Aleksander Świętochowski  Tragikomedya prawdy  ON I ONA .  Prawda jest niemoralnością naszych czasów .  L . Feuerbach .  — Łudzisz się pani .  Z pewnością nie było dotąd człowieka , któryby prawdy swych przekonań nigdy kłamstwem lub milczeniem nie osłaniał i zawsze ją odkrywał .  Więcej powiem : nie było matki , któraby się odważyła takiego człowieka urodzić .  — Ja odważyłabym się pierwsza .  — Tak , jak jabym majątek Rotschilda rozdał biednym .  Łatwo pani poświęcać to , czego nie masz i co ci do serca nie przyrosło — dziecko .  Podobnym zapewnieniom wierzyć można tylko wtedy , kiedy one są poświęceniem na cudzy rachunek .  — Dziwaczna przesada !  — Bynajmniej , jeżeli tylko nie było by pani obojętnem , czy twoje dziecko udusi się w dymach chwały , czy w postronku szubienicy .  Zresztą łatwo to sprawdzić przykładem .  Wystawmy sobie , że pani masz małego synka , który jednego z gości pyta , jak ten przyczepia sobie perukę , drugiemu pokazuje rozpiętą kamizelkę , trzeciemu opowiada , jak mama z ciocią ośmieszały jego niezgrabność — co pani zrobisz , usłyszawszy te szczere wyznania ?  Krzykniesz na malca , wyprowadzisz go z pokoju i pod surową karą zabronisz mu podobnych gadanin .  Przypuśćmy dalej , że on zostanie przemysłowcem , kupcem , literatem , urzędnikiem , wodzem , ministrem , że do równych sobie , niższych i wyższych , zacznie mówić prawdę — co z nim się stanie ?  Jako kupiec — odstraszy sobie klientów , jako urzędnik — straci posadę , albo nawet coś więcej .  Zginie on wprzódy , nim mu się ustali barwa włosów .  Zapewniam panią , że będąc agentem towarzystwa asekuracyjnego , nie ubezpieczył by m jego życia .  Taki człowiek — to wilk , którego wolno każdemu , na każdym gruncie , o każdej porze zabić i jeszcze zażądać nagrody .  — Zapewne , gdyby wszystkich obrażał ! . . .  — Co to znaczy obrażał ?  Jemu ust nie otwierała by złość , ale szczerość .  A gdyby nawet często się pomylił , to czyż jego wina , że miał błędne przekonanie ?  Ale on utracił by cześć , mienie , swobodę , życie , za słowa niewątpliwie słuszne .  Pani nie uprzytomniasz sobie dostatecznie , jak dalece do utrzymania budowy społecznej potrzebnem jest kłamstwo .  Tkwi ono tak głęboko w naturze ludzkiej , że nawet Mojżesz nie śmiał go zabronić w swych przykazaniach .  Przykazanie zaś doby obecnej wyraził doskonale Feuerbach , którego słów nigdy nie zapomnę : » Kto teraz prawdę mówi , ten jest zuchwałym i nieobyczajnym ; kto jest nieobyczajnym , jest niemoralnym .  Prawda jest niemoralnością naszych czasów « .  » Gdyby m miał pełną rękę prawd — rzekł Fontenelle — bał by m się jej otworzyć « .  Tak pani , to nie paradoks .  — Gdyby wszakże pewnego dnia wszyscy ludzie zaczęli mówić do siebie szczerze . . .  — Wiesz pani , coby z tego wynikło ?  Rewolucya — i to powszechna .  Powstała by gwałtowna walka śród rodzin , przyjaciół , znajomych , podwładnych i zwierzchników .  Jeśli do tego kiedykolwiek przyjdzie , radzę pani wyjechać i zdala przeczekać burzę .  — Masz pan więcej humoru , niż racyi .  — Bynajmniej .  Wierz mi pani , że nie wytrzymała by ś przez jedną godzinę słuchania prawdy — o sobie .  — Mów pan , co myślisz , proszę .  — Pani daj przykład , wszakże jesteś ode mnie odważniejszą .  — Dobrze — tylko proszę o pobłażliwość .  — Na to się zdobędę .  — Kiedy pana zobaczyła m po raz pierwszy , zrobił eś na mnie wrażenie drzazgi , którą trzeba włożyć w ogień , ażeby się przekonać , że ona ma w sobie żywicę i pali się gwałtownie .  Gdyby nie objaśnienia znajomych , dziwiła by m się pańskiej żonie , że wybrała sobie taki suchy preparat życiowy .  Zwykle do naszego serca każdemu pierwsze drzwi otwiera wzrok .  Jeżeli nasze oczy go powstrzymają , musi on chyba te drzwi siłą wyłamać .  Pan mi się wydał eś bardzo brzydkim .  Kobieta jest niezawodnie mniej zmysłową , niż mężczyzna , ale bardziej od niego wrażliwą .  