę .  Nie chciał wyznać , że mu żal było dziecka , więc złością żal pokrywał .  Zastał ją jak zwykle na progu , smętnie wyglądającą jego powrotu , i napadł z góry , podniecając się krzykiem :  — Ach , ty mały kłamco !  Mówiła ś , żeś sierota , a ojciec cię szuka !  Wykierowała ś mnie na Cygana czy ludożercę !  Powiedzą , że dzieci przywłaszczam !  Nie była by ś kobietą !  Ledwie ci zęby wyrosły , już zmyślasz i udajesz !  Poczekaj , odwiozę cię do rodziców i poproszę , żeby ci wsypali kupę rózeg na pamiątkę !  Poczekaj !  Nauczę cię katechizmu !  Rodzina gospodarza , zwabiona krzykiem , wyległa do sieni .  Hieronim , sapiąc z gniewu czy przykrości , powtórzył prawdę .  Dziecko powstało — nieme , z zuchwałym błyskiem oczu .  Nie broniła się i nie płakała .  — Dajcie mi jutro koni , gospodarzu — rzekł student .  — Odwiozę ją szynkarzowi .  Chodź , mała !  Obejrzał się .  Nie było jej .  Jak wąż wyśliznęła się spośród otaczających i znikła .  „ Pójdzie i utopi się ! ” — mignęło chłopcu .  — „ Wilki zjedzą ! ” — poprawił się natychmiast .  — Mała ! — krzyknął wychodząc z chaty .  — Chodź tu zaraz !  Żadnej odpowiedzi .  Zbieg wypowiedział posłuszeństwo , umknął , przepadł w cieniach nocy .  — Światła ! — zakomenderował student .  — Chodźmy szukać !  Synowie gospodarza skoczyli za nim , wrzeszcząc jak na wilczej obławie .  Rozbiegli się na wsze strony .  Pół wsi , zaalarmowanej wrzawą , podążyło za nimi .  Latarnia Hieronima migała to tu , to tam na przedzie .  On pierwszy dostrzegł drobny ruchomy przedmiot , toczący się jak piłka w stronę lasu , i dognał kilku susami .  — A , tuś mi , ptaszku ! — zawołał zdyszany , rzucając latarnię i chwytając ją za ramię .  Szarpnęła się , zgrzytając zębami .  Chciała zginąć z honorem , wyznał to w duchu chłopiec .  Podarła mu kurtkę , podrapała twarz , ugryzła w ramię ; w garści dzikiego dziecka został pęk jego jasnej czupryny .  Pokonał ją wreszcie i niosąc zawrócił do wsi , nawołując towarzyszów wyprawy .  Już się nie tuliła do niego jak wtedy , gdy ją niósł z powodzi .  Teraz oparła mu obie pięści o pierś i odpychała od siebie prześladowcę .  Oczy jej paliły się jak fosfor .  Tak weszli do alkierza , gdzie ich powitał Żabba zdumiałym spojrzeniem .  — Patrz , com sobie zrobił ! — śmiał się Hieronim , ocierając krew z twarzy i wskazując poszarpaną odzież .  — Ksantypa ! — rzekł Litwin poważnie .  Więzień skrył się w najciemniejszy kąt izdebki i dyszał .  — A to żmija !  Ledwiem dał rady !  No , teraz całą noc trzeba wartować , bo tylko czeka sposobności , żeby znów drapnąć .  To jednak rozczulające przywiązanie do rodziców !  — Dobrze , żem ja nikogo z wody nie ratował — zdecydował Żabba .  — Krew ci płynie z twarzy .  — A płynie !  Pazury jak u kota !  Tfu , co to złości w tym mizernym ciele !  I gdzie się to mieści ?  Chcesz jeść , mała ?  Milczenie .  Zajrzał do niej .  Siedziała zwinięta w kłębek , nieporuszona .  — Uważaj na nią , Józik , nim się posilę i wrócę od naczelnika .  — Uhm !  Te dzieci to skaranie boże !  Potrzebny ci był ten kłopot ?  Trzeba było oddać policji !  Zawsze sobie napytasz biedy przez to amatorstwo bachorów .  Ciekawym , ile ich mieć będziesz , jak się ożenisz ?  — Tuzin , braciszku , ani jednego mniej !  To moje ostatnie słowo !  Bywaj zdrów !  Chłopiec wybiegł z izby , nucąc wesołą jakąś zwrotkę .  Żabba mruczał niechętnie .  I jemu żal było dziecka , przywykł do niego , wolał by nie mieć wcale niż tracić .  Toteż gderał zawzięcie na nieobecnego kolegę .  — Zawsze tak z nim , a wszystko z gorączki !  Teraz pilnuj tego biedactwa .  Niesłodko jej być musi w domu , kiedy się tak broni !  Zdjął okulary , poszedł w kąt .  — No , nie kapryś , dziecko !  Te chimery na nic się nie zdadzą .  Wyjdź no tu na światło !  Biją cię w domu ?  Łkanie było jedyną odpowiedzią .  — No , nie płacz !  Nie możemy cię zabrać .  Trzeba wrócić do ojca .  — Nie ma ojca ! — zamruczała .  — Ja nie chcę wracać !  — To nie racja drapać Rucia .  Toż jego boli .  — Niech boli !  Po co powiedział , że kłamię , i krzyczał ?  Ja jego nie cierpię !  — Kogo ?  Mnie ? — spytał wesoły głos na progu .  — Co ty jej prawisz , Żabba ?  — A nic ! — odparł Litwin , wstając .  — Nie chce wracać do domu .  — Dobra sobie !  — At , szkoda dziecka !  Niechby zostało !  — Milczał by ś !  I mnie szkoda , pomimo żem podrapany i pokąsany przez tę małą osóbkę !  Cóż robić ?  Skończył eś robotę ?  Nie ?  Siadaj , zgryziemy ją we dwóch !  Za tydzień jedziemy do Petersburga .  Grocholski kwili gdzieś z naczelnikową .  Mamy i jego część .  Daj no cyrkiel i nie myśl o błaźnicy !  Nazajutrz wczesnym rankiem wózek wywiózł ze wsi zbiega .  Żabba ją wsadził na wózek , uściskawszy serdecznie .  Hieronim to klął , to gwizdał .  Konie leciały cwał em .  Wieczorem ujrzano wieś , woźnica wskazał ją biczyskiem .  — Ot i Wierzbówka !  Widzi pan karczmę ?  Tam na progu , w czarnej koszuli , to szynkarz .  Wóz stanął .  Szynkarz wyjął fajkę z ust , zdjął czapkę i postąpił kilka kroków , zataczając się .  — Aha !  Pan ją przywiózł !  Wilki jej nie zjadły !  Nu , idź do izby !  Dostaniesz od gospodyni !  Dziecko przytuliło się do studenta , drżąc febrycznie .  — To nie wasze ? — zagadnął Hieronim .  — Boże broń !  Cudze !  Darmozjad !  Już cztery lata , jak mi zostało na karku !  — Czyjaż ona ?  — A tego pana , co tu mieszkał !  — Gdzież rodzice ?  Pomarli ?  — A niby pomarli .  — Jak to , niby ?  Hieronim poczuł , jak drobne palce dziecka wpiły mu się w dłoń .  — A tak !  Przywieźli go z młodą żoną i tą małą w kołysce ; mieszkał u mnie , nudził się , polował , żeby czas zabić .  Żona zrazu płakała , potem zaczął tu zjeżdżać prokurator z miasta — mąż polował .  Raz wraca późno , zajrzał przez szybę , coś mu się nie podobało ; młody był i zły , a w strzelbie miał dwa naboje .  Więc wpakował jeden prokuratorowi w głowę , a żonie w piersi drugi i nie chybił !  Gwałt się zrobił .  Zastali śmy go , jak nabijał strzelbę dla siebie ; nie dali mu dokończyć , wzięła policja !  Ot , jak było !  — I cóż się stało z tym biedakiem ?  Gorące wargi dziecka spoczęły na dłoni chłopca ; dziękowała mu za to słowo , może pierwsze dobre , co posłyszała o ojcu .  — Walał się dwa lata po tiurmach i umarł .  Dziecko mi zostało , istny czort .  Złe , uparte , leniwe !  Obrzydły mi sceny z nią w domu , a tu się nikt nie zgłasza .  Niełakoma gratka .  Córka mordercy !  