Aleksander Świętochowski  DRYGAŁOWIE  Kłamstwo jest wyrazem szlachetnych pragnień człowieka , a szczerość - objawem jego bezwstydu .  Ospat  Wiele widział em , wiele doświadczył em , wiele przemyślał em i odczuł em ; pozostało mi z tego wiele smutku , który nie gniewa się i nie jęczy , lecz uśmiecha się lekceważąco lub pobłażliwie .  To naturalne .  Przecie Polska jest to taki kraj , w którym nie młodzi się śmieją wesoło , lecz starzy smutno .  Przedmiotem szczególnej mojej uwagi był oddawna Drygał ( wielu imion ) - przedstawiciel najpowszechniejszego gatunku , który ciągle opiera się najsilniejszym przeciwnościom życia i stoi na arenie świata , jako niepokonany zwycięzca w walce o byt .  Na jego geniusz składały się najrozmaitsze pierwiastki .  Drygałowie bowiem stanowili rdzeń ludzkości we wszystkich miejscach i czasach , oni głównie zajmowali wszystkie szczeble drabiny społecznej , począwszy od szynkarzów a skończywszy na ministrach , w ich drzewie genealogicznem na niezliczonych gałęziach i gałązkach byli posiadacze wielkich dóbr i małych osad , właściciele drobnych warsztatów i ogromnych fabryk , urzędnicy , bankierzy , kupcy , kramarze , literaci , artyści , uczeni i t . d-- czyli cały ród człowieczy .  Ojciec naszego bohatera , Jacka Drygała , był naprzód lokajem , następnie obrońcą prywatnym , urzędnikiem policyjnym , dostawcą kamieni szosowych , przedsiębiorcą pogrzebowym , wreszcie mężem bogatej , obłąkanej wdowy , która mu umożliwiła uczciwe zrobienie majątku przez nabycie kamienicy , gdzie 15 pokojów zajmował wytwornie urządzony dom publiczny .  Mówiono głośno , że gospodarz domu miał tajemny a dość znaczny udział w tem przedsięwzięciu ; ale ta jego działalność społeczna , pomimo dziesięcioletniego trwania , nie została nigdy stwierdzona dowodami piśmiennymi , skończyła się zaś po zamknięciu dochodowego zakładu przez władzę , która w pensyonacie żeńskim wykryła oddział męski , podobno uważany przez prawo za niemoralny , gdy nie jest meldowany .  Szanowny obywatel , zraniony głęboko w swym honorze , dla zaprzeczenia krzywdzącym go pogłoskom , wynajął ów lokal częścią Towarzystwu siedmiu sakramentów , a częścią - poczwórnej wstrzemięźliwości .  Fortuna jednak nie dochowała wierności swemu oblubieńcowi do śmierci : przed chwalebnym zgonem stracił cały majątek na okup i karę za patryotyczne ukrycie wyrobu wódki i równie partyotyczne zakupienie dużej partyi fałszywych sturublówek .  Możeby nawet obie te sprawy skończyły się gorzej i nie pozwoliły mu umrzeć na łonie kochającej rodziny , gdyby zacny i wpływowy krewniak , dyrektor jakiejś kancelaryi , nie ocalił mu wolności i czci , wydarłszy przytem patryotycznie akcyzie połowę nałożonej przez nią grzywny dla siebie .  Dzięki temu nieszczęściu pan SaJezy Drygał zeszedł ze świata prawie tak wyłuskany z dóbr ziemskich , jak wszedł do niego .  Ponieważ z pierwszą żoną , obłąkaną wdową , dzieci nie miał , po jej śmierci przez kilka lat pocieszał się z siostrą swego rządcy domu , a ożenił się powtórnie wtedy , kiedy już zaczęło się jego patryotyczne męczeństwo za zubożanie skarbu państwa , więc jego pierwszy syn Jacuś znalazł się odrazu po kołami Fortuny .  Wydobył się jednak z pod nich bardzo szczęśliwie ; jak to zaś się stało , wkrótce sam opowie .  Właśnie nadarza się ku temu dobra sposobność .  Państwo Drygałowie obchodzą srebrne wesele - 25-lecie niezłomnego dotrzymywania sobie złożonej przed ołtarzem przysięgi małżeńskiej .  Dla uczczenia tej pamiątki porobiono należyte przygotowania , bo Jacek lubił bardzo uroczystości familijne , zwłaszcza połączone z obrządkami religijnymi , i zawsze był tak patryachalnie usposobiony , że nawet najmłodsze służebnice obdarzał prawami żony i uważał je za naturalne jej dopełnienie .  Czy pani Eufemia znała tę cnotę męża - nie wiadomo , ale to pewne , że nie czuła z tego powodu żadnej do niego urazy .  Była to bowiem kobieta nastrojona górnie , dobra , rzewna , umiejąca wydobyć słodycz idealizmu nawet z kwaszonej kapusty , łatwo ustępująca każdemu we wszystkich wypadkach , z wyjątkiem chrztu dzieci , którym sama dobierała coraz niezwyklejsze imiona .  W tym punkcie nikt nie mógł złamać jej uporu , była bowiem przekonana , że jest to dziedzina , którą dotychczas zbyt zaniedbywano i do której należy wprowadzić postęp .  Wprowadziła go też czterokrotnie : synowie zwali się Polikarp i Cyryak , a córki - Firmina i Jolanta .  Program obchodu ułożono zgodnie - z drobną jedynie sprzeczką .  Zona twierdziła , że powinien on być możliwie najwierniejszem odtworzeniem pierwszego dnia ślubu , a więc naprzód obiad w kółku rodzinnem a potem kolacya z gośćmi , mąż zaś dowodził , że ponieważ dnia weselnego z wielu względów ściśle odtworzyć nie można , przeto lepiej zjeść obiad w gronie rodziny i najbliższych znajomych a wieczorem pójść do teatru .  Jak zwykle , pani Eufemia ustąpiła .  Najbliższych znajomych reprezentował jeden tylko Jan Ospat , tak uprzywilejowany , że nie zawsze można było dostrzedz różnicę między stanowiskiem i prawami tego przyjaciela a pana domu .  Na ucztę południową zaproszony został również ksiądz , który miał niby przed 25 laty dawać ślub Drygałom , ale nie dawał , gdyż był znacznie od nich młodszy , obecnie zaś stanowił konieczną dekoracyę , której oni odmówić sobie nie mogli i na którą on za 10 rb . się zgodził .  Ile razy szło o poważniejsze zakupy artykułów spożywczych , dokonywał ich sam Jacek , gdyż posiadał rozległą znajomość źródeł korzystnego nabycia , dużo wytrwałości w targu i niezwykłą pomysłowość w zastępowaniu rzeczy drogich taniemi .  Chwaląc się sam lub chwalony przez innych za ten talent , przytaczał odpowiednie maksymy , które kiedyś od kogoś usłyszał i do przykazań swego życia włączył : " W rękach zręcznego pasztetnika gąbka zamieni się na gęsią wątróbkę " - albo - " Mądry urwie fasolę a włoży do ust migdał , głupi urwie migdał a włoży do ust fasolę " .  Jacek należał do mądrych , więc chociaż sprawunki załatwił oszczędnie , zrobiono z nich obiad smaczny i dostatni .  Ale nawet uroczystość srebrno - weselna nie zmieniła ustalonego od wielu lat rozkładu dnia .  Jacek , spożywszy rano śniadanie i przeczytawszy " Kuryera " , przyjął w swym gabinecie poufnych interesantów , nawiedzających go prawie codziennie .  Pierwszy wsunął się stręczyciel pożyczek , pośrednik do wszystkiego , drobny dyskonter , stały powiernik , żywe archiwum rozmaitych tajemnic : Srul Paskidnik .  W chałacie przyciętym do kolan , w spodniach puszczonych na zabłocone kamasze , w maleńkiej , sukiennej czapeczce na głowie , stanowił dopiero początkową przemianę oryginalnego żyda na podrobionego europejczyka .  W jego piegowatej twarzy z brudno - żółtym zarostem zaczerwienione oczy , odstające uszy , gęste brwi , wywinięte usta - wszystko zdawało się być ułożone kliniasto i wpatrzone w spiczasty koniec przystrzyżonej brody .  - Dzień dobry panu - rzekł , stawiając laskę w kącie .  - Co nowego ? - spytał Jacek .  - Chwalić Boga , wszystko idzie gładko .  - Jest jaki interes ?  - Jest bardzo dobry , a może być jeszcze lepszy .  Jeden młody szlachcic , co za rok będzie pełnoletni , ojca nie ma , ale wielki majątek ma , chce pożyczyć 5,000 rb . i dać rewers na 10,000 .  Jemu się przyczepiła wesoła dziewka , nawet trochę przechodzowana ; on bez niej żyć nie może , a ona go ssie jak pompa .  Drogiem winem gębę płucze , mówią , co się cała smaruje jakiemś olejem po 30 rb . flaszeczka -  - To nie dla mnie interes .  - Czemu nie ?  Pan myśli , że niepewny ?  Przecie ten ogierek nie wysmaruje pięciu folwarków przez rok .  - Wiem , ale nie o to chodzi , ja nie chcę już włazić w takie błota , z których nawet daleko widać kryminał .  Wolę zostać kapitalistą uczciwym .  - Szkoda , wielka szkoda .  Możnaby z tego interesu mieć długi pożytek dla nas obu  Ale przez co pan stał się tak lękliwym ?  - Postanowił em wycofać się zupełnie z drobnych i niebezpiecznych pożyczek .  - Co to znaczy niebezpiecznych ?  - Czy raz musiał em się bać ?  A czy nie miał em strat ?  - Co do bojenia się - to było ono tak niepotrzebne , jak zającowi na wiosnę , a co do strat -  to jakie ?  Zarwał pana ten łobuz Brzuchalski na 2,000 rb . , ale przecie w ciągu tego roku przez moje ręce przeszło do pana , po strąceniu 2 proc . dla mnie , na czysto 10,000 rb .  To się nazywa strata ?  Ile pan musi kupić te parszywe 4 i pół procentowe papiery , żeby mieć taki piękny zarobek ? 250,000 rb . !  A pan miał w obrocie wszystkiego 50,000 .  - Tak , to prawda , ale dzieci moje już dorosły i patrzą mi na palce .  Gdyby się dowiedziały , miały by do mnie żal . . .  - Z przeproszeniem , one nie są takie głupie .  Bo o co żal ?  O to , że pan im powiększa majątek ?  Śliczna pretensya !  Niech pan mnie odda swoje pieniądze , ja zwoła m moje dzieci i powiem im , że z 50 tys . mam rocznie 10 tys . rb . procentu .  To one będą w górę skakać , będą mnie całować , one zjedzą po funcie ryby i po łucie gęsiego smalcu na słodkie bułkie .  Ukraść wstyd i zarobić wstyd ?  Tak może gadać m y s z u g i e-ale pan jest przecie mądry człowiek . . .  - Jeszcze się namyślę .  - Niech pan się także namyśli , czy prolongować Czabańskiemu na 15 proc . , bo on 20 płacić nie chce .  - Jutro , mój Srulu , jutro .  Dziś mam święto - dwudziesta piąta rocznica mojego ślubu .  - Niech Bóg da panu jeszcze wiele razy takie święto . . .  Za pozwoleniem , zdarza mi się kupić tanio partyę starych zębów sztucznych .  Dostanę od pana 500 rb . na dwa miesiące ?  - Naturalnie .  - Na jaki procent ?  - Mówisz , że kupisz tanio ?  No , 1 na miesiąc .  - Trochę za dużo ,  W pańskie święto niech będzie mniej - o połowę .  - Jak ojciec synowi ?  Ale wreszcie zgadzam się .  Miej i ty dziś uciechę .  - Dziękuję panu .  Żyd wziął pieniądze , napisał kwit i wyszedł .  Za odchodzącym rzucił pan Jacenty :  - A co do tego niepełnoletniego , przyjdź jutro .  Może się zdecyduję .  - Pan ma rozum .  Uśmiechnął się znacząco i zamknął drzwi .  Po chwili odchyliła je uboga żydówka .  