To też nietylko prostej owieczce , ale nawet rozumnej emancypantce podoba się w pierwszej chwili tęgi i piękny baran .  Trwa to bardzo krótko , ale objawia się silnie .  Pan jesteś za chudy , za żółty , za rzadkie masz włosy i za czerwone ręce , ażeby ś mógł podobać się kobiecie z wejrzenia .  — Ponieważ doświadczamy skutków prawdomówności , więc muszę wyznać , że jakkolwiek nie miał em nigdy złudzeń co do swojej urody , słowa pani kłują mnie dotkliwie .  — Wstydź się pan .  — Proszę dalej .  — Wskazując na mnie , powiedział eś pan do jednego ze swych przyjaciół tak nieostrożnie , że aż ktoś usłyszał : » Gdyby ją puszczono na loteryę , wziął by m bilet i pragnął wygrać « .  Kobieta , jak wiewiórka : gryzie najtwardszy orzech pochlebstwa , wyłuskuje sobie przyjemne ziarno , a łupinę odrzuca .  Chociaż więc uwaga pańska była brutalną , dowiedziała m się o niej z zadowoleniem i pragnęła m pana poznać .  Po kolacyi usiadł eś przy mnie — mając na brodzie kawałeczek marchwi .  Śmiej się pan i ja śmiać się będę , ale ta reszta jedzenia usposobiła mnie znowu złośliwie .  Wszystko , coś pan mówił , wydawało mi się cudacznem , a gdyś odszedł , spytała m gospodyni domu , stojącej obok : » Czy on nie miał serwety ? « — »Ale miał — rzekła przestraszona — tylko troszkę filozof « .  Filozof z marchwią — wszak to zabawne !  — Istotnie .  — Nie podoba się panu to wspomnienie , ale przecie mam być szczerą .  Nawiasowo zauważę , że skutkiem łamania się na pańskiej twarzy niezadowolenia z udaną wesołością wyglądasz pan teraz żałośnie .  W kilka tygodni później spotkali śmy się na wsi u mojej siostry .  Nie wiem , czy pan pamiętasz naszą przechadzkę w licznem towarzystwie do lasu , gdzie zroiły się pszczoły .  Skutkiem sporu o niebezpieczeństwo drażnienia ich , pan , ażeby nas przekonać , wstrząsnął eś drzewkiem , na którem siedziały .  Część roju obsypała pana .  Widząc pańskie skoki i chwytania się za ukąszone miejsca śród rozpaczliwego krzyku , spłakała m się bardziej ze śmiechu , niż kiedykolwiek ze smutku .  Opuchnięty pobiegł eś pan do dworu ; na polu jednak pies owczarski , spostrzegłszy uciekającego , puścił się w pogoń .  I znowu rozpoczął eś pan komiczną walkę , po której pies wrócił do owczarza z płatem czarnego sukna w zębach , a pan poszedł eś dalej , błyszcząc białym śladem poniesionej na ubraniu krzywdy .  Ach , jakże strasznie chichotała m !  Gdyby panu wówczas wystawiono pomniki w pięciu częściach świata , jabym nie przestała śmiać się , chociaż wieczorem wraz z innymi udawała m współczucie .  — Więc z całej naszej znajomości zauważyła ś pani tylko : kawałek marchwi na mojej brodzie , zabawną walkę z psem i pszczołami ?  — Bynajmniej , ale opowiedziała m panu moje wrażenia , które przyzwoitość taić każe .  Owszem , wyznaję , że doznawała m innych .  Po długiem niewidzeniu , spotkała m pana raz na koncercie , siedzącego przed nami , obok jakiejś pięknej kobiety .  Mówił eś pan z nią dużo i znacząco .  Dosłyszała m kilka zdań , które mnie zastanowiły .  » Nauczył by m się po hiszpańsku — rzekł eś pan — gdyby m był pewnym , że w tym języku przeczytam jakiś cudowny , na inne języki dotąd nieprzełożony , poemat .  Podobnie nauczył by m się miłości , gdyby m wiedział , że za jej pośrednictwem poznam jakiś piękny , na inne uczucia nieprzełożony utwór « . . .  » Pewne wdzięki uczucia — zauważyła ona — tak jak pewne wdzięki poezyi poznać można tylko w oryginałach « .  » Więc dobrze — odparł eś pan — czy dla jednej książki warto się uczyć języka , a dla jednej kobiety — miłości ? » Warto « — odpowiedziała .  » Zgoda — zawołał eś pan — ale tylko co do książek , bo one przynajmniej nie wybierają swoich wieibicieli , ale jednako należą do wszystkich .  Tymczasem kobiety . . .  Gdyby m naprzykład pokochał panią , na cóżby mi się to zdało ?  Szaleństw i daremnych westchnień nie łaknę , a wzajemności spodziewaćbym się nie mógł , gdyż ofiarowała ś pani swoje serce pewnie innemu « .  — » Żegnam pana — rzekła z uśmiechem , wstając i podając rękę towarzyszącemu jej staruszkowi — bo zaczynasz rozbierać treść książki , której nie przeczytał eś i której znasz zaledwie okładki « .  Odeszła .  — » Kto to « ? — spytała m pana , gdyś się do nas zbliżył .  — » Już rozwódka — szepnął eś pan — a jeszcze nie narzeczona « .  — »Ale zawsze niebezpieczna — wtrąciła m — nawet dla żonatych « .  — » Moja żona — powiedział eś pan — kocha tylko wszystkich świętych w niebie , a księży na ziemi , w każdym razie ja do koła jej miłości nie należę i jego granicę szanuję « .  Nieopatrzna ta uwaga przekonała mnie , jak dalece przy pięknej znajomej zapomniał eś pan nawet o koniecznej wstrzemięźliwości .  A oczy pańskie rzucały odblask wewnętrznego ognia , czoło fałdowało się zmarszczkami namysłu , a na ustach drgał czasami cierpki uśmiech .  Uczuła m zazdrość .  — O kogo ?  — Zwolna . . .  — Nie omijaj pani pytania .  — Nie ominę .  Zwolna udało mi się pana uspokoić i zająć .  — » Kto rozmawiając z ładną i rozumną kobietą słucha muzyki — rzekł eś pan wesoło — ten ubliża sztuce i robi tak , jak gdyby na posągu Michała Anioła w swym salonie osadził lampę « .  — » Czy pan — spytała m — wolisz zawsze ubliżyć kobiecie w oczy , niż sztuce za oczy « ?  » Nie zawsze — odparł eś « .  » Więc niechże się przynajmniej dowiem — zagadnęła m podrażniona — czy jestem według pana nieładną i nierozumną kobietą , czy też — lampą « .  — » Żony moich przyjaciół — odpowiedział eś pan żartobliwie — stanowią osobną kategoryę istot bez odstręczających wad i bez przyciągających zalet .  Lubię je z obowiązku nawet wtedy , gdy nie lubię ich z przekonania .  Albo . . . odwrotnie « .  Szczęście , że mąż mój zajęty był symfonią i wytupywał sobie jej takt , bo był by spostrzegł niezwykłe we mnie wzburzenie .  Mężczyźni inteligentni i przyjemni , o ile bywają czasem śmieszni , gdy ruszają się i milczą , o tyle są niebezpieczni , gdy siedzą i mówią .  Pan zaś mówił eś wtedy bądź namiętnie , bądź szyderczo , a zawsze tak odurzająco , że zwolna doznała m zawrotu głowy .  Zdarzają się mężczyźni , do takich właśnie pan należysz , którzy nas ustawicznie , nieraz bez celu , hypnotyzują .  Z ich słów dobywa się jakaś ponętna , ale ostra i upajająca woń , której kobieta oprzeć się nie może .  Nie gruchał eś pan do mnie miłośnie , a jednak , gdyby ś , odprowadzając nas do domu , zażądał był ode mnie . . . zapomnienia o mężu , nie wiem , czy zdołała by m się na siłę powiedzenia panu , że kłamiesz , nazywając się jego przyjacielem .  — Cóż panią uleczyło ?  — Całą noc prawie spędziła m na rozmyślaniu i doszła m do wniosku , że gdyby społeczeństwo znało swych członków i ich wzajemne na siebie wpływy , powinno by usunąć jednostki panu podobne .  Bo lepszy lis , niż piżmowiec , rozstrajający nerwy .  Wierzyła m , że pan narkotyzujesz kobiety , nie kochając ich , nie pożądając , lecz po prostu bawisz się , napawasz ich obłędem , jak szatan ludzkim grzechem .  Mimo to pragnęła m pana co prędzej zobaczyć .  I zobaczyła m — znowu z piękną nieznajomą .  Dostrzegłszy mnie , pożegnał eś pan ją .  Była m z tego bardzo uradowaną , a jeszcze bardziej , gdyś pan rzekł : » Pytała ś mnie pani przed kilku dniami o tę śliczną istotę : jest to encyklopedya dowcipów z powieści francuskich .  Rozstawszy się z nią na koncercie , poszedł em do państwa .  Otóż ona dziś przypomniała mi to z uwagą , że mężczyzna , który za odchodzącą od niego kobietą nie ogląda się lub nie postępuje kilku kroków , dowodzi , że ma dla niej tylko grzeczność .  Filozofia czysto paryska « .  — Ale jak pani pamiętasz doskonale moje słowa .  — Bo zazdrościła m jej . . . pana .  — Mnie ?  Dziękuję .  — Po raz pierwszy pocałował eś pan moją rękę .  Pocałunki są to ogólne znaki algebraiczne , w które trzeba podstawić określone wartości , ażeby one coś wyraziły .  