Tfu !  Może pan wstąpi na zakąskę ?  — Dziękuję …  Wyratował em ją z rzeki .  U was wody nie ma ?  — A nie ma .  Na tydzień przed powodzią uciekła .  Gdzieś się błąkała tymczasem po kraju .  Nu , podziękuj panu i marsz do domu !  Słyszysz ?  — Na co ona wam ? — rzekł chłopak .  — Kupił em ją sobie od śmierci i u mnie niech zostanie .  To moja krew .  Twarz dziecka , zalana łzami , podniosła się ku niemu ; nie zważał na to .  — To pan jej krewny ?  Nu , ja zawsze mówił em gospodyni , że swoi się upomną o swoje i zapłacą za utrzymanie .  — A ile chcecie ?  — Sto rubli .  Warto : odzienie w kawałki leci , trzewików nie nastarczyć , a co natłukła naczyń przez te cztery lata , to i nie zliczyć !  — Macie może jej papiery ?  — Jest skrzynka .  Reszta gratów poszła na pogrzeb kobiety i na koszty .  — Dobrze , dobrze .  Dajcie skrzynkę !  Szynkarz pobiegł do chaty , a Hieronim tymczasem oparł obie ręce na ramionach dziecka i spytał :  — Czemuś mi tego nie powiedziała sama ?  — Bała m się .  Śmiał by ś się z tatusia , jak oni , a na matkę pluli !  Och , ja nie chcę , żeby się z tatusia śmiali , nie !  A potem powiedział eś , że kłamię .  Widzisz , toś ty kłamał !  — Ja , dziecko , ja !  Będę ci odtąd wierzył na słowo ; pojedziemy razem .  — Razem ! — zaśmiała się przez łzy , obejmując jego szyję rączkami i chowając promieniejącą twarzyczkę w jasne włosy opiekuna .  Serce jej skakało pod jego dłonią jak szalone .  — Macie , panie , skrzynkę ! — przerwał szynkarz .  Chłopak przejrzał papiery .  Było ich dosyć dla policji .  Zapłacił za nie sto rubli .  Był to owoc dwumiesięcznej wakacyjnej pracy .  Szynkarz począł błogosławić i dziękować ; zjawiła się też gospodyni i dwie córki .  Mała , oparta dumnie o studenta , patrzała na nich z bezmierną pogardą .  Wiedziała z czteroletniego doświadczenia , co warte słodkie ich miny i uśmiechy .  — Cóż , panienka , do swoich wracasz ? — ozwała się do niej gospodyni , szorstką ręką dotykając twarzy .  Uchyliła się od pieszczoty dość niegrzecznie .  — Pojadę , gdzie on ! — odparła krótko .  — Szczęść ci Boże !  Może chcesz jeść na drogę ?  — Jak zechcę , to on mi kupi !  Wózek ruszył z powrotem .  Woźnica uśmiechnął się lekko , oglądając się za siebie .  — I za co pan zapłacił sto rubli ? — ozwał się .  — Albo co ?  — Cztery lata ją morzyli głodem , ubierali w łachmany , chodziła boso , a co tamte dzieci stłukły , na nią zrzucały .  A co ona im się napracowała !  Czy nie tak , mała ?  — A tak , ciągle bili .  — Za to cię teraz nikt nie trąci .  Bądź spokojna ; znam twe pazurki i będę się ich strzegł na przyszłość .  Spojrzała żałośnie na ślady podrapań i spuściła pokornie główkę .  Nakarmił ją na popasie , ułożył do snu i sam drzemał całą drogę , spokojny , że już nie spróbuje ucieczki .  Głośne okrzyki zbudziły go nagle .  Stali we wsi .  Koledzy otaczali wóz tłumnie .  — A to co ?  Odwiozł eś małą ? — wołał Żabba , uśmiechnięty radośnie .  — Gdzież Wierzbówka ? — badał Grocholski .  — Na mapie geograficznej szczegółowej .  — A szynkarz ?  A rodzice ?  — Woda ich zmyła .  — Jak to ?  Wszystkich ?  — I wszystko !  Nawet patent na wódkę .  — Et , bredzisz !  — Et , czas mi zajmujesz !  — Ach ty smyczku !  — Ach ty pusty futerale od fleta !  Wózek ruszył dalej wśród śmiechu .  Żabba przyczepił się do skraju i jechał , trzymając się szerokich pleców woźnicy .  — Dziecko nasze ?  — I jak jeszcze nasze !  Masz , czytaj !  Litwin wziął podany papier , zmrużył oczy .  — Zapomniał em okularów ! — rzekł desperacko .  Stanęli przed chatą .  Wysiedli wszyscy , po chwili zebrała się reszta kolegów .  Żabba wsadził szkła na nos i zaczął na głos czytanie :  „ Roku 18** maja 14 dnia ochrzczono w kościele parafialnym katolickim w Poniewieżu dziewczynkę , córkę Kazimierza i Marii , małżonków Obojskich , imieniem Bronisławy Marii Kazimiery ” .  — Gwałtu ! — wykrzyknął Żabba , przerywając czytanie .  — To ona , ta mała !  — Ona ! — pochwalił Hieronim .  — Hur-ra Delfin ! — wołał Grocholski .  — A co ?  To dlatego , że nie myślę o naczelnikowej .  Kobiety strasznie zabijają spryt w człowieku !  Dowód na tobie !  No , dosyć , nie czytaj , Żabba , kto ją do chrztu podawał , ochrzcimy ją po swojemu .  Hola , Szaniarski , skocz po butelczynę !  A kto na kuma ?  — Ja ! — ozwał się Żabba .  — To dobrze !  A imię ?  — To już ma ! — protestował Grocholski .  — Głupiś !  Nie będziemy , wołając , recytować całej litanii !  — Maria ! — podał Grocholski .  — Czyta się naczelnikowa !  Imię twojej damy !  Nie chcę , żeby była do niej podobna .  — Kazimiera ! — szepnął Żabba .  — Czekaj !  Co to znaczy ?  Kazi — to psuje , mir — spokój .  Pfe !  Ma ona nam psuć spokój ?  Nie pozwalam .  — Bronisława brzydko ! — skrzywił się Grocholski .  — Jak dla kogo !  Dla zaczepiających — tu się ukłonił w stronę warszawiaka — niewiele obiecujące , ale dla prawnych posiadaczy cenne !  Niech będzie Bronisława !  Co , mała , zgoda ?  — Tatuś mnie Bronką nazywał — szepnęła .  — A co !  Będziesz tedy Bronisławą i oby ś była wierna nazwie !  Ty tego nie rozumiesz tymczasem , ale kum rozumie , niech ci i to wytłumaczy w czas i porę właściwą .  Słyszysz , Żabba ?  Przeczytaj w katechizmie o obowiązkach chrzestnych rodziców !  Rozumiesz ?  Gdzież ten Szaniarski z winem ?  Pić chcę , jak sikawka straży ogniowej .  Czego szukasz , Żabba ?  — Szukam listu .  — Jakiego listu ?  — Do ciebie od dziadunia .  Przyszedł wczoraj …  — Coo ? !  — Pan Hieronim siadł , wytrzeszczając oczy .  — Bogowie piekieł , cóż to nowego ?  A co , nie mówił em wam , że on już wie , gdzie ja jestem ?  — I co robisz w tej chwili !  Pewnie się zaprasza na kuma !  Nazwie ją po litewsku : Biruta ! — zaśmiał się Grocholski .  — Gdzież ten list , marudo ? — wołał student .  — Aha , gdzie ?  Albo ja wiem !  Zawsze mi głowę zdurzysz swoją gorączką .  Gdzieś go schował em , bo z pieniędzmi .  — Z pieniędzmi !  Świat się kończy !  — Ot jest , masz !  Chłopiec zapomniał o pragnieniu i figlach .  Podarł kopertę , uszkodził trochę pismo i zaczął czytać , komentując każde słowo .  „ Jeżeli pamiętasz , że masz dziada ” — oho , kto by nie pamiętał — „ któremu był eś całe życie zgryzotą ” — bodajby cięższych nie miał — „ to wymagam , aby ś wnet , po otrzymaniu niniejszego , stawił się osobiście u mnie ” .  — Ciekawym , po co mu potrzebne oglądanie tej zgryzoty .  — „ Wiedząc , że żyjesz w nędzy i korzystasz z publicznej jałmużny ” — Co ?  Sfiksował stary ! — „ posyła m ci na koszty podróży sto rubli , wymagając ścisłego rachunku i oddania tego , co pozostanie ” .  — Tfu , do diaska !  Ja , Hieronim , mam jechać za cudze pieniądze i gryzmolić jakieś rachunki ?  Dziadunio dostał rozrzedzenia mózgu !  — No , czytaj dalej !  „ Mieszkam , jak zawsze , w Tepeńcu , powiat mozyrski , i czekam ciebie .  Twój dziad , Polikarp Białopiotrowicz ” .  Student zmiął list w gałkę i cisnął ją pod sufit , pieniądze rzucił na stół , siadł , wziął pióro i zaczął coś pisać .  — Jest wino ! — wołał Szaniarski , wchodząc .  — Pijcie sami !  Mnie po każdym liście dziadunia jakby kto żółcią potraktował .  Zatruje mi humor na trzy doby !  No , odpiszę mu choć raz .  Pióro skrzypiało zajadle .  Koledzy rozgościli się na łóżkach i stołach , wzięli dziewczynkę i wywiadywali się wszystkiego z własnych ust ofiary .  Opowiadała teraz chętnie i roztropnie szczegóły czteroletniej niewoli ; o śmierci rodziców milczała uparcie .  Nagle Hieronim wstał .  — Gotowe ? — spytano .  — Uhu ! — odparł .  — To czytaj !  „ Szanowny dziaduniu !  Jeżeli korzystam z jałmużny publicznej , to do tej publiki Cię nigdy nie zaliczał em .  Sto rubli odsyła m bez rachunku , na inny użytek .  Jeżeli będę miał czas i ochotę , to przyjadę do Ciebie za własne fundusze , terminu nie określam i pozostaję pamiętnym wnukiem ” .  Zwinął list , wsunął do środka pieniądze i odsapnął .  — Aż mi lżej !  No , dajcie kieliszek !  Zdrowie Bronki , na szczęśliwy powrót i pomyślne kursy !  Dajcie i mojej żonie kropelkę !  — Na szczęśliwe pożycie ! — rzekł Grocholski .  — Nie wspominaj tego , bo mi naczelnik staje w oczach !  — Więc nie jedziesz w Mozyrskie ? — zagadał adorator naczelnikowej .  — Najpierw dajcie mi sposób przeistoczenia się w kaczkę , bo tam dostać się można za pomocą płetw i skrzydeł , inaczej wcale nie .  To kraj ziemnowodnych istot !  — Statki kursują po Prypeci podobno .  — A niech sobie kursują zdrowe !  Jak mi się zechce eksploracyjnej wyprawy , to ruszę .  Tymczasem pijmy i hajda do Petersburga !  Dziadunio dostanie ataku apopleksji , gdy mój list otrzyma !  — Albo to prawda ? — wtrącił Żabba .  — On innej odpowiedzi nie czeka !  Umyślnie tak napisał , żeby sto rubli odzyskać .  Już ja go znam .  — A często ty masz podobne odezwy ? — spytał Szaniarski .  — Miał em ich pięć w życiu .  Ilekroć mnie coś złego spotkało .  Oj , ten dziadunio !  Pierwszy list przyszedł , jakem matkę kładł w trumnę .  I wiecie , co w nim było ?  Żem to ja ją do grobu wtrącił , ja , com ją kochał i czcił jak świętą !  Miał em wtedy lat czternaście , został em sam .  Pochował em matkę i przysięgł em na jej grobie dawać sobie radę sam na świecie i prędzej zemrzeć z głodu niż poprosić o pomoc dziadunia .  W dwa lata potem otrzymał em drugi list .  Dowiedział się , żem chorował przed egzaminami , chciał em zostać drugi rok w klasie .  Radził , by m dał za wygraną zarozumiałej pewności siebie i poprosił go o pomoc , której może udzieli .  List cały był jedną obrazą i obelgą .  Zgrzytnął em zębami i słaniając się na nogach , poszedł em na egzaminy .  Zdał em je w gorączce .  