Już na progu zaczęła jęczyć :  - Ach , wielmożny panie , jak mnie Bóg skarał , jak skarał !  - Co wam się stało ?  - Mój Icełe umarł , umarł , jakby świeca zgasła .  Tylko trzy dni chorował .  Sprowadziła m doktora , kupiła m dwa lekarstwa .  Nic nie pomogło .  Oj ! Oj !  - Kto ?  Wasz syn ?  - Syn !  To był mój pan , mój ojciec , mój przyjaciel , mój parobek , moje wszystko !  Jak on krzyknął z woza : " do arbuzy ! do arbuzy ! " - to państwo wyleciały na wszystkie balkony , a sługi ze wszystkich bram .  Bili się i kupowali .  W godzinę sprzedał 50 ' i zarobił rubla .  - Ile miał lat ?  - Dziesięć dopiero a mądrość za sto .  O Boże wielki !  Pan przecie nieraz go widział ?  - Może .  - Jego niema - to chleba niema , to domu niema , to powietrza niema .  Co ja zarobię na koszykowym handlu ?  Pięćdziesiąt groszy na dzień .  Z czego procenty opłacić i żyć ?  Panie wielmożny , ja dziś nie mogę spłacić rubla ; może na przyszły tydzień więcej zarobię , to oddam dwa .  - Daruję wam tego rubla .  - Niech Bóg da panu tyle lat zdrowia , ile w tym rublu jest groszy .  Gdzie ja się teraz obrócę !  - No już idźcie , idźcie - mówił , wypychając ją Jacek , a gdy odeszła rzekł do siebie :  - Te podłe żydy na wszystkiem zarobią , nawet na śmierci dzieci .  Miłosiernik pozostał z rozstrojem wewnętrznym .  Chciał by zarzucić potajemną lichwę , którą prowadził przy pomocy Paskidnika , a jednocześnie żal mu było ponętnych z niej zysków .  Ale jak to zawsze zwykł był czynić , okupując największe winy najmniejszemi ofiarami , czuł radość w sumieniu z darowania rubla biednej żydówce .  Nie każdego dnia Jacek pacierz odmawiał , ale odmawiał ; nie każdej niedzieli do kościoła chodzi ^ ale chodził .  I nie tylko powtarzał , że religia jest podstawą moralności i wywyższa ludzi nad zwierzęta , ale rzeczywiście wierzył : w istnienie Boga ciągle czynnego i mieszającego się do najdrobniejszych spraw ludzkich , w pośmiertne nagrody i kary , w nadprzyrodzoną moc i wiedzę księży , w cuda , duchy i t . p . chociaż nie oburzał się , gdy ktoś po cichu kwestyonował dogmaty .  Był za to stanowczym przeciwnikiem niewiary , głoszonej publicznie .  Wtedy wykrzykiwał : gdy utracimy religię , to co nam pozostanie ?  A mówiąc to , był przez chwilę głęboko przekonany , że wraz z religią postradał by kamienicę , fabrykę i wszystko , co przynosiło dochód .  Wogóle zarówno w tej sprawie , jak w każdej innej , asekurował się chętnie od nieszczęśliwych wypadków , zwłaszcza gdy opłata była niska .  Może to , co księża głoszą - myślał sobie - jest nieprawdą , ale czy nie rozumniej ubezpieczyć się pobożnością na wypadek , że to jest prawdą ?  To tak mało kosztuje .  W dniu uroczystej pamiątki Jacek poszedł z żoną do kościoła .  Wracając , kupił jeszcze kilka drobiazgów , o których przypomniał sobie podczas słuchania mszy świętej .  Wszedłszy do swego gabinetu , zastał w nim służącą , ładną i wesołą dziewczynę , którą objął i ucałował z rozmachem młodzieńca .  - Idziemy dziś do teatru - rzekł przyciszonym głosem .  - Po powrocie ja tu będę jeszcze pisał listy - rozumiesz ?  - Pani już coś wącha , bo mi przygryza .  Bądź spokojna , skończy na wąchaniu .  - A pan chce długo pisać listy ?  - O , długo .  - Nie mogę , jestem niewyspana .  - Czy ja temu winien ?  Za długo wczoraj gdzieś się bawiła ś .  - U siostry śpiewali śmy " gorzkie żale " .  - Wczoraj były gorzkie , dziś będą słodkie , a jutro ładna sukienka .  - Już z miesiąc pan tę sukienkę obiecuje .  - Kasiu ! - odezwał się z sąsiedniego pokoju głos Eufemii .  Służąca wyszła .  Jacek zbliżył się do lustra , nagarnął sobie z prawej skroni włosy na łysy środek głowy , podkręcił wąsy i , uśmiechając się naiwnie do swego obrazka , szepnął :  - Stary , ale jary !  Jak gdyby dla potwierdzenia tej opinii zaczął bardzo gorliwie krzątać się około przygotowań do biesiady , pomagając lub przeszkadzając żonie .  Zaledwie skończono wszystkie zabiegi , gdy przybyli oba goście .  Po przywitaniach i krótkiej wymianie pustych słów , całe towarzystwo zasiadło do stołu .  Jacek , który wraz z całą prawie ludzkością , mniemał , że domieszka religijna nadaje wszystkim aktom najuroczystszą powagę , poprosił kapłana o pobłogosławienie darów bożych .  Młody księżyk , który miał odegrać trudną rolę dawającego ślub przed 25 laty małżonkom dwa razy od niego starszym , chwycił się skwapliwie tej prośby i , odmówiwszy półgłosem jakieś łacińskie recitativo , zrobił znak krzyża nad wazą i talerzami .  Zaledwie jednak błogosławieństwem powiększył strawność jeszcze nierozlanej zupy , gdy służąca , trąciwszy poufale w ramię Jacka , doniosła mu , że nieznajomy pan czeka na niego w salonie i chce natychmiast z nim się widzieć .  Drygał zawsze w takich wypadkach przypuszczał , że albo władza ma do niego jakąś pretensyę , na której można stracić albo ktoś ma interes , na którym można zarobić .  Więc nigdy nie odprawiał przybysza .  Tym razem zastał w salonie młodzieńca z olbrzymim krawatem fioletowym w kształcie ręcznika .  - Z kim mam przyjemność ?  - Jestem z redakcyi " Kuryera Powszechnego " .  Sygnalizowano nam , że państwo obchodzicie srebrne gody .  Ponieważ nawet prywatne uroczystości wybitnych obywateli mają znaczenie publiczne , więc przychodzę prosić szanownego pana o szczegóły biograficzne .  Przed Jackiem otworzyło się niebo i uderzyło go .  oślepiającym blaskiem .  Chciał wybuchnąć , ale zahamował się tą nałogową ostrożnością , którą zachowywał przy wszelkich układach .  - Niech pan siada , bardzo proszę , ot tu będzie lepiej - rzekł , podsuwając dwa krzesła .  -  Wdzięczny jestem niezmiernie za zwrócenie uwagi na moją skromną osobę , zwłaszcza że starannie unikam rozgłosu i powtarzam sobie za starożytnym mędrcem : caveant consules !  Ale co szanowny pan radby o mnie wiedzieć ?  Reporter wyjął notatnik .  - Naprzód kilka dat .  Kiedy się pan urodził ?  - W roku 1850 , przy ulicy . . .  - To mniejsza .  Uczęszczał pan do szkół jakich ?  - Rozmaitych , powszechnych , wielostronnych , ale głównie praktycznych .  - Posiada pan fabrykę , kamienicę-co więcej ?  - Młyn parowy , folwark dwudziestowłókowy , kolonię trzywłókową , połowę składu aptecznego , willę " Łucyę z Lamermoor " - tak ją nazwała moja żona - kilka placów i tak dalej .  Może pan śmiało zapisać i tak dalej , bo mam jeszcze kilka przedsiębiorstw , których jestem cichym spólnikiem .  - Jakiej instytucyi społecznej jest pan członkiem ?  - Towarzystwa kredytowego miejskiego , towarzystwa kredytowego . . .  - Nie o to mi chodzi .  Czy pan należy do jakiejś instytucyi dobra ogólnego , filantropijnej , oświatowej ? . . .  - Nie szukam zaszczytów , ale biedaków szczodrze wspieram krytą ręką .  Mojem godłem : bis dat qui cito dat .  Ot , widzi pan kalendarz Pogotowia - a ten obrazek wygrał em na loteryi fantowej .  - Dziękuję panu , to mi wystarczy .  - Jeżeli panowie jesteście tak łaskawi , że przedstawicie mnie publicznemu narodowi , to pozwolę sobie prosić o wydrukowanie chociaż kilku zdań z mowy , którą będę miał przy obiedzie do mojej rodziny i gości .  - Najchętniej .  - Powiem w niej , że spełnił em uczciwie posłannictwo dane mi od Boga , że przez 25 lat utrzymywał em najściślejszy kontakt z moją żoną , że zawsze starał em się mieć piękny gest i podkreślać wszystko , co zacne .  Zakończę dwiema sentencyami łacińskiemi , które były przewodniemi gwiazdami mojego życia : Hannibal ante portas i Matgeritas ante porcos .  - Pięknie !  - Bardzo mi na tem zależy , ażeby wyrazy : gest , kontakt , podkreślać i obie sentencye były przytoczone .  - Może sentecye lepiej opuścić , bo mogą być błędnie zrozumiane - rzekł reporter .  - U nas tak mało osób zna łacinę . . .  - Jak pan uważa . , .  Ja nie mam dobrej miary , bo z łaciną nigdy się nie rozstaję . . .  Po części dlatego tak szanuję księży . . .  - Numeru gazety z artykuł em o panu wydrukujemy o 500 egzemplarzy więcej , bo tyle zapewne będzie pan potrzebował dla rozesłania znajomym i zachowania dla potomków .  - Czy to będzie kosztowało ?  - Sto rubli .  - Trochę za drogo , ale to zdarza się tylko raz w życiu .  - Nadto było by stosownem i dla pana korzystnem , gdyby w tym samym numerze mieścił się opis fabryki pańskiej .  - Prawda , ale moja żona i dzieci nie życzą sobie , ażeby m moje nazwisko , które jest również ich nazwiskiem , wystawiał na pokaz , złączone z wyrobem , który je razi .  - Dziwna drażliwość !  Przemysłowiec nie może przecie ukrywać swego towaru , zwłaszcza tak pożytecznego .  - To jasne , ale co począć , kiedy nie dają się przekonać .  Przed paru laty żona wymusiła na mnie , że usunął em z firmy moje nazwisko i przechrzcił em fabrykę na " Aurorę " .  - Niepodobna jednak ominąć wzmianki , co " Aurora " wyrabia . . .  Wpada mi do głowy myśl , która usunie przeszkodę : zamieścimy opis fabryki pańskiej w tekście gazety jako artykuł redakcyjny .  Zachowamy pozór , że to się stało bez wiedzy i woli pana .  - Ślicznie mój dobrodzieju .  Czy panowie wyświadczą mi tę łaskę bezinteresownie ?  - Była by to za wielka z naszej strony ofiara .  Taki artykuł jest zamaskowaną formą ogłoszenia , osiągającą najlepszy skutek i dlatego najdrożej płatną .  - Ile kosztowała by , drogi panie , ta przyjemność ?  - To zależy od rozmiarów : szpalta 100 rb . , cała stronica 250 .  - No , niech będzie cała stronica za 200 .  - Przypuszczam , że administracya się zgodzi .  Proszę o podpisanie deklaracyi .  Jacek włożył okulary , przeczytał uważnie blankiet , wypełnił go cyfrą , niby przypadkiem przekreślił w nim wyrazy : " natychmiast po wydrukowaniu " , położył datę i nazwisko w skróceniu , a podając dokument , rzekł :  - Jeżeli zapłacę gotówką zaraz po wydrukowaniu , dostanę według zwyczaju kupieckiego 2 ° / ( r ) skonta .  - Nie znam się na tem - odparł reporter , chowając pospiesznie do kieszeni papier , jakgdyby się obawiał dalszych pytań .  Moje uszanowanie .  -- Bardzo mi było przyjemnie poznać - mówił Jacek , odprowadzając go do przedpokoju .  