Co pan . . .  — Czego pani pragniesz ?  — Czego ja pragnę . . . patrząc w pańską kuszącą twarz , w rozpłomienione oczy , czując przy tem rozkoszne omdlenie w całem ciele . . .  — Tak .  — Nie , nie powiem prawdy : wolę uledz pańskiej regule , niż . . .  Przegrała m .  Mąż zadzwonił .  Jak to dobrze , że już wraca .  — Nie mąż , tylko . . . gazeta .  — Szkoda .  — Co pani właściwie grozi ?  — Wstyd .  — Czego ?  Żeś pani nie mogła domówić całej prawdy ?  — Żem powiedziała za wiele .  — Uspokoję panią , bo powiem więcej .  — Na litość — nie .  — Proszę mi nie odbierać głosu , gdyż w takim razie nasza rozmowa była by jedynie zwykłym romansem , nie zaś pouczającem doświadczeniem .  — Brak mi odwagi .  — Teraz ona tylko mnie potrzebna .  Zresztą nie lękaj się pani : będzie to niewinna sobótka pogańska , w której nie rzucimy się w ogień , lecz przeskoczymy go .  Pomogę .  — Pomożesz pan ?  — Panią to zdumiewa ?  Sądziła ś , że padnę na kolana i wyznam moją miłość , a uniewinnię twoją ?  Bynajmniej .  Pani nie jesteś dla mnie ani boginią , ani grzesznicą , lecz wychowaną w kłamstwie a ośmieloną w powodzeniach kobietą , która sądziła , że wypowie bez omyłki cały alfabet prawdy a zająknęła się przy pierwszych jego głoskach .  Półsłówka pani wystarczyły by dla uwodziciela , ażeby cię mniej lub więcej zbałamucił , ale nie dla mnie , ażeby m cię podziwiał .  Jeżeli zaś moje oczy zdradzają namiętność , to naprzód ja jej rozkazywać umiem , a powtóre może ona być tylko powodem tryumfu dla kobiety , nie zaś — obawy dla żony przyjaciela .  Chociaż , jak pani utrzymujesz — usta moje tchną piżmem rozdrażniającem , nie używał em nigdy względem was podstępu , a nie lubił em niewinności .  — Szczególny gust . . .  — Bardzo uzasadniony .  Większość kobiet poświęca się , błądzi , łamie wiarę małżeńską naiwnie , nieświadomie .  Dzięki im , każdy zakazany owoc jest mdły lub gorzki .  Zwykle romans przebiega tak : mężczyzna naciera , kobieta się poddaje , ale po każdym jego ataku wpada w smutek , a po ostatecznem zwycięstwie — w rozpacz .  Wyzywa na pojedynek śmiało , ale gdy ją przeciwnik ugodzi , ona ujrzawszy w ciele ranę , rozpłakuje się i woła : » nie sądziła m , że pistolet będzie nabity kulą « .  Proszę pani , czy warto strzelać się z dzieckiem , które przypuszcza , że w wymierzonej do niego lufie tkwi gałka z chleba ?  Podobnież , czy warto rozkochiwać kobietę , która mniema , że miłość zaczyna się westchnieniem przy świadkach , a kończy westchnieniem bez świadków ?  Na wszystkich polach naszego życia dusi przepiórki gromada jastrzębi , które tem chętniej rzucają się na zdobycz , im ona mniej jest świadomą niebezpieczeństwa .  Są to tolerowani złodzieje kobiecej niewinności , okradający z niej pensyonarki , usamowolnione panny lub żony starych mężów .  Ich ofiary giną przez prostą nieświadomość tego , że pocałunek jest żądaniem a nie zaspokojeniem żądania , że mężczyzna rzadko bywa kiperem , kosztującym tylko wina rozmaitych prób , a najczęściej pijakiem , który rozkoszne czary do dna wychyla .  — Jaki to ma związek ze mną ?  — Bezpośredni .  Serce pani mógł by m łatwo ukraść — nie chcę .  Jeżeli widzę , że kobieta , pod wpływem gorętszych słów , mimowoli mięknie , ulega i gotowa do ofiary , po której na twarzy czuć będzie rumieniec , a w sumieniu zgryzoty , opuszczam ją .  Jest to małoletni , który potrzebując stu rubli , wystawia lichwiarzowi rewers na tysiąc .  Istoty , które zdradzają swych mężów w wagonie lub na statku , a potem żałując za grzechy , są najwierniejszemi żonami , mogą być ponętą dla — kpów .  Ja pokochał by m i poprowadził w miłości jak najdalej taką kobietę , któraby jasno wiedziała dokąd idzie i na przebytą drogę nie oglądała się z żalem .  A właśnie pani do takich nie należysz .  — Natura już mnie dawno stworzyła a pan chcesz stworzyć inaczej po raz drugi .  — Pani za mało przypatrywała ś się sobie bez lustra , a kiedy ciebie zajmował kawałek marchwi na mojej brodzie , ja natomiast śledził em twoje słowa , uśmiechy i przemiany .  Na tej samej wycieczce , która mnie naraziła , pani pozwoliła ś się okadzać swemu kuzynowi .  Młodzieniec ten tak kłamał , jak dworak .  Mówił np . , że przypominasz mu pani Żmiechowską , chociaż w usposobieniu twojem jest tyle poezyi , ile w napisanym do albumu siostry wierszyku , który wywołał to porównanie .  Była ś mu pani wdzięczną , gdyż wycałowała ś . . . męża , który podczas tej chwalby nadszedł .  Wtedy przekonał em się , jaką masę ocukrzonych i pachnących bredni rozumna kobieta zjeść może i jak tanio je nabywać pragnie .  Zdawało by się , że po przyjęciu wszystkich pochlebstw i umizgów owego młodziana wypłacenie mu łask uczynisz pani zależnem tylko od dogodnej sposobności .  Tymczasem , kiedy on prosił wieczorem na ganku , ażeby ś pani pozostała z nim dłużej , odpowiedziała ś mu : od czasu jak przysięgła m mężowi wierność przed księdzem , nie myślę nikomu ślubować miłości przed księżycem .  — Pan to słyszał eś ?  — Z balkonu .  Zawiedziony kuzynek wrócił do pokoju , w którym razem mieli śmy nocować , i rzekł w zachwycie : » Boska kobieta ! « — » Przeciwnie , ludzka — odrzekł em — bo miłosne sieci robi nie z mocno wiązanych oczek , ale z szydełkowych zadziergnień , które każdej chwili za pociągnieciem nitki rozpruć można . »  Zamyślił się , ale pewnie zapomniał o tej uwadze , bo dowód nie utkwi w miękkim mózgu , jak gwóźdź w najtwardszej wodzie .  — Cóż ja według pana miała m robić ?  — Powiedzieć mu wprost albo : chcesz pan mnie podnieść do nieba , ażeby m , upadłszy z wysoka , straciła równowagę na ziemi ?  Jest to dosyć dla pańskiej naiwności , ale za mało dla mojej rozwagi .  Albo : kocham cię bez złudzeń i bez wstydu .  — Kiedyż ja go nie kochała m !  — Ani jego , ani artysty , przy którego skrzypcach omdlewała ś pani z upojenia , ani po nim literata , który pod twoje stopy podścielał wzorzyste kobierce tkane z wyrażeń Słowackiego i Musseta , ani innych wielbicieli , ani mnie .  Wszyscy wprawiali panią w miły półsen , co to rozmarzonej wyobraźni na wszystko pozwala i za nic nie karze .  Świat żąda od kobiety rachunku tylko z ciała , duszę pozostawia wolną : na pierwszej uwłaszcza męża , na drugiej zapewnia służebności znajomym .  Nieraz serce wasze to wspólny pastewnik , na którym i myśliwy coś upoluje i wół trawy uskubie .  — Moje także ?  — Zbladła ś pani z oburzenia na samą myśl , że tak sądzę .  Nie , tego nie utrzymuję , chociaż cieszy mnie chmura na twarzy kobiety , niedawno przekonanej , że przed najsilniejszym promieniem światła nie zmrużyła by oczu .  Wiesz pani , dlaczego śmiało wyzywała ś z moich ust prawdę o sobie ?  Bo spodziewała ś się , że ofiaruję bojaźliwie uwity bukiecik pochlebstw , za co otrzymam czarujący uśmiech .  Szła ś pani dotąd szpalerem wielbicieli , którzy wydawali zgodne odgłosy podziwu , i gniewasz się , że ostatni w tym szeregu rozdarł ci kolcami tryumfalną szatę .  Przewidywał em ten wypadek .  Dopóki kobieta nosi jeden przyprawiony warkocz na głowie , dopóki fałszuje zarówno swoje myśli mową , jak kształty swego ciała ubraniem , nie może lubić , nawet znosić prawdy .  Niezbyt zaś chyba do tego zdolna jest młoda i piękna żona starego i niedołężnego człowieka , która pewnie mniej ocalenie zawdzięcza sile swej cnoty , niż słabości dokonanych na nią zamachów .  — Dosyć , panie , to już zniewaga .  — Więc pani przypuszczasz , że przed chwilą powstrzymała cię od niebezpiecznego rzutu twoja , nie moja wytrwałość ?  Po cóż pragnęła ś nadejścia męża ?  Ja okazał em bardzo dużo mocy , bo oparł em się nietylko pokusie pani , ale nadto własnemu , bardzo gwałtownemu pragnieniu .  — Temperatura pańskich pragnień wielkiego studzenia nie potrzebuje .  — Mylisz się pani .  Gdy na ciebie patrzę , po nerwach moich przebiega nieustanny dreszcz .  — Odrazy ?  — Namiętności .  — Pomimo to , coś pan przeciwko mnie powiedział ?  — Alboż pani moje śmieszne pląsy w potyczce z psem i pszczołami przeszkadzały pochylić się ku mnie ?  Zresztą nie twierdził em wcale , ażeby ś nie była zdolną do odurzenia zmysłów . . .  — Na to są specyalistki , z któremi ja moralnie nie mam nic wspólnego , prócz pańskiej opinii .  — Rozumiem ten , jak wszystkie poprzednie wybuchy , bo kto prawdę mówi , przeciąga przez uszy słuchaczów oset .  Nie unoś się pani , ja tak ubliżającego porównania nie robię , lecz sądzę , że mężczyzna kocha kobietę tylko zmysłami .  — Każdy i każdą ?  — Bez wyjątku .  Nie przeczę , że może on cenić jej rozum , szlachetność i inne przymioty , ale będzie to cześć człowieka , a nie miłość mężczyzny dla kobiety .  Bo czy pani wyobrażasz sobie to uczucie w mężu , przekonanym , że jego mądra i zacna żona jest potwornie brzydką ?  Było by to równie niemożliwem , jak zachwycanie się szpetną ruderą dlatego , że ona w sobie mieści bogatą bibliotekę lub galeryę obrazów .  — Czemuż jednak kobiety wykształcone i uczciwe bardziej są kochane ?  — Dla nader prostej przyczyny , że najświetniej zbudowany gmach więcej wart z biblioteką lub galeryą , niż bez nich .  Wartość architektoniczna , o którą kobiecie przedewszystkiem chodzi , pozostaje od tych przydatków niezależną .  — I we mnie ona panu się podoba ?  — Tak .  Nikt z brzoskwini nie wydziela i nie chwali osobno rozpuszczonego w niej cukru lub woni , lecz rozkoszuje się nią całą .  Również i z natury pani nie wyróżniam żadnego , nawet najeteryczniejszego pierwiastku , lecz podziwiam wszystkie razem — zmysłami .  — Ach , ciągle tylko zmysłami . . .  — Po co mam się tego zapierać ?  Przecież nie wyprosił em sobie u natury odrębnych popędów ; mam takie , jakie mi dała , jakie dała wogóle mężczyznom .  Wzorem wielu mógł by m powiedzieć , że pani przejmujesz mnie szacunkiem dla twego rozumu , taktu , dowcipu i tak dalej , ale to było by kłamstwem .  Czy pani pamiętasz , kiedy odkryto Amerykę , czy wspierasz biednych i znasz Miltona , nie wiem , ale wiem , że twoje oczy patrzą , nos rozdyma się niepokojem , usta wabią , cała postać wyraża wdzięk , a obiecuje rozkosz .  Trzeba nie posiadać wrażliwych nerwów , ażeby . . .  — Dlaczegoż mnie pan nie kochasz , bodaj po swojemu ?  — Kocham — po swojemu .  — I nie żądasz pan ode mnie żadnej ofiary ?  — Żadnej , bo każdą spełniła by ś pani nieświadomie i opłakała boleśnie .  — Nie chcę o tem więcej słyszeć , że mnie pan uważasz za dziecko .  — No , a jakżeby ś pani poradziła sobie z obowiązkiem żony ?  — Obowiązki żony ?  Kiedy ja . . . męża mego nie kocham .  — Ach , proszę pani : obojętność dla męża bywa zwykle w żonie skutkiem , a nie przyczyną wiarołomstwa .  Niejedna , wychodząc na zabawę , oburzyła by się , gdyby ją posądzono , że go nie kocha , a powracając wyznaje przyjaciółce , że go nigdy nie kochała .  Przemianę taką może sprowadzić jeden walc lub mazur , przetańczony z miłym chłopcem .  — Czemu pan nie idziesz konsekwentnie do kresu i ze swej gramatyki niewieściego serca nie usuniesz wyjątków ?  Po co mówić : » niejedna « — » zwykle « — » często « — kiedy przez wstawienie wyrazów : » każda « — » zawsze « — reguła stała by się okrąglejszą a była by równie niedorzeczną .  — Wtedy była by dopiero niedorzeczną , bo wyjątki znam , a więc usuwać ich nie mogę .  — Gdzie pan zbierał eś swoje spostrzeżenia ?  Chyba bardzo . . . nisko ?  — Przeciwnie , dość wysoko .  Znalazł em rzeczywiście wiele stosunków trwałych w formie , ale dużo — kruchych w istocie .  Widział em masę par , które wyglądały jak dwie książki różnej treści , oprawione w jeden tom przez introligatora — księdza .  Trzymają się razem , noszą wspólny , złotemi głoskami wyciśnięty tytuł : małżeństwo , ale gdy kto uważny do nich zajrzy , niewątpliwie zobaczy , że sobie wzajemnie przeczą , mogły by być rozdzielone i równie dobrze wejść w inne połączenia .  