Matka tam chyba modliła się za mnie i wyprosiła patent .  Odwieźli mnie koledzy do mieszkania i gdyby nie Żabba , poniósł by m świeżutki patent świętemu Piotrowi jako certyfikat zgonu .  Trzeci raz w Petersburgu to było .  Rozmyślali śmy z Żabbą , jaką drogę obrać , do których wrót wiedzy zapukać , jak krajowi najlepiej usłużyć ; przychodzi list : „ Zostań doktorem , chcę mieć swego medyka !  Radzę ci to ze względów dziedzictwa ; jak mi usłużysz , to ci co zapiszę ” .  Dosyć tego : poszedł em w drugą stronę — na inżyniera .  Trafił dobrze dziadunio , bo trzeba wam wiedzieć , że boję się okropnie umarłych i chorych !  Czwarty raz pisał w sprawie Wojciecha , a oto piąty !  Student kopnął nogą niewinny papier .  — I nigdy nie odpisywał eś ?  — Owszem , zawsze , ale Żabba konfiskował odpowiedzi przez oszczędność marek !  Dzisiejsza pójdzie !  — Czego on chce właściwie od ciebie ?  — Kat go wie !  Chce dokuczać , musi mu to sprawiać przyjemność — jak mnie kieliszek wina , a Grocholskiemu buziak naczel …  Zaczęty wyraz skonał na ustach chłopca , podskoczył jak ruszony sprężyną .  Naczelnik stał w progu .  — Panowie , do roboty !  Jutro wyjeżdżamy !  Spieszcie się !  Białopiotrowicza zabieram z sobą .  Reszta niech kończy zadania !  — Mane , Tekel , Fares ! — zamruczał Hieronim , idąc na wezwanie .  Reszta się rozpierzchła podniecona nadzieją wyjazdu .  Bronka po swojemu usiadła na progu , nucąc dziecięcym głosikiem piosenkę , którą wczoraj śpiewał Hieronim .  Była nad wyraz szczęśliwa .  *  Hieronim Białopiotrowicz był już sierotą , gdy na świat przyszedł .  Ojciec zginął na polowaniu , rozszarpany przez niedźwiedzia ; matka łzami oblała urodzenie jedynaka , jedyne wspomnienie krótkotrwałego szczęścia , jedyny łącznik między nią i rodziną męża .  Niesłodkie miała życie biedna wdowa .  Od chrztu syna stosunki z teściem zaostrzyły się , panowała między nimi głucha walka .  Pan Polikarp Białopiotrowicz — magnat , milioner — stworzony był na wschodniego satrapę , nie cierpiał oporu i nie znał go w życiu .  Słuchali go ślepo synowie , bali się jak ognia podwładni , trząsł całym domem .  Despota to był chłodny , zamknięty w sobie , milczący .  Otwierał usta do krótkiego rozkazu , ostrej wymówki lub surowego wyroku .  Wesołym go nikt nie widział , ale też nie unosił się nigdy złością , nie zniżał do tłumaczeń lub prośby .  W atmosferze przytłaczającej grozy , pustki i ciszy lękliwej przeżyła matka Hieronima osiem lat po śmierci męża .  Dzieciak ją bawił swawolą , zachęcał do wytrwania , zajmował długie godziny .  Poza granicą Tepeńca mogła mu dać ledwie kawałek chleba ; posag jej był niewielki .  Kwestia nauki zerwała ostatecznie stosunki .  Na wzmiankę o szkolnym kształceniu wnuka pan Polikarp zmarszczył siwe , krzaczaste brwi i odparł krótko :  — Nie potrzeba !  Zostanie tu !  Matka nazajutrz wzięła dziecko i wyjechała bez pożegnania .  Pan Polikarp nie protestował .  Chłopiec rósł , pożerał naukę , z krwią matczyną wyssał żelazną wytrwałość , wiarę w siebie i niechęć do dziada .  Gdy tracił jedyną opiekunkę , był już prawie człowiekiem ; nie lękała się dlań niczego i tylko , konając , gorąco go prosiła :  — Ruciu , pamiętaj o mnie i bądź prawym !