A niech pan nie zapomni o moim pięknym geście i najściślejszym kontakcie z żoną , bo to jej sprawi szczególną przyjemność .  - Podkreślimy , podkreślimy - uspakajał gO' reporter w drzwiach do sieni .  - Przepraszam państwa - zawołał Jacek , wchodząc do jadalni .  Musiał em załatwić ważną sprawę narodową .  Czekano na niego z jedzeniem .  Ksiądz , uznawszy , że poprzednie błogosławieństwo zwietrzało " jeszcze zrobił znak krzyża nad stołem .  - Mój dobrodzieju - rzekł Jacek , chcąc zawiązać poważną rozmowę - dlaczego kościół potępia kazirodztwo , jeżeli Bóg kazał w ten sposób rozrodzić się pierwszym ludziom ?  - Wyjaśnił tę zagadkę należycie św . Augustyn - odparł ksiądz - ale to nie jest miejsce właściwe do powtarzania jego wywodu .  Ospat utkwił swoje przenikliwe i szydercze oczy w księdza , który zmieszał się i poczerwieniał .  - A gdzie św . Augustyn to wyjaśnił ?  - Nie wiedział em , że będę tu zdawał egzamin z teologii , był by m szanownemu panu wypisał cytatę .  - To nie egzamin , ale ciekawość , którą może ksiądz zechce kiedyś zaspokoić .  Zaległo milczenie , w którem słychać było ruch pracowitych szczęk .  Przerwał je Cyryak .  - Miłość płciowa między bratem i siostrą jest najnaturalniejszym związkiem .  Wszyscy spojrzeli na niego zdumieni .  - Cyryaku - zawołała pani Eufemia - takie parodoksy są może znośne w rozmowach studenckich , ale dla nas - za brutalne .  - Matka ma słuszność - przemówił pan Jacek .  A jeżeli nie obecność rodziców , to szata kapłańska powinna być dla ciebie memento mor i .  - On wcale tak nie myśli - wtrąciła Jolanta- tylko chce być oryginalnym .  - Nie będę się tłomaczył - rzekł Cyryak - bo państwo należycie do gatunków wymierających i nie rozumiecie nowego życia .  - Ty - zaśmiał się chrapliwie Polikarp - ty , który w 20 roku istnienia ważysz 110 funtów i jedną ręką nie możesz urwać wiśni , ty należysz do gatunku przyszłości ?  Przyjrzyj się sobie flaczku uważniej .  - Kant ważył mniej niż roczny wieprz - odciął się Cyryak - co mu nie przeszkadzało być genialnym filozofem , a jeżeli ty , Polikarpie , chcesz okazywać cześć mocy fizycznej , to powinien eś odkrywać głowę przed każdym wołem , bo jest od ciebie dziesięć razy cięższy .  - Czyli , że świerszcz , który jest tysiące razy od ciebie lżejszy , odparł Polikarp - jest tyleż razy od ciebie mądrzejszy .  Wydaje mi się to bardzo prawdopodobne .  - Bajdurzysz , bracie .  Możecie państwo się oburzać , ile duszyczki wytrzymają , ja by m jednak chciał mieć dziecko z moją siostrą dla samej nieniezwykłości wrażeń .  Na szczęście , czy nieszczęście , żadna mi się nie podoba .  - Oto ładny kwiatek w bagnie burżuazyi ! - zawołała Firmina .  Pani Eufemia skamieniała pod słowami syna , jej mąż siedział również oniemiały i zwracał zrozpaczony wzrok ku księdzu , jak gdyby oczekiwał od niego ratunku .  Daremnie usiłował przywrócić pogodny nastrój i odciągnąć rozmowę w inną stronę :  - Dzieci monarchów , a zwłaszcza następcy tronu , muszą się rodzić mądrzejsze od zwykłych , bo skądże by wzięły tyle rozumu , ile potrzeba do rządzenia państwem !  Nikt nie podjął tej kwestyi .  Jacek próbował dalej .  - Mnie się zdaje , proszę księdza , że bieliznę należało by zmieniać w każde święto , chyba że dwa następują po sobie .  - Kościół tego nie wymaga - odparł ksiądz .  Rozmowa się rwała .  Jacek nie ustawał .  - Czy to prawda , że własnoręczne listy monarchów wiozą generałowie w czerwonych , złotem okutych tekach i w osobnych pociągach , które nigdzie się nie zatrzymują ?  - Jabym chciała tak jechać - rzekła Jolanta- ale nie sama , w mił em towarzystwie . . .  Pędzić , pędzić i nie zatrzymać się dopiero wtedy , gdy maszyna już dech straci .  Znowu wszyscy zajęli się jedzeniem .  Tymczasem wybawienie przyszło niespodziewanie - z innej strony .  Służąca wniosła dwa telegramy .  Jacek otworzył je drżącą ręką .  - 20,000 sztuk żądają do Moskwy !  - krzyknął rozpromieniony . - 10,000 do Kijowa !  - Czego ? - spytał ksiądz .  - Aurory - objaśniła pospiesznie Eufemia .  Polikarp wziął depesze i głęboko się nad niemi zamyślił .  - Interes się złoci - mruknął do siebie .  Chmury pierzchły pod rozkosznem dmuchnięciem wielkich obstalunków , które uradowały nietylko Jacka , ale też całą jego rodzinę .  Było oczywistem , że nagle rozpromienił się w jej oczach niewspominany produkt fabryki .  Ludzie nawet obojętni na pieniądze cieszą się widokiem obfitego ich napływu .  Jeden tylko ksiądz nie okazywał wesela , jak gdyby ukłuty przez osę zazdrości .  Trudno było by znaleźć chwilę odpowiedniejszą dla wylania myśli i uczuć , które rozpierały głowę jubilata .  Uderzywszy też kilkakrotnie nożem w szklankę , powstał i przemówił podniesionym głosem , łamiąc powoli zdania na wyrazy a wyrazy na zgłoski .  - 20 -  *  - Szanowni panowie i panie , czcigodny kapłanie , zacny przyjacie ^ i , droga żono i kochane dzieci !  Opatrzność - jeśli mi tak rzec wolno -- czuwająca nad losami państw , narodów , gwiazd , nieba , ziemi i ludzkości , kazała mi przedłużyć wedle moich sił i bosk ^ h zamiarów prawowity ród Drygałów , którem ^ ^ Swdzięczam moje nikłe , tylko przez Boga i zacnych ludzi dostrzegane istnienie .  Dzięki niestrudzonej , zawsze ęzujnej i chętnej pomocy towarzyszki mojej , z którą przez ćwierć wieku utrzymywał em najściślejszy i nieprzerwany kontakt , mogł em spełnić pomyślnie to zadanie , pozostawiając narodowi za nią i za siebie podwójną liczbę następców , was , moi rodzeni synowie , Polikarpie i Cyryaku , was , rodzone moje córki , Firmino i Jolanto .  Cokolwiek przedsiębrał em , usiłował em odgadnąć wolę boską , być zawsze dla wszystkich ludzi sprawiedliwym , dla maluczkich przystępnym , dla ubogich wspaniałomyślnym .  Robotnikom mojej fabryki powtarzał em niezmordowanie , że pokorne cielę dwie , matki ssie ; włościanom mojego folwarku , że chłop " miał złoty róg a został mu tylko sznur " ; do ogółu zaś wołał em z głębi duszy Hannibal ante porta s .  " Trzeba przed narodem nieść oświaty kaganiec " .  Nie zapomniał em przytem , że w każdym nawet naprozaiczniejszym czynie obowiązany jestem mieć piękny gest .  Tyle zdziałał em dla moralności , dla kultury , dla dobrze zrozumianego postępu , a więc dla duszy .  Wykonał em również rozkaz bożki co do ciała .  Kiedy biedny mój ojciec - że tak powiem - kopnął mnie z tyłu i pchnął w świat , ażeby m szukał kawałka chleba , miał em tylko ciemną głowę na karku i dziesięć palców u rąk do niczego niezdolnych .  Tylko sam Bóg wie , ile zniosł em braków i upokorzeń , jak niedawno jeszcze wyczekiwał em w przedpokojach i siadywał em półgębkiem na brzegu krzeseł w gabinetach panów i wysokich urzędników , od których zależało moje powodzenie .  Nie upadał em jednak w boju i znoju .  Jeżeli dziś po 40 latach zabiegów i 25 latach niepokalanego małżeństwa posiadam przyzwoity dom przy jednej z pryncypalnych ulic Syreniego grodu , poważną fabrykę wyrobów . . .  - Wiemy , wiemy - zabrzmiały głosy - nie potrzeba nazywać !  Fabryka czegoś .  Aurorę !  - .  - Niechże będzie fabryka czegoś - ciągnął pan Jacenty - chociaż to coś daje wam duży kawał chleba z masłem .  Mniejsza o to , nie chcę , ażeby w dniu tak uroczystym między mną a wami stanęły złośliwe Parki i powiem o mojej fabryce , jak nieśmiertelny nasz Kopernik o słońcu " ajednak się porus z a " .  Przepraszam i wracam do rzeczy .  Jeżeli więc dziś posiadam dochodowe nieruchomości i trochę zaoszczędzonego grosza , to świadczy , jak krwawo musiał em pracować . . .  - I wyzyskiwać - wtrąciła cicho Firmina .  - Tak , krwawo i uczciwie pracować .  Mogę to sobie przyznać z dumą i satysfakcyą .  Pozwólcie mi więc w tej doniosłej chwili wznieść toast na cześć Polski , mojej wiernej towarzyszki i wszystkich , których przez nią pozostawię ludzkości .  To nie są przechwałki to nie są margeritas ante porćos .  V i v a t ! Niech żyje !  - Brawo ! brawo ! - krzyknął , klaszcząc i śmiejąc się , Ospat , na którego pani Eufemia spojrzała z żałosnym wyrzutem .  Dzieci świdrowały talerze utkwionemi w nie oczami .  Pan Jacenty , widocznie zadowolony z potężnego efektu swej mowy , rzekł z udaną skromnością :  - Niechże ksiądz będzie łaskaw kilkoma słowami zatrzeć moją nieudolną gadaninę .  - Ależ śliczna była - odparł ksiądz .  Nie potrzeba zacierać , owszem należało by utrwalić .  Doprawdy , nie przypuszczał em , że szanowny pan taki złotousty orator .  - Trochę wymowy Bóg dał - odrzekł z tłumioną radością Jacek-ale tej drobiny nie wykształcono , więc się nie rozwinęła .  Co innego kapłani . . .  Ci już z przyrodzenia mają większe dary , potem je długo ćwiczą .  To też każde ich przemówienie oślepia , ogłusza . . .  Tu ksiądz zrozumiał , że nie może poprzestać na pobłogosławieniu potraw i musi coś powiedzieć .  Wstał i zaczął podniesionym głosem :  - Kiedy Bóg w swoich niezbadanych wyrokach stworzył dzikie zwierzęta . . .  Drzwi rozwarły się z trzaskiem i do sali wszedł młody , chudy i niski mężczyzna , z bladą cerą , z kędzierzawą czupryną , w binoklach ,  Wygodnie osadzonych na siodełkowatym nosie , z pod których przenikliwie patrzyły czarne , skośne oczki , z ustami wywiniętemi , jak dwie skiby i z rękami wysuniętemi naprzód , jak pale ostrokołu .  Bez żadnego zakłopotania zbliżył się do stołu i zapytał Firminę :  - Matkę zgaduję , a któryż tu jest wasz ojciec , towarzyszko ?  - Towarzysz Maczug , mój prawie mąż - powiedziała , zwracając się do Jacka .  Nowoprzybyły podał zdumionym rodzicom rękę , kiwnął niedbale innym osobom i usiadł przy stole .  - Co leży na półmisku , to zapewne do zjedzenia - rzekł , robiąc minę dowcipnego i nałożył sobie pieczeni .  - Co to znaczy : mój prawie mąż ? - zapytał córkę pan Jacek , ochłonąwszy ze wzburzenia .  - To znaczy - odpowiedziała Firmina - że naprzód powinna być rzecz , a potem jej forma .  Zaczęli śmy więc od faktu małżeństwa , a potem je uprawnimy , jeśli naturalnie ono wyda się nam dogodnem .  - Ja nic tego nie rozumiem , bąknął Jacek . . .  - To nawet niepotrzebne , dość , gdy my rozumiemy .  