Pani swego męża nie kochasz , a przecie dotąd była ś formalnie wierną żoną i dla świata nią pozostaniesz , jeżeli ktoś twoich szczerych wyznań nie podsłucha i nie rozgłosi .  I czemu zawdzięczacie wasz związek ?  Kłamstwu .  Powiedz pani dziś mężowi otwarcie , co myślisz , a jutro cię opuści .  Troskliwe matki nasze wiedzą , co robią , zalecając swym córkom przyzwoitą obłudę .  — Pan strasznie wyzyskujesz kilka nieopatrznych wyrazów moich . . .  — Wyzyskuję ?  Na co ?  Czy mi pani gniew potrzebny , albo przyjemny ?  To nie ja , tylko pożądana przez panią prawda jest tak okrutna .  Ale pociesz się pani moją . . . regułą , która pod tym względem kobiety równouprawnia .  Bo czegóż one nie kłamią ?  Naiwność , wiek , miłość , macierzyństwo — wszystko .  Pokaż mi pani taką , która przyzna się , że kazała sobie wprawić ząb lub od miesiąca ma nadzieję zostać matką .  Po tylu wiekach nieprzerwanego dziedziczenia owej wady przynosicie ją na świat w połowie jako instynkt .  Często nie jest to już wyrozumowana obłuda , ale nieświadomy nałóg .  Pewien doświadczony uwodziciel zaręczał mi , że jego zamężna kochanka wpadła raz w straszne spazmy po setnej może schadzce , dowiedziawszy się od niego , że jej siostra z ostatnim dowodem swej miłości dla narzeczonego nie czekała ślubu .  Znał em matkę , której mąż okradł małoletnich i która nie chciała wydać córki za porządnego człowieka , gdyż jego ojciec był sekwestratorem .  Tylko Magdalena pokutująca nie czuje się godną rzucić kamieniem na grzeszącą .  — Więc pan chcesz , ażeby występek odsłaniał wszystkim swą nagość ?  — Ja co najwyżej chcę , ażeby się nie przybierał w pozory cnoty , ażeby nie był bezczelnym i głupim .  Według mnie , występkiem kobiety tak zwanej upadłej jest tylko kłamstwo .  — Pan nie umiesz prostować myśli , tylko je targać .  Półgodzinną rozmową wykopał eś około mnie przepaście , pozostawiwszy chwiejną na ostrym szczycie skały , z którego nie mogę ani zejść , ani na grunt pewny zeskoczyć , a pan szydzisz z mojej omyłki , w której przypuszczała m , że dla rzucającej się otworzysz ramiona .  Gdyby nie kilka wyrazów , co mnie zdradziły , śmiała by m się z tego sofistycznego bicza , który pan na kobiety kręcisz .  Teraz jestem bezbronną .  Niewielki to wszakże tryumf dla pana , żeś mi zmącił głowę ; tę samą sztukę potrafi kieliszek mocnego wina .  Ale . . . otrzeźwieję .  — Wolał by m , żeby to nastąpiło zaraz , inaczej musiał by m odejść , nie przekonawszy pani , że cię kocham .  — Po swojemu .  — Istotnie , po swojemu .  — Dowodzisz pan jak kangur , gdyby sądził , że ogon , którym się podpiera , nie jest ogonem , lecz pastorałem .  Już nazwij pan sobie ten nowotwór uczuciowy , czem chcesz , tylko nie miłością , bo . . . odzyskam humor .  To pryszcz , przegimnastykowanego rozumu , ale nie popęd krwistego serca .  — A jednakże to jest rzeczywista , bo zmysłowa miłość .  — Mój panie , zmysły są ślepe , a pańska miłość chyba , nawet śpiąc , oczu nie zamyka .  — Coby ś pani powiedziała o człowieku , któryby zachwycony obrazem Madonny florentyńskiej , ukradł ją z galeryi Pittich i powiesił w swoim sypialnym pokoju ?  Powiedziała by ś , że w nim złodziej zwyciężył estetyka .  Podobnie czyni ten , kto pokochawszy cudzą żonę , uwodzi ją .  Ewa , jak Adam , jest naprzód człowiekiem , może zatem posiadać przymioty ogólno - ludzkie : być uczoną , dobroczynną , utalentowaną , zacną i t . d . Ale następnie jest ona kobietą , jak Adam mężczyzną , czyli istotą , która w płci drugiej budzi pewne uczucia .  Jakie ?  Estetyczne .  Kobieta brzydka , albo raczej ta , która mi się nie podoba , jest dla mnie człowiekiem ; dopiero piękna , albo ta , która mi się podoba , jest kobietą .  Otóż kobietę mężczyzna kochać może jedynie zmysłami , a jeśli który twierdzi inaczej , to świadomie lub bezwiednie kłamie .  