Ale czy ojciec naprawdę nie słyszał , że mężczyzna i kobieta mogą żyć z sobą bez ślubu ?  - Ach to tak jest ? !  Owszem , słyszał em , tylko nigdy nie przypuszczał em , że tak żyć będzie moja córka .  - Widocznie ojciec miał bardzo złe o mnie wyobrażenie .  '  - Przepraszam państwo - rzekła wątłym głosem pani Eufemia - słabo mi . . .  Wyszła .  - Jeśli rodziców nasz stosunek razi- - rzekła z ironią Firmina -- to jest przecie ksiądz i ręcznik się znajdzie do formalnego związania nam rąk .  Ksiądz powstał czerwony z gniewu .  - W tym radykalnym obrządku właśnie ja jestem niepotrzebny nawet jako świadek .  Uścisnąwszy rękę Jackowi , oddalił się .  Przytłoczyła wszystkich ołowiana cisza .  - Po co , towarzyszko , sprowokowała ś tę awanturę ? - odezwał się Maczug .  Rodzice wasi mogli doskonale obejść się bez wiadomości , w jakim stosunku pozostajemy .  - Co pan do stu tysięcy dyabłów pleciesz - buchnął Jacek - że rodzicom jest obojętne , w jakim stosunku z obcym mężczyzną pozostaje ich córka !  - Po co tu wzywać dyabłów i to aż stu tysięcy , kiedy my możemy sami bez nich spór rozstrzygnąć - odparł zimno Maczug .  Położenie jest nadzwyczaj jasne : państwo żyjecie w zaścianku swego świata , więc uważacie za skandal to , co dla nas , ludzi nowych , jest wypadkiem normalnym .  - Boże , co się dzieje ! - westchnął Jacek , wniósłszy ręce i oczy do góry .  - A no dzieje się , jak na okólniku za oborą - mruknął Polikarp .  - Tobie się zdaje - rzekł Cyryak do Firminy - że zrobili ście coś bardzo oryginalnego .  Tymczasem już nawet nie widać tej fali , z którą odpłynęły takie starzyzny do przeszłości .  - Masz słuszność chłopaczku , odcięła siostra - 7 . a to twój zagajniczek pod nosem należy do odległej przyszłości .  Jacek , trzęsąc się , wstał od stołu .  Ospat zbliżył się do Maczuga .  - Lubię ogromnie takie subyekty , jak pan , bo to zawsze duża pociecha dla bydlęcia , gdy pomyśli , że są inne i gorsze .  - Tak rzadko przestaję z bydlętami - odparł Maczug - że pana nie rozumiem .  - W takim razie dlaczego pan staro - nowozakonny się gniewa ?  Firmina ujęła Maczuga pod rękę .  - Chodźcie do mojego pokoju . . .  - To nie do uwierzenia - targał się po ich wyjściu Jacek - na co ja patrzeć i pozwolić muszę !  W moim domu , w moich oczach , jakiś wędrowny Mosiek jest " prawie mężem " mojej córki i zamyka się z nią w osobnym pokoju !  - Tatusiu - wtrąciła Jolanta - oni chyba żartują .  - Z takich żartów - wrzasnął Jacek - rodzą się nieprawe dzieci .  Weszła Eufemia .  - Hyacuniu , za daleko się posuwasz .  Idź do gabinetu , jesteś zdenerwowany , prześpij się , to cię uspokoi .  - Cały obiad popsuty - rzekł rozrzewniony Jacek - ksiądz mowy nie dokończył , nawet nikt toastu nie wzniósł .  - Niech ojciec się położy - radził Polikarp- ja tego kukawika ścisnę za gardło .  - Bez gwałtów , Polikarpie - prosiła Eufemia .  - Oszczędź mi przynajmniej zgorszenia , jeśli nie możesz oszczędzić bólu .  - Dziękuję wam , moi kochani - zaskrzeczał Jacek - że mnie pocieszacie w ciężkiem cierpieniu .  Chociaż ja od pewnego czasu przeczuwał em , że Firmina popełni jakieś szaleństwo .  Towarzyszka . . . towarzysz . . .  Niech pioruny zatrzasną takie towarzystwo !  Eufemio , spróbuj uratować zbłąkaną owieczkę .  Ona tak dobrej matki usłucha .  Chwiejnym krokiem wyszedł .  Pani Eufemia zaprosiła Ospata do swego pokoju .  - Ja by m także położył się dla trawienia - rzekł on , siadając w fotelu .  - Nie można .  - Wiem , wiem , że niedozwolone miłostki muszą mieć , jak orzechy , grubą i twardą łupinę .  Chociaż po co to ?  Świat ma mocne zęby , zawsze je zgryzie .  Głupia obłuda !  - Dlaczego mówisz tak głośno ?  - Naprzód dlatego , ażeby wytchnąć nadmiar podłego wina a powtóre , ażeby twój mąż usłyszał .  - Co ? !  Jasiu !  - Tak !  Z dwojga jedno : on albo niczego się nie domyśla - i wtedy jest bezmiernie głupi , albo udając niedomyślnego , drwi sobie z nas obojgaW obu wypadkach irytuje mnie .  Chcę mu krzyknąć w ucho : czy wiesz , żeś rogacz ?  - Nienawidzisz i pragniesz ukarać męża za to , że mu zabrał eś żonę ?  To nawet dla takiego paradoksisty , jak ty , pretensya zbyt zuchwała .  - Wszelkie kradzieże okupuje się zwrotem ich przedmiotu .  Więc mogę mu każdej chwili cię oddać .  - I będziesz zupełnie pokwitowany ?  - Co jeszcze będę dłużny ?  Pieniądze , które mi dawała ś ?  Czy ty myślisz , że to była zapłata za romans z tobą ?  To były honorarya za niezliczone rady prawne , za procesy , za które nie daje mi ani grosza .  Ponieważ jest skąpy , ta forma wynagrodzenia jest dla niego łagodniejsza , bo mojej ręki nie czuje w swojej kieszeni , a twojej się nie domyśla .  Należy mi się przytem od niego osobne wynagrodzenie za brud , którym się mażę , broniąc jego paskudnych spraw .  Ja błoto moralne uważam za naturalny produkt życia , ale brzydzę się błotem poświęcanem , idealizowanem , ogłaszanem za najczystszą krynicę , w którem kąpią się komedyanci .  - Co tobie się stało ?  - Gdyby m cię interesował nie tylko w dolnej połowie , ale i w górnej , nie pytała by ś , co mi się stało .  Osądziła by ś po pierwsze , że jestem adwokatem , to znaczy zegarmistrzem słuszności i żonglerem artykułów kodeksu ; powtóre , że nie cierpię aktorów , którzy udają ludzi rzeczywistych ; potrzecie , że pragnę być otwarcie złym i bezwstydnym , ażeby mnie nie brano za naiwnego obłudnika i tak zwanego przez was porządnego człowieka .  Ten gust ma swoją poważną przyczynę .  Dopóki społeczeństwo tak jest uorganizowane , że w niem swobodnie poruszać się może tylko łotr , obowiązkiem każdego rozumnego obywatela jest być łotrem .  Jest ono jedną wielką świnią , a my jej prosiętami .  Bo co to są nerwy i mięśnie tego potwornego organizmu ?  Ucisk , wyzysk , rozbój i kłamstwo .  Ja tego wszystkiego , jako adwokat , bronię , dawniej z odrazą a dziś z przyjemnością .  Bo zaprowadzać innego ładu w gromadzie szubrawców nie myślę .  Nie jestem reformatorem , odnowicielem , jestem nicponiem , jak wszyscy moi spółobywatele z tą tylko różnicą , że wiem o tem i przyznaję się do tego .  Twój mąż sam się uważa i jest uważany za porządnego człowieka , a jednakże jest to hultaj , wart szubienicy .  Nie może on pokonać w sobie chciwości i darować pięciorublowego czynszu z dzierżawy kawałka pola biedakom , którzy w całej swej garderobie nie mieli zbytecznego łachmana dla zrobienia stracha na ptaki .  - On o tem nie wiedział .  - Najdokładniej .  Pytał mnie o radę . . .  - Jaką mu dał eś ?  - Zaskarżyć do sądu , uzyskać wyrok i bez miłosierdzia wykonać .  - Ach , jakże jesteś dziki ? !  - Ja jestem pełnomocnikiem sprawiedliwości , która każe obdzierać najbiedniejszych dłużników dla najbogatszych wierzycieli .  A co do twego jelonka - to on dlatego tylko pyta mnie o radę , ażeby na mnie zwalić odpowiedzialność za swoje szelmostwa .  Człowiek z zewnątrz może czasem pachnąć , a wewnątrz zawsze cuchnie .  Duszyczka Hyacunia zaś jest szczególnie wonna i tylko taki prosektor , jak ja , może wąchać ją bez zatkania nosa .  - Co za szatańska teorya !  Był eś zawsze pesymistą , ale nie tak zjadliwym potwarcą natury ludzkiej .  Z tobą coś zaszło . . .  Ty nie był eś takim , kiedy cię zaczęła m kochać .  - Nie wiem , o jakiej dacie myślisz , bo ty nigdy nie zaczynała ś mnie kochać .  - Myślę o tej chwili , kiedy ci się oddała m .  -- Jakiż to miało związek z miłością ?  Podobał em ci się , jak tysiąc innych , a jednemu - może zresztą niejednemu - z tego tysiąca uległa ś .  - Marny z ciebie brutal !  Chcąc zerwać z kobietą , którą uwiodł eś , nie możesz zdobyć się na nic lepszego , niż na bezczelność zwykłego łobuza .  - Jeśli cię obraża moje przypuszczenie , że nie tylko mnie darzyła ś swoją powolnością , to ją odwołuję , ale zarazem wyznaję , że była ś bardzo nierozumna , a nadewszystko - niepraktyczna .  - Ty jesteś pijany !  Odejź . . . wytrzeźw się !  Nie mogę dłużej słuchać tych zniewag . . .  Boże , czy ja zasłużyła m na takie sponiewieranie kilkoletnią miłością i ofiarą . . .  - Ofiarą ! Ha , ha , ha !  Nikt tak nie potrafi wydobyć śmieszności z dramatu , jak bezmyślna baba .  Ja w jej objęciach doznawał em rozkoszy , a ona w moich - cierpienia !  Ofiara ! Ha , ha , ha !  Eufemia zaszlochała gwałtownie .  - W chwili , kiedy zdaje się , że serca , uniesione nad padół , łączą się w wiecznem spojeniu , spada grom z pogodnego nieba .  - Jakiż to pyszny obrazek !  Serca uniesione nad padół . . . w wiecznem spojeniu . . .  Umrzeć ze śmiechu .  - Idź pan precz , natychmiast , na zawsze ! . . .  - Ani ja nie pójdę , ani pani sobie tego nie życzysz .  Jest to zwyczajny wykrzyknik , bez którego żadna kobieta nie może ani począć , ani porodzić .  Uspokój się jękliwa synogarlico i przestań mnie nudzić swoją mdłą deklamacyą , wygłaszaną zmysłowemi wargami .  Drygałowa zerwała się z krzesła .  Mokra od łez jej twarz skurczyła się gniewem , rozpaczą i stanowczością , usta drżały od cisnących się na nie słów , ręce miotały się w bezładnych ruchach .  Krzyknęła ;  - Nie kła m , to niepotrzebne !  Po za brutalstwami , zniewagami i szyderstwem kryjesz jakiś zamiar , do - którego nie masz odwagi wyraźnie się przyznać , chociaż nią się przechwalasz .  Powiedz przeto , bez wybiegów , czego chcesz ?  - Ożenić się z twoją córką Jolantą .  - Pan oszalał eś !  Przecie ona mogła by być . . . a może nawet jest twoją córką !  - Właśnie dlategoChcę zobaczyć , jak smakuje taka świnina , którą porządni ludzie często spożywają , ale się nie przyznają . . .  Eufemia opasała dłońmi głowę i usiadła niema , złamana .  Weszła służąca .  - Pan doktór . . .  Eufemia wzdrygnęła się , otarła twarz i zapytała :  - Kto taki ?  A , pan doktor , ja obudzę pana .  Obudziła go pocałunkiem .  Jacek otworzył oczy , spojrzał na żonę z filutemym uśmiechem i ujął ją za rękę .  - Pamiętasz , Femciu . . . przed 25 laty . . . kiedy śmy zostali sami . . .  - Pamiętam - odpowiedziała machinalnie . - Doktór przyszedł .  Jacek ziewnął , przeciągnął się , powstał , objął żonę w pół , przycisnął do siebie i szepnął :  - Musimy przygotować sobie dziś wspomnienie na złote wesele - dobrze ?  - Dobrze .  Oboje weszli do salonu .  Łowski był małym , łysym człowieczkiem z mnóstwem czerwonych pagórków na okrągłej , rzadko obrosłej twarzy .  Przymrużone , małe oczki uśmiechały się nałogowo i nieszczerze .  - Przyjmijcie państwo serdeczne życzenia .  - Dziękujemy - mówił Jacek - i wzajemnie winszujemy . . .  - Czego ?  - Karetki .  Praktyka rośnie .  - O , tak , niespodziewanie .  Nie mogł em nadążyć , musiał em pudełko i konika kupić .  - Widział em onegdaj to cacko , i kłaniał em się , ale doktór nie zauważył , bo był zaczytany .  - W domu nie mam chwili wolnej nawet na przejrzenie " Kuryera " , nie mówiąc o pismach lekarskich .  Straszna orka !  - Ale czy jeden numer gazety wystarczy doktorowi na cały dzień ?  - Właściwie nie wystarczy .  W zaufaniu powiem , że nieraz czytam po dwa i trzy razy , bo poważny i wzięty lekarz musi okazywać , że nie ma na to czasu po za przejazdem na wizyty .  Może to komuś wydać się śmiesznem , ale trudno , . mundus vult decipi , ergo .  - Ładnie brzmi , a jak to się tłomaczy ?  - Świat chce być oszukiwanym . . .  - O , tak , święta prawda , ludzi rzetelnych jest bardzo mało .  Mundus vult decipi , ergo .  Śliczne wyrzeczenie . . .  Wczoraj musiał em bronić doktora .  - Przed kim , czy przed czem ?  - Kuzynka państwa Krupnickich strasznie pomstowała , że doktór odmówił im pomocy .  - Ależ , kochany panie , ja nie jestem w stanie rozmnożyć się , a co najważniejsza - tam leczy kto inny .  - Nie mogli go znaleźć - wtrąciła Eufemia , która siedziała milcząca - a pani Krupnicka ciągle mdlała .  - Gdyby nawet umierała , bardzo by m ubolewał , aleby m jej nie ratował , ażeby nie wchodzić w drogę koledze .  - Mówiąc między nami , była by to stracona fatyga , bo oni biedacy zapominają o wszelkich zobowiązaniach .  - Mnie się udało nie obciążyć ich pamięci -  rzekł doktór wesoło .  - Niech się tam żydzi z nimi męczą .  - Gdyby tylko żydzi ! - westchnął Jacek .  - Wpadło dużo naszych .  - Może i pan ?  - Odrobinkę .  Był em ostrożny . . .  Wszedł Andrzej Waza- Krupnicki , zbankrutowany obywatel ziemski , dość otyły , kiedyś przystojny , nieco rubaszny , zewnętrzną serdecznością osłaniający wewnętrzną odrazę do obecnych .  Trzymał się jeszcze swej odłużonej Przylepy , ale go już wierzyciele od niej odlepiali , co mu nie przeszkadzało przynajmniej raz na miesiąc przyjeżdżać z żoną do Warszawy , gdzie on kupował niekupione konie , a ona sprawiała niesprawione toalety .  Złożywszy życzenia Drygałom , zwrócił się do Łowskiego :  - Dlaczego doktór nie był łaskaw przyjść wczoraj do mojej żony ?  A wie pan , ona omal nie umarła ?  - Bardzo -mi przykro było , ale etyka nie pozwoliła .  Panią leczy inny .  - Ale tego innego nie było .  - To rzeczy nie zmienia .  - Nie zmienia ?  Więc jeśli ordynującego lekarza nie można znaleźć , to drugi , bez obrażenia waszej szczególnej moralności , nie powinien ratować chorego nawet od śmierci !  Niechże tak będzie , skoro się panom Eskulapom podobało .  Ale nie pojmuję , dlaczego ten dziki ceremoniał nazywa się etyką ?  Czy z równą słusznością nie możnaby go nazwać scholastyką lub fonetyką ?  - Wolna wola , szanowny panie .  My pozostaniemy przy starej , a pan niech wybierze inną . . .  Zgoda ! . . .  - Mniejsza o złe , które szczęśliwie minęło , ale na przyszłość zapowiadam , że gdyby przez odmowę jakiegokolwiek etycznego konsyliarza ktoś mi umarł , nie dam winowajcy odmówić pacierza i palnę mu w łeb , bo taka jest moja etyka .  - Zanim mię to spotka , muszę spieszyć do chorych , którzy nie strzelają .  Podał rękę i wybiegł .  - Jakże tam na wsi ? - zapytał Jacek .  - Nieźle , brak mi tylko trochę benzyny i dlatego nie mogę jechać tak szybko , jakby m chciał .  Gdyby możni a życzliwi napełnili trochę rezerwoarek , popędził by m i wkrótce dług z wdzięcznością zwrócił .  - O mój jeszcze się nie upominam , to jest zapewne ulgą dla pana - odbił Jacek przebiegle zamach .  - Czy takiemu Krezusowi , jak pan , wypada wspominać o takiej drobnostce ?  Ot , dobrodzieju , dodajcie do tej drobnostki tyle , ażeby warto było o czem pamiętać .  - Nil desperandum , kochany panie .  Mam ja czterech nienasyconych i niewypłacalnych dłużników , moje dzieci , które mi wszystko zabierają , nic nie oddadzą i nawet nie powiedzą :  Bóg ci zapłać , stary .  Obecnie przybywa mi zwiększony wydatek , bo jedna z córek zapewne uda się pod opiekę świętego Hymena .  - Miły kłopot .  Czy przynajmniej państwo z wyboru zięcia zadowoleni ?  - Owszem , dobry chłopak , sympatyczny , ze świetną przyszłością , ale to jeszcze tajemnica .  - Dobrze im będzie , bo państwo nauczyli ście , swoje dzieci skromności .  Rzadka to dziś cnotaj Wszyscy nieopatrznem życiem nad stan spychamy się w przepaść .  Nawet chłop , zawsze skąpy i trudno wynoszący się na wyższy poziom , ma zachcianki pańskieWyobraźcie państwo sobie , że mam we wsi nędzarza małorolnego , który w przeszłym roku urządził dla swych dzieci choinkę .  Nie mając drzewka , osadził w stołku odłamaną gałąź sosnową , na której zapalił jedną łojówkę , zawiesił pudełko od szuwaksu i kapslę od butelki z koniakiem .  No chyba panie Drygał nie dopuścisz , ażeby Waza- Krupnicki urządzał swym dzieciom takie choinki .  Nie wiele mi potrzeba - 700 rb . , z dawnym długiem będzie okrągły tysiączek .  - Nie mogę , nie mogę -  - Powiedz pan szczerze : nie chcę , nie chcę , chociaż mam dużo rozporządzalnej gotówki .  Tak przynajmniej twierdzi Srul .  - Co za Srul ? - zapytał Jacek , dobrze udając niedomyślnego .  - Paskidnik , faktor pański .  - Znam istotnie żyda tego nazwiska , ale on wcale nie jest moim faktorem , a nadewszystko nie zagląda do mojej kieszeni .  - Zresztą o tem wszyscy wiedzą bez SrulaKrótko mówiąc : nie wierzysz mi pan i zapalił eś również świeczkę na mój pogrzeb .  Waza- Krupnicki , którego ród , jak potężny dąb , przez trzysta lat oparł się wszystkim burzom ; Waza- Krupnicki , którego przodkowie dodawali blasku narodowi a gdy krzyknęli , ich głos rozlegał się od brzegu do brzegu kraju ; Waza- Krupnicki , któremu bogate trzosy jeszcze przed 10 laty otwierały się na wyścigi , z prośbą , ażeby raczył z nich zaczerpnąć i nieraz poprzestały by na odbiorze długu samym zaszczytem pożyczki -ten pan jest dziś wobec nich parszywym psem , którego wyniszczyły i zabijają żydowskie liszaje .  Eufemia , która ciągle śledziła uchem ruchy w sąsiednim pokoju , usłyszawszy , że Ospat wyszedł , opuściła salon , zwłaszcza , że rozmowa zaczęła przybierać zbyt drażniący charakter .  - Zresztą nietylko mnie strącają w przepaść : spada w nią cała warstwa narodu , która go stworzyła , broniła , bogaciła i oświecała .  Z drogi karni azyny , bo jedzie pan Srul Paskidnik biedką a pan Hilary Skoczek - powozem !  Trudno , trzeba ustąpić i zginąć !  Ha , zobaczymy jak ta nowa szlachta nas zastąpi .  Powodzenia , panie Drygał , powodzenia , a jeśli pan będzie potrzebował pokaźnego furmana , to proszę o mnie pamiętać .  Sługa pański .  Ukłoniwszy się nisko , wyszedł dumny i wyprostowany , jak w polonezie .  Jacek nie wiedział , co ma czuć : radość , że nie dał się wciągnąć w bezzwrotną pożyczkę , czy smutek , że został potraktowany urągliwie .  Pragnął on wznieść się na wyższy stopień społeczny i dotąd nie mógł znaleźć szczebli .  Waza- Krupnicki jak gdyby go kopnął i zepchnął jeszcze niżej a tymczasem mógł go swą przyjaźnią podciągnąć .  Za dużo wymagał !  Tysiąc rubli !  Gdyby był poprzestał na 300 !  Eh , zresztą bankrut-bez znaczenia i wpływu . . .  Tem Jacek uspokoił się .  Wieczorem państwo Drygałowie byli w teatrze .  Po powrocie on bardzo długo pisał listy a ona , nie śpiąc , również długo wzdychała .  Po tryumfie przy obiedzie srebrno - weselnym nabrał Jacek jeszcze większej chęci do wystąpień krasomówczych .  Nie wątpił , że gdy wytęży swój talent w tyin kierunku , złamie Maczuga , wykaże mu jego niecnotę , upokorzy i zmusi do religijnego ślubu z Firminą .  Prawie z rozkoszą wyobrażał sobie , jak ten winowajca będzie się wił pod chłostą jego surowej nagany , jak będzie prosił o wspaniałomyślne przebaczenie .  Ale śród tych rojeń , pieszczących jego miłość własną , przelatywała natrętna myśl , że ów skruszony Maczug ma bardzo ostry i obrotny język , że jest zuchwały , napastniczy i brutalny , że więc może w walce słownej stawić bardzo energiczny opór .  To też pomimo że Jacek wierzył w swoją siłę a , rozmyślając nad starciem , przygotował sobie cały pęk piorunów , uznał , że nie zaszkodzi urządzić z członków rodziny radę wojenną i wysłuchać ich opinii .  Zresztą wymagała tego również przyzwoitość względem kochanej żony i dorosłych dzieci .  Stawili się wszyscy o naznaczonej godzinie , naturalnie , oprócz Firminy .  Jacek zagaił sesyę mówką :  - Coś się popsuło w państwie duńskiem - jak mówi mędrzec .  Moi drodzy , nie będę pokazywał wam wielkiej rany , jaka rozwarła się w sercach naszych , nie będę mierzył tej głębokiej przepaści , nad którą stanęła nasza córka a wasza siostra .  L a s c i ate ogni speranza .  Sprawcą naszego bólu i jej nieszczęścia jest człowiek przeklętej rasy , ohydnej religii , wróg naszego narodu i naszego Boga , przybłęda i wichrzyciel .  Chociaż mam stałe postanowienie , radbym poznać wasz pogląd na tę sprawę , bo przecież ona i was obchodzi .  Be or not to be .  Wypowiedzcie się szczerze .  - Według mnie - odezwała się Eufemia - należy unikać kłótni i rozgłosu .  Trzeba przemówić serdecznie do ich uczuć .  - To był by najlepszy sposób -- burknął Polikarp - poprawienia im humoru .  Firmina nie była nigdy czuła , a obecnie jeszcze bardziej stwardniała w rękach tego żydka .  Mojem zdaniem należy ją pominąć i tylko jemu dobrze skręcić kędzierzawy łepek .  - Na litość , bez awantur , mój Polikarpie ! - zawołała Eufemia .  -  Nic nie zyskamy , a dostaniemy się na złe języki .  Firmina wyniosła z domu najszlachetniejsze zadatki , on jest podobno idealistą . .  - Ha , ha , ha - zaśmiał się Polikarp - on jest takim idealistą , jak ja telegrafistą .  Pokazać mu mocną pięść , to będzie dla niego argument .  ~  Ty za dużo ufasz pięści - przerwała Jolanta .  - Gdyby ś mnie poprosił , uścisnął , pocałował , to jabym pozwoliła ci poskubać się na włókienka ; ale gdyby ś na mnie krzyknął , to by m rozpaliła szpilkę od kapelusza i przebiła cię .  - Cicho bądź , dzieciaku ! -- skarcił ją łagodnie Polikarp .  - Kiedyż ja przestanę być dzieciakiem ? - spierała się z zaognioną twarzyczką Jolanta , potrząsając bujną , jasną grzywą rozluźnionych włosów .  Mam lat 16 , Firmina jest odemnie starsza tylko o parę lat : jej wolno sprawić sobie męża przed ślubem a mnie nie wolno pogrozić niegrzecznej łapie ?  Moi kochani państwo , powiedzcie mi , gdzie ona poznała swego Kulfona ?  Nigdy przedtem o nim nie słyszeli śmy .  - Poznała go w Paryżu - odrzekła Eufemia .  - Dopiero wczoraj przyjechał , a ona go zaprosiła na obiad .  - Miała też co sobie sprowadzać z zagranicy !  - zaśmiała się Jolanta .  -Taki specyał mogła była znaleźć na miejscu .  - A co ty sądzisz , Cyryaku ? -zapytał Jacek młodszego syna .  - Przyznam się ojcu , że mnie ten rodzinnochrześcijańsko - żydowsko - radykalny bigosik mdli .  Zwyczajna kombinacya samca z samicąAni ta para nie zdobyła się na nic nowego , ani my .  - Co tu długo rozprawiać - zawołał Jacek .  Autos dafe !  Skoro zbałamucił dziewczynę , niech ją poślubi z błogosławieństwem kapłańskiem , w kościele , uczciwie , przyzwoicie i basta !  Ale posagu nie dam , co najwyżej małą zapomogę .  - Słusznie ! - rzekł Polikarp .  -Przecie ojciec w rozdziale majątku musi zachować różnicę między dziećmi czystemi a skażonemi .  - Ach , ty samolubie ! - zawołała Jolanta i uderzyła brata po ramieniu .  Służąca zawiadomiła .  - Przyszedł ten pan , co wczoraj był na obiedzie .  - Usuńcie się .  Proś !  Jacek zupełnie zapomniał wszystkie frazesy , które sobie ułożył dla zbiczowania Maczuga i zamiast przywitać go , jak postanowił , zimno i wzgardliwie , podał mu rękę .  Odrazu też uczuł , że plan mu się zepsuł .  - Poprosił em pana - rzekł , siląc się na ton suchy - dla wyjaśnienia tej niespodzianki , która spadła wczoraj na nas gromem .  Niech mi pan powie zupełnie szczerze , jaki stosunek łączy pana z moją córką ?  - Niepotrzebnie pan zastrzega dla siebie szczerość , bo ja przed nikim nie kryję , że Firmina jest moją faktyczną żoną .  - Czy pan w głębi swego sumienia nie uczuwa z tego powodu robaka , który je toczy wyrzutem ?  - Dajże mi pan raz spokój z takimi robakami .  Już panu powiedział em i dziś jeszcze powtarzam , że my w naszym stosunku widzimy coś tak naturalnego , jak zjedzenie obiadu .  - Chciał by m uwierzyć własnym uszom : według pana uwiedzenie cnotliwej dziewczyny , równa się zjedzeniu obiadu ?  - Przedewszystkiem tu niema żadnego uwiedzenia .  Pańska córka doskonale wiedziała , co to jest mężczyzna , czego od kobiety żąda i na co ona w związku z nim musi się zdecydować .  Doskonale wiedziała , że gdy razem spędzimy noc , nie będziemy łapali robaczków świętojańskich i słuchali słowików nawet w zimie .  A czy może ja ją oszukał em ?  Czy skłamał em przed nią , że jestem królewiczem z bajki ?  Czy obiecywał em formalnie ją poślubić ?  Objaśnił em ją najwyraźniej , że jestem przeciwnikiem małżeństwa religijnego , że nigdy przed żadnym ołtarzem i w żadnej bożnicy nie przysiągł by m kobiecie dozgonnej wierności ; że mojego żydowskiego wyznania nie zmienię na inne już dlatego , że przez to stwierdził by m , iż jakiekolwiek uznaję za lepsze lub wogóle dobre .  Wszystko to przedstawił em Firminie jasno , otwarcie , zanim połączyli śmy się bez księdza , pastora , rabina i mera .  - Sama otwartość względem mojej córki - rzekł kaznodziejskim tonem Jacek - nie rozgrzesza pana z winy .  Naród określa każdemu ze swych członków pewne normy życia , których łamać nie pozwala pod groźbą hańby ; wszczepia on w nas pewne pojęcia i zasady , które .  .  - Proszę nie kończyć - przerwał Maczug - bo ja wiem , co pan chce powiedzieć .  Otóż , naprzód winien em zaznaczyć , że nie uznaję narodów i nie zaliczam się do członków żadnego .  Nie jestem ani polakiem , ani francuzem , ani niemcem , lecz obywatelem świata .  Powtóre , pojęcia i zasady , które jakakolwiek gromada burżuazyjna ustaliła jako reguły postępowania , nic a nic mnie nie obchodzą , jeżeli nie są zgodne z mojem przekonaniem .  Gdyby m miał je szanować , to musiał by m nie tylko dopełnić wszystkich formalności religijnych i prawnych związku małżeńskiego , ale również nie powstawać i nie burzyć władzy , własności , wyzysku pracy najemnej , spadków , militaryzmu i innych pierwiastków próchna walącej się budy , zwanej społeczeństwem nowoczesnem . . .  Chociażby to było dla pana bardzo niemiłe , niech pan widzi we mnie tylko socyalistę , który prawie wszystkiego tego nienawidzi i tem gardzi , co pan czcisz i pragnął by ś zachować .  - Więc pan dla mnie , dla nas , dla rodziny kobiety , którą wybrał eś , nie masz nawet sympatyi ?  - Sympatyi ?  Ha , ha , ha !  Jak panu trudno pojąć ludzi po za swym gatunkiem !  Ja was , a zwłaszcza pana uważam za największego zbrodniarza , którego pragnął by m zniszczyć , zrujnować , doprowadzić do ostatniej nędzy .  Jeżeli pan się łudzisz , że kiedyś będziesz miał we mnie przywiązanego zięcia , to rozstań się z tą nadzieją : ja będę zawsze nieprzejednanym wrogiem Jacka Drygała , kapitalisty i fabrykanta , ssacza krwi robotniczej .  Te wyznania nietylko Jacka oburzały , ale przerażały .  W głowie czuł on zamęt , w uczuciach ból i protest przeciwko znieważaniu rzeczy najświętszych .  Kolejno ogarniała go niemoc lub zgroza , domagająca się natychmiastowego wyładowania .  - Dosyć , panie socyalisto , niech pan wyjdzie , bo ja gotów jestem coś zrobić , czego później będę żałował .  - Niech się pan nie oburza - odparł spokojnie Maczug - ja panu zapomnieć się nie pozwolę . . .  Jeżeli poprzednie słowa były ogłuszającym obuchem , to te ostatnią kroplą , która przepełniła miarę .  Jacek powstał , jak wysadzony sprężyną i krzyknął :  - Ty , przybłędo , na cóś mi nie pozwolisz ! ?  Precz stąd , precz bez słowa , bo łeb rozbiję !  I chwycił kandelabr z biurka .  Maczug zbladł i zrozumiał , że miał przed sobą człowieka w szale , zdolnego wykonać pogróżkę .  Zląkł się .  - Niepotrzebnie pan się unosi , bo ja nie chciał em pana obrażać jako Jacka Drygała , lecz jako typ społeczny , z którym walczymy .  Co zaś do córki pańskiej , to na usprawiedliwienie moje przytoczę jeszcze jedną okoliczność , którą dotąd taił em : nazwisko Maczug jest przybrane dla celów konspiracyjnych .  Rzeczywiście nazywam się inaczej . . .  Wiadomo panu , że pod pseudonimem ślubu wziąć nie można .  Jacek , uderzony tą nową niespodzianką , zamilkł , utkwił zdumiony wzrok w Maczuga i rzekł ze spazmatycznym śmiechem :  Więc moja córka nie wie , jak się nazywa jej prawie mąż , ja nie wiem , jak się nazywa mój prawie zięć , a mój wnuk nie będzie wiedział , jak się nazywa jego prawie ojciec ?  Ha , ha , ha !  To piramidalne !  Ha , ha , ha !  Wstrząsany nerwowym śmiechem , usiadł .  - Ja ci tak zagram głupi burżuju , że przestaniesz się śmiać i zapłaczesz - szepnął Maczug i wyszedł .  Silne wrażeniav których Jacek obecnie doznawał po raz pierwszy , wyczerpywały szybko jego energię nerwową .  Po odejściu Maczuga zapadł w ciężką zadumę , z której go przebudziła żona .  - Jakże wypadła konferencya z Maczugiem ?  - To nie konferencya , ale intryga maskaradowa .  Ten pan romansuje incognito - to wygodniej .  On nie nazywa się wcale Maczug , ale nie chce powiedzieć jak .  Oświadczył mi , że jestem zbrodniarz , że mnie nienawidzi i będzie starał się zrujnować .  Do was wszystkich czuje również odrazę .  - Za co ?  - Za to , że on jest socyalistą , a my burżujami .  Słuchał em dość cierpliwie wymysłów tego psubrata , ale w końcu niewiele brakło , a był by m go trzepnął kandelabrem .  - Ach , jak to dobrze , żeś się pohamował . . .  To było by okropne ! - . .  - Gdyby ś ty go była słuchała , jestem przekonany , że cisnęła by ś w niego kałamarzem , przyciskiem , krzesłem ! . .  - Na czemże stanęło ?  - Będą robili , co im się podoba , kpiąc sobie z naszego niezadowolenia .  - Musimy tę karę boską przyjąć z poddaniem się - rzekła Eufemia poważnie .  - Ażeby jednak coś podobnego nie spotkało nas znowu , powinni śmy , dopóki czas , zabezpieczyć naszą drugą córkę .  Jolanta jest dziewczynką miłą , wesołą , złym poszeptom niedostępną , ale nie wiadomo , jakie pokusy jej się uczepią i czy ona , niezahartowana , zdoła im się oprzeć .  Dlatego sądzę , że było by bardzo dobrem oddać ją do klasztoru Sercanek w Belgii na dokończenie edukacyi .  Co o tem myślisz ?  - Doskonały pomysł .  - Przewiduję , że z Firminą i Maczugiem będą jeszcze zatargi , które nie mogą dobrze oddziałać na Jolantę .  Już nawet dostrzegła m pewne ślady złego na nią wpływu tej nieszczęsnej sprawy .  Jeżeli zaś mamy ją wysłać , to trzeba jaknajprędzej .  - Ale czy ona nie sprzeciwi się ?  - Jolanta ?  Gdyby ś jej zaproponował , ażeby pojechała aeroplanem do księżyca , zgodziła by się bez namysłu .  Zycie w tej dziewczynie kipi warem .  Nieraz bardzo się o nią boję . . .  - Odwieź ją , chociażby jutro .  - Ojciec miał już rozprawę z Maczugiem - rzekł , wchodząc , Polikarp .  - No , i cóż , był by m się zapewne przydał do wyrzucenia go za drzwi ?  - Sam się wyniósł , ale to kanalia do opatentowania !  - Rozmówię się zaraz z Jolantą - wtrąciła Eufemia i wyszła .  -- Na podwórzu fabryki spotkał em go , rozmawiającego z robotnikiem , który jest znany jako podżegacz .  Szwagierek coś knuje-  - Buntuje głupców .  -- Ojciec nie da sobie z nim rady .  Tu potrzeba mocniejszej rękiNiech mnie ojciec weźmie do spółki w fabryce , powierzy mi główny zarząd , a ja z żydkiem potańcuję .  - Może to istotnie będzie najlepsze wyjście .  Masz słuszność : ja zedrę się zupełnie w walce z tym gałganem , zwłaszcza że za nim stoi moje dziecko - . .  Zmienię firmę na " Jacek Drygał i Syn " .  Jutro roześlę okólnik .  Coraz lepiej interesy idą-uważasz ?  - Mam nadzieję je rozszerzyć .  Warto popracować !  Polikarpowi ta praca uśmiechała się z wielu względów .  Naprzód , jako ofiara niesprawiedliwości nauczycieli , którzy mu obrzydzili naukę już w trzeciej klasie i zmusili do opuszczenia szkoły , zyskiwał on zajęcie , którego dotąd nie miał i do którego jedynie był zdolny - dyrektorstwo nie wymaga żadnej specyalnej wiedzy i zdolności .  Dotychczas przyczepiał się luźnie do rozmaitych czynności ojca nie utrwalając swego stanowiska w żadnem .  Nieprzerwanym ciągiem , z zamiłowaniem i talentem uprawiał tylko rozmaite sporty : był doskonałym strzelcem , łyżwiarzem , lawn - tennistą , gimnastykiem , uwodzicielem , a chociaż na tych polach odniósł liczne tryumfy i zdobył zaszczytne znaczki , jednakże v / 24 roku nie wiedział jeszcze , czem będzie ostatecznie .  Znaczną ulgą w tym kłopocie i ułatwieniem rozwiązania zagadki była pewność , że ojciec zostawi mu po śmierci dużą deskę ratunku .  Drugiej pobudki do nastręczenia się jako spólnik firmowy i zarządu dostarczył mu nagły rozrost fabryki , która wytwarzając przedmioty pokupne a swem przeznaczeniem nieponętne , była prawie bez spółzawodnictwa i zyskiwała coraz więcej obstalunków .  Polikarp , który umiał dobrze grać i mierzyć do celu , przypuszczał możliwość wyłącznego zawładnięcia nią bez zmniejszenia swego udziału w spadku .  Jątrzące się zaś ciągle stosunki z robotnikami wcale go nie odstraszały , przeciwnie , podniecały .  Wierzący w siłę fizyczną i lubiący jej używać , bezwraźliwy w odczuciach , bezwzględny w postępowaniu , śmiały a jednocześnie podstępny w walce , chętnie wchodził na stanowisko , które mu zapowiadało nieustanne i ostre starcia .  On ich pożądał , bo znajdował w nich przyjemne wrażenia , bo wierzył , że wyjdzie z nich zwycięzko .  Wypadek z siostrą mniej go smucił , niż pobudzał do namysłu nad wyciągnięciem zeń ostatniej korzyści .  Rozgniewany ojciec mógł córce zmniejszyć posag , a nawet ją zupełnie wydziedziczyć .  Był by to niewątpliwy zysk .  Jacek Drygał , chociaż zgorszony kompromitacyą córki i obrażony zuchwałością Maczuga , ostudzał się dość prędko .  Wogóle był to człowiek , posiadający szczęśliwą płytkość sadzawki i nieznający nieszczęśliwej głębi morza .  Cokolwiek dobrego lub złego wpadło w jego duszę , nie spoczywało w niej na otchłannem dnie długo , lecz zatrzymywało się pod wierzchem lub na wierzchu i zsuwało się lub spływało z niej szybko .  Dzięki tej nieocenionej właściwości mógł on być zdrów , kochać żonę i liczne przyjaciółki , zjednywać sobie ludzi , cieszyć się ich szacunkiem , wierzyć w swoje słowa , przeciwstawiać im swoje czyny i robić majątek .  - Zapomnijmy już o kłopotach - rzekł Polikarp - i zagrajmy w pikietę .  - Ozłocić cię chłopcze za tę radę !  Gloria inexcelsis De o . . . jak śpiewa ksiądz między gospodynią a kawą , Znasz anegdotę o duszy ?  - Nie .  - Przyszedł młody chłopak ze swą narzeczoną dać na zapowiedzi .  Proboszcz , chcąc ich przeegzaminować z katechizmu , zapytał jego : " A powiedz mi , co to jest dusza ? - " Kobieta - odrzekł chłopiec - biało odziana , chociaż z gęby to nie dojrzał em " .  " Gdzieżeś ty ją widział ?  - Przechodził em raz w nocy koło plebanii , okno się otworzyło , wyskoczyła przez nie biała kobieta , jegomość ją poklepał po ramieniu i powiedział :  - A przyjdź jutro moja duszo " .  Obaj uśmieli się serdecznie .  Przy grze umilkli .  Skupili uwagę , ażeby wzajemnie podpatrywać karty i oszukiwać się .  Tylko od czasu do czasu syn lub ojciec mówił :  - W klubach tak nie wolno .  Ostatecznie Jacek przegrał , co mu się zdarzało za każdym razem , bo syn miał lepsze oczy i zręczniejsze palce .  - Niech żyje mój rodzony papa , Jacek , a jak mama mówi - Hyacynt Drygał - wołała rozradowana , poprzedzając matkę , Jolanta , która rzuciła się ojcu na szyję i zaczęła go gwałtownie ściskać .  - Udusisz mnie ! - bronił się Jacek .  - Takiego rodzica warto mieć , on godzien takiej córki , jak urocza Jolanta .  Niech się tatuś nic a nic o mnie nie boi , do klasztoru nie wstąpię .  Przeciwnie , ja nawet mu wpuszczę trochę wesołości .  Gdy przyjadę , udam skromniutką , niewinniutką i głupiutką , a jeżeli zakonnice będą czyste , pucnę je w łapy .  Ale zaraz nazajutrz rozpocznę przygotowywać śmiech .  Niepodobna , ażeby na najsurowszej pensyi nie było kilku uczenic , którym dokucza rygor i które chciały by wyjrzeć w świat .  Ja je prędko poznam i po cichu im powiem : - Nie dajmy sobie zatkać uszu , zamknąć ust i oczu .  Myśleć o Bogu przez godzinę wystarczy Jemu i nam , . .  - Jolanto , co ty pleciesz ! - upomniała matka .  - Mamusiu , to jest szczera prawda .  Czy podobna , ażeby Pan Bóg stworzył nas po to tylko , ażeby śmy umartwiały się i topiły w modłach ?  Gdyby tego chciał , toby nam nie dał ani serca , ani ładnych sukienek , ani przyjemnych chłopców .  Trzymał by nas wszystkich na pustyni , spuszczał codzień mannę , przepiórki i kilka chorób , nie troszcząc się wcale o nasz humor .  Nie próbujcie państwo mnie inaczej przekonać , bo ja o tem wszystkiem dużo myślała m , a nawet zapytywała m samego Boga . . .  - Ona bredzi ! - wtrącił Polikarp .  - Życzę ci , ażeby ś zawsze był tak przytomny , jak ja w tej chwili .  Niedawno , przed paru miesiącami , obudziła m się nagle w nocy , jak gdyby mnie ktoś zawołał .  Księżyc świecił tak jasno , że mogła m odróżnić każdy sprzęt w pokoju .  W kącie naprzeciw mego łóżka jasność zaczęła jeszcze bardziej się zwiększać , wreszcie spostrzegła m postać błyszczącą , przezroczystą , która na mnie patrzyła dwiema gwiazdami .  Domyśliła m się , że to był Pan Bóg , którego nieraz zapraszała m , ażeby mnie odwiedził .  Zadała m mu dużo pytań - nie powiem jakich - a na wszystkie skinął głową , dając mi znak , że się ze mną zgadza .  - Mam nadzieję - zauważył Jacek - że cię z tych boskich wizyt w klasztorze wyleczą .  Wbiegła służąca , bardzo spłoszona i podała bilet .  - Hrabia .  Jacek , przeczytawszy kartę , wyszedł pośpiesznie do przedpokoju , wprowadził z ukłonem młodego eleganta i przedstawił :  - Hrabia Rzecznicki .  - Przychodzę do szanownej pani w imieniu mojej chorej matki - rzekł przybyły do Eufemii , przywitawszy się ze wszystkimi - Nie mogąc osobiście , zanosi ona przeze mnie pokorną prośbę , ażeby pani pozwoliła swojemu pięknemu kwiatkowi - tu zwrócił się ku Jolancie - sprzedawać nasz kwiatek na korzyść przytułku św . Korduli .  - Jakiejże okoliczności - zapytała zdziwiona Eufemia - zawdzięcza córka moja zwrócenie na siebie uwagi pani hrabiny ?  - Przed paru tygodniami panna Jolanta ofiarowała nam , idącym ulicą Marszałkowską , dobroczynny kwiatek .  Wtedy matka moja powiedziała do mnie : trzeba się dowiedzieć , kto jest ta panienka ; ja ją zaproszę do naszej kwesty , bo tak ślicznej i miłej dzieweczce nikt nie odmówi .  Oto , dlaczego tu jestem i czekam łaskawej odpowiedzi .  Twarz Jolanty stała się wielkim koralem .  - Jak myślisz Femciu ? -odezwał się Jacek - mnie się zdaje , że niema przeszkody .  - Kiedy odbędzie się sprzedaż kwiatka ? - zapytała Eufemia .  - W przyszłą niedzielę .  - Za kilka dni mamy wyjechać za granicę .  - Czy to termin niewzruszony ? - badał Rzecznicki .  - Przynajmniej postanowiony - objaśniła Eufemia .  - Jeżeli tylko można go odsunąć - niech panie zrobią czyn miłosierny .  Jesteśmy przekonani , że panna Jolanta będzie naszą złotą żyłką .  Za to ją pobłogosławi święta Kordula , patronka oblubienic ( improwizował ) .  - No , odłóżcie podróż - namawiał Jacek - skoro pani hrabina tak bardzo tego sobie życzy i pan hrabia tak grzecznie prosi .  - A ty jak sądzisz , Jolanciu ? -zapytała matka .  - Zostaniemy - odpowiedziała dziewczyna wesoło , zapanowawszy już nad wzruszeniem .  - Ach , jakże będziemy pani wdzięczni ! - mówił hrabia .  -  Niech pani posunie dobroć jeszcze dalej i umożliwi mojej matce osobiste porozumienie się .  Jak było by dla pani najwygodniej ?  - Poprostu pójdę do hrabiny .  - Gdyby pani była łaskawa zrobić to zaraz , to kareta czeka na panią przed domem , a gdyby m nie był zbyt natrętnym , prosił by m o pozwolenie towarzyszem a .  - I owszem - rzekła Jolanta - będzie mi przyjemniej .  Samej jechać w obcej karecie , do obcego domu i obcej osoby - niemiło .  A pana już trochę znam .  - Dziękuję , . .  Za godzinę odstawię szanownym państwu ich klejnot .  Tymczasem składam od matki i siebie wyrazy głębokiego uszanowania .  Jolanta włożyła na głowę zgrabny kapelusik i roześmiana wyszła z Rzecznickim .  - I kto się spodziewał tyle śmiałości po tej smarkatce ! - rzekł Jacek .  Z hrabiami tak sobie swobodnie postępuje , jak ze zwykłymi śmiertelnikami .  Zuch dziewczyna !  Prześlicznie wyglądała . . .  - To nagłe rozmiłowanie się hrabiny w Jolancie , przysłanie syna , jego z nią jazda - wszystko to niebardzo mi się podoba - zauważyła Eufemia .  - Moja droga - tłomaczył mąż - ludzie z takiem stanowiskiem mają prawo wymagać od nas ustępstw i usług .  A ci zachowali się po prostu wytwornie i nie urazili naszej godnościCzy można było mówić uprzejmiej , nawet powiem - z większem uszanowaniem , niż młody Rzecznicki ?  Jolanta widocznie podobała mu się nadzwyczajnie . . .  Kto wie !  Książęta i królowie schodzą niżej po żony , dlaczegóż by nie miał tego uczynić hrabia ?  Alboż to nasza córeczka tego nie warta ?  - To się zdarza - rzekł milczący dotąd Polikarp - ale daleko częściej zdarza się , że ładne dziewczyny służą panom do krótkiej zabawki .  - Rodzina Rzecznickich świeci w arystokracyi czystością obyczajów - dowodził Jacek .  -  Gdyby wszakże ten panicz poważył się . .  Nie życzę mu !  - Ja nadewszystko nie życzę Jolancie - zaśmiał się Polikarp .  - Chociaż , jeśli mam być szczerym , gdyby m był hrabią i nawinęła mi się piękna dziewczyna , poprosił by ś ją o wszystko , nie prosząc o rękę .  - Obrzydliwiec jesteś - oburzyła się matka .  - My wszyscy jesteśmy tacy , moja mamo , tylko nie wszyscy się do tego przyznajemy .  - To niepodobna !  - Ach , to jest tak prawdziwe , jak moje zęby w moich dziąsłach .  Matki , wychowujące synów , powinny lepiej znać naturę męzką , która jest zupełnie odmienna od kobiecej .  Wtedy nie popełniały by błędów i nie zmuszały by do obłudy .  Mamie z pewnością zdaje się , że my z Cyryakiem dotąd , jak panienki , czujemy zaledwie słabiutkie pragnienia miłosne lub nie czujemy ich wcale , że panujemy nad swemi namiętnościami , jak św . Antoni .  Tymczasem my od 12 roku życia , lub może wcześniej , ścigamy dziewczyny i otwarcie lub podstępnie bierzemy od nich całą rozkosz , jakiej nam dostarczyć mogą .  Takie jest nasze i ich przeznaczenie .  Surowe kobiety są głęboko przekonane , że ich cnota wydaje czarującą woń , która przejmuje mężczyzn czcią i zachwytem .  Dziecinne złudzenie !  Na mnie - a niewątpliwie i na innych - tego rodzaju kobiety działają jak potwory i kaleki , nie tylko dlatego , że są zwykle stare lub brzydkie , ale również dlatego , że owa sławiona ich cnota wyziewa odrażający odór .  Niech mama wierzy mężczyźnie , że on nie ukradnie , nie oszuka , nie zabije , nie pozostanie obojętnym na cudze cierpienia i nędzę , ale niech mama mu nigdy nie wierzy , że opuści sposobność skorzystania z ponętnej kobiety .  - Dwie rzeczy są bardzo przykre i wstrętne w tem twojem wyznaniu - rzekła Eufemia - naprzód , że to mówisz , a potwóre , że to mówisz matce .  Rady zaś twojej nie posłucham i nie przestanę wierzyć , że są mężczyźni , którzy uszanują w kobiecie człowieka , chociażbym nigdy takiego nie spotkała .  - Co innego rzeczywistość a co innego majaki .  Jeśli mamie jest to potrzebne dla przyjemności lub wygody , niech mama wierzy , że i na ziemi są anioły rodzaju męskiego .  No , ojcze , odważnie , kto z nas widzi prawdę ?  - Matka . . .  - Ha , ha , ha .  Papa stchórzył !  - Troszkę racyi ty masz , ale . . .  - Aha , rozumiem !  Gdy mama odejdzie i drzwi za sobą zamknie , będę miał całą racyę .  - Wychodzę - rzekła Eufemia z urazą - ażeby ście mogli pomówić z sobą dusza do duszy .  - Po co ty matkę drażnisz ? - wyrzucał synowi Jacek .  -Masz zupełną słuszność , ale żadna kobieta na nią się nie zgodzi .  One muszą być okłamywane nawet wtedy , kiedy o tem wiedzą .  Każda woli usłyszeć : ja tylko ciebie jedną kocham , kochał em i kochać będę , chociaż zna wszystkie twoje przeszłe i obecne kochankiTaka ich natura .  Nie darmo wieszcz wyrzekł : La donna e mobile .  - Czy ojciec wiele razy przeniewierzył się matce ?  - Przekonasz się na sobie , że takie grzechy tylko Bóg za nas zdoła policzyć .  - A teraz ma ojciec jeszcze kochanki ?  - No , mój drogi , wystarczy mi ksiądz ; przed tobą spowiadać się nie będę , zwłaszcza że mógł by ś mnie wysadzić z siodła .  - Tak skromny nie jestem , ażeby m poprzestawał na przyjaciółkach papy .  O jednej domowej wiem , ale tę ojciec odziedziczył po mnie .  Nie wejdziemy sobie w drogę , dla obu nas nie zbraknie .  Bardziej interesuje mnie co innego : czy ojciec , wygłaszając kazanie moralne , wierzy w swoje słowa ?  - Najzupełniej .  - Więc dlaczego ojciec według nich nie postępuje ?  - Bo jestem istotą słabą , ułomną .  Każdy człowiek składa się z dwóch ludzi : jeden , który czyni a drugi , który mówi .  Skutkiem tego każdy może grzeszyć albo pojedyńczo - czynem , albo podwójnie czynem i słowem .  Tylko święci nie grzeszą nawet pojedyńczo .  Zwyczajni śmiertelnicy na to zdobyć się nie mogą : jedni grzeszą pojedyńczo - tych Bóg każe a świat usprawiedliwia , a drudzy grzeszą podwójnie -- tym ani Bóg , ani świątynie przebaczaTo są właśnie ludzie podli , przeklęci w każdem społeczeństwie , bo nie tylko sami źle czynią , ale jeszcze innych do tego zachęcają .  Słusznie w kościele nas uczą : nie patrz na to , co ksiądz robi , ale na to , co mówi .  Pomimo że on żyje z gospodynią , pomimo że jest chciwy , przewrotny , niesprawiedliwy , jeżeli z ambony nakłania do cnoty , pozostaje czcigodnym kapłanem .  Otóż i ja , mój synku , grzeszył em , ale przysięgam na zbawienie duszy mojej , że zawsze tylko pojedyńczo .  - A czy niema ludzi , którzyby grzeszyli pojedyńczo , ale tylko słowem ?  - Może są , ale nie rozumiem , jaką przyjemność mógł by mieć taki głupiec z samego języka .  -- Któregoż ojciec uważał by za gorszego ?  - Naturalnie tego , który grzeszy tylko słowem .  Bo naprzód , niema on na swoje usprawiedliwienie rozkoszy , jaką daje czyn zakazany ; powtóre , znieprawia innych ludzi .  Wogóle zaś jest to wstrętny dureń , i społeczeństwo okazuje wielki rozum , karząc surowiej niemoralne gadanie , niż niemoralne postępki .  - A jak mama patrzy na tę sprawę .  - O ile jest człowiekiem - zgodnie ze mną , o ile jest kobietą - wymaga bezwzględnej moralności , na której kobiety więcej korzystają , niż mężczyźni .  - Dziękuję papie za tę lekcyę etyki praktycznej .  Przyda mi się ona , bo jakkolwiek mało dotąd pracował em , rzecz dziwna , nie miał em czasu myśleć o kwestyach ogólnych .  Mojego mózgu ta pajęczyna się nie czepia .  - Za to ja , synku , dużo i głęboko myślał em o najtrudniejszych zagadnieniach .  Historia est magistra vitae .  Niejedną noc przefilozofował em bezsennie ; zebrał em sobie bogaty skarbik prawd niewzruszonych , na doświadczeniu własnem opartych .  Mogę wam dać nieomylną radę w każdem położeniu .  Służąca przyniosła i podała list .  Jacek nałożył okulary i otworzył kopertę .  - List od Cyryaka ? ! - zawołał , spojrzawszy na pismo .  - Także przysmaczek !  Posłuchaj : " Kochany papo !  Wczoraj w nocy , o godzinie mi niewiadomej i w miejscu niewiadomem , zbyt mocno nasiąkły niewiadomym nektarem , . zrobił em coś niewiadomego , za co mi stójkowy ofiarował gościnny nocleg w cyrkule , gdzie dotąd przebywam , napawając się nowem przeżyciem .  Ponieważ mam tych świeżych wrażeń dosyć i pragnął by m wrócić do dawnych a skutkiem jakiejś niejasności w moich wczorajszych odpowiedziach moi gospodarze nie chcą się ze mną rozstać , przeto proszę nieoszacowanego Papona , ażejay coprędzej przybył i uwolnił mnie lub wykradł z tej niezwykłej stacyi w pielgrzymce życia .  Głodny i brudny a skutkiem tego niemający przywiązania synowskiego - Cyryak " .  - Trudno - rzekł Polikarp-musi ojciec pójść i tego prosiaka wydobyć .  Zdradzimy tajemnice myśli starszego brata , gdy pozostał sam .  W ciągu dnia nasunęło mu się tyle i tak ważnych , że musiał je uporządkować i związać .  Roił tak :  - Firmina zagrzęźnie w takie błoto ze swoim żydkiem , że zrazi sobie zupełnie ojca , który ją albo wydziedziczy albo skąpo obdarzy .  Cyryak skacze również na łeb w przepaść , w której prędko kark skręci .  Jolanta pozostanie ciągle dzieckiem naiwnem , dobrem i lekkomyślnem .  Prawdopodobnie zatem będę generalnym spadkobiercą mojego papy , który niech żyje jak najdłużej , bo majątku nie uszczupli , ale przysporzy .  Jeżeli zaś cokolwiek uroni , to na moją korzyść .  Wolniutko i ostrożniutko postaram się go w fabryce zredukować , zrobić ułamkiem koło mnie - całości .  Nietrudno to będzie , bo Jacuś , dzięki spóźnionym napadom młodości , szybko się starzeje i głupieje .  Dalszy ciąg myśli przerwała mu swem wejściem Kasia .  - Jakże tam starszy pan się sprawuje ?  - A panu co do tego ?  - Z ciekawości .  - Czy nie możnaby jakoś poprawić naszego obrzydliwego nazwiska ? - spytał Cyryak , leżąc w gabinecie na szezlągu i puszczając kółka z papierosa .  - Poprawić ? - odparł Jacek .  -Jak to ty rozumiesz ?  - Rozumiem tak , że ja dłużej nie chcę i nie mogę nazywać się Drygał .  - Czy tobie się zdaje , że nazwisko można tak zmienić jak kapelusz ?  Ono jest utrwalone w metrykach , wszelkich aktach , paszportach , meldunkach , nie mówiąc o pamięci ludzkiej .  Czy ty zamierzasz ze wszystkich dokumentów wyskrobać je i inne wpisać .  - Bynajmniej .  Niech sobie pozostanie do końca świata w tych dokumentach , tylko niech zginie w ustach ludzkich .  Ojciec wie , że śmieszność zabija największą siłę .  Ja przez ten przeklęty wyraz nie mogę niczego dokonać .  Żeby m powiedział najwspanialszą mowę , gdy tylko ktoś krzyknie : Drygał ! - natychmiast przepada najwspanialszy efekt .  - Ja tego nigdy nie doświadczał em - . .  - Gdzie ojciec miał doświadczyć ?  W przemówieniach do innych Drygałów i Drygaląt ?  W stosunkach z pospólstwem roboczem i handlującem ?  W takim świecie można się przezwać jeszcze gorzej .  - Każde nazwisko opromienia się świetnemi czynami , Żaba , Komar , Bóbr - to arystokracya !  Czy Kościuszko tak pięknie brzmi ?  - Wszystko to jeszcze nie Drygał : Wątpię , ażeby którykolwiek z naszych przodków był tak głupi i sam sobie wybrał zawołanie , które było by niedorzeczne dla psa .  Zapewne mu je nadał jakiś złośliwiec .  Ale stało się .  Naszym obowiązkiem jest tę obrzydliwość unicestwić lub przerobić .  Mój przyjaciel , Stefan Bałwan , podpisuje się St . von Balvin ; my musimy dokonać podobnej zmiany .  Jak się nazywała matka ojca ?  -- Piszczała .  - Masz tobie !  On Drygał a ona Piszczała .  Gwałtu , co za gamiturek !  Czy w rodzinie ojca niema jakiegoś ludzkiego nazwiska ?  - Moja babka była z domu Dmuchalska .  -- Na nic !  A prababka ?  - Zaraz sobie przypomnę . . .  A ! Buła !  -- Także śliczne słóweczko !  Ale przynajmniej można z niego coś wykręcić .  A więc zrobimy tak : Jacka won !  Na jego miejsce Hyacynt .  Drygał zaś po lekkiem sfrancuzieniu z kawałkiem prababki brzmieć będzie : Boule de Regal .  Odtąd więc ojciec nazywać się będzie : Hiacynthe Boule de Regal .  Proszę dobrze zapamiętać .  - Ale ja będę tak się nazywał tylko w kółku rodzinnem , śród dobrych znajomych i przyjaciół ?  - I publicznie !  - Jakto ?  Mam się wyprzeć moich podpisów urzędowych , zrzec się sum na hipotekach , a może wreszcie dostać się do kozy ?  Nie , mój drogi , tego było by za wiele !  - Przedewszystkiem każe sobie ojciec zrobić nowe bilety wizytowe z poprawionem nazwiskiem .  - Zastanów się !  Nikt mnie z nich nie pozna . . .  Cyryak zamyślił się .  - Pomogło by nam to ogromnie - rzekł - gdyby dla kogoś z naszej rodziny potrzeba było nekrologu .  Tam odrazu zmienili by śmy Drygała .