Za przekonywający dowód możesz posłużyć pani .  Zawsze otaczał cię tłum wielbicieli ; przypuśćmy , że wszystkie umysłowe i moralne zalety twoje przeniesiemy w postać jakiejś matrony lub też mężczyzny : czy ci wielbiciele , którzy się dziś unoszą nad twoim rozumem i uczuciami pozostaną ?  Co do mnie — wyznaję , że jako człowiek jesteś pani zwykłą , ale jako kobieta — niezwykłą .  Jeżeli zaś spotkam piękny obraz , dzieło natury lub sztuki , zachwycam się nim bez myśli odebrania go właścicielowi .  Czemużbym nie miał podobnie zachować się wobec cudzej żony ?  Zapewne czuję chęć wyłącznego posiadania jej , jak czuję chęć posiadania Madonny florentyńskiej , ale czyż nie mogę oprzeć się rozumem temu popędowi ?  Wobec miliona zadowoleń estetycznych , jakich doznaję , jedna chwila zwierzęcej przyjemności jest tak małą , że dla niej nie warto być podstępnym złodziejem , unieszczęśliwiać żonę , łamać życie męża i walić na siebie zburzoną ich rodzinę .  — Bardzo . . . idealnie !  — Rozumnie .  Bądźmy konsekwentni .  W ciągu życia może mi się podobać mężatek mniej więcej trzydzieści .  Przecież chyba pani nie powiesz , że należało by wszystkim ich małżonkom przyprawić rogi .  Idealnie sądząc , powinienbym wyprzeć się wszelkich poza prawym związkiem uczuć , powinienbym skłamać , że żadnej prócz własnej żony nie uwielbiam , a skrycie z każdą romansować .  Był by to bardzo czcigodny fałsz , którego nie popełnię .  Ja czuję , więc mówię po ludzku , szczerze , a nie przypuszczam , ażeby m kogokolwiek tem krzywdził , że nie będąc całkowicie pochłonięty przez moją świątobliwą , trądem oszpeconą żonę , znajduję estetyczną przyjemność w obcowaniu z innemi kobietami .  Czasem krew gwałtownie zakipi , ale od czegóż jest rozum , żeby jej wybuchowi nie zapobiegł ?  — A jednakże powiedział eś pan , że poszedł by ś do ostatntego krańca w miłości z kobietą , któraby była zupełnie świadomą swych czynów . . .  — Jeśli jest wolną — i któraby miałą odwagę przyznac się temu , który jej zaufał , jeśli jest zamężną .  — Ha , ha , ha , pan by ś dla prawdy świat zgubił !  Jest to fanatyzm , nieliczący się z warunkami rzeczywistego życia .  Chcesz pan , ażeby kobieta , mająca nieraz dzieci , do których jest przywiązaną , wyspowiadała się przed mężem ze swej miłości dla innego , którego również krępują te same węzły i który jej poślubić nie może ; ażeby daremnie rozdarła dwie rodziny ; ażeby szczerością zabiła to , co tajemnicą w spokoju utrzymać zdoła — nie , to recepta dla szaleńców .  A z drugiej strony nie zaprzeczysz pan , że ci ludzie mają naturalne prawo kochać się , dążyć do siebie , pragnąć wspólnego życia , tajemnych , kradzionych rozkoszy .  — To sprawa całkiem inna .  Miłość pomiędzy kobietą zamężną a mężczyzną żonatym , której rozum stłumić nie może a obowiązki ujawnić nie pozwalają , jest nieszczęściem , a wszystkie nieszczęścia mają swój osobny kodeks — rozpaczy .  — Pomówimy o nim kiedykolwiek ?  — Nie !  Z PAMIĘTNIKA .  Na karcie tego pamiętnika zapisany był następujący dyalog :  — Nigdy nie dali przyjść mi do słowa — przez całe życie !  — Może pani za dużo mówić chciała .  — I pan żartem zamykasz mi usta — to samo wszyscy robili .  — Bo nie mogę pojąć , jakiem dziwnem sprzysiężeniem odbierali królowej głos niewolnicy .  Chyba pani nad nimi nie panowała . . .  — Owszem , najwszechwładniej .  Wielbicieli miała m tylu , ilu znajomych , a niejeden z nich za jedną moją łaskę dał by kawał swego humoru , gdyby m tego żądała .  Panowała m tak despotycznie , jak tylko kobieta piękna panować może .  — Więc cóż pani przeszkadzało mówić ?  — Moja uroda .  Słyszał eś pan o niej , ale szukając dziś potwierdzenia cudzych sądów w siwych włosach , w przygasłem oku , w pomarszczonej skórze , nie więcej znajdujesz , niż gdyby ś w zwęglonych szczątkach obrazu odtwarzał sobie rysy spalonego portretu .  Dziś jestem poza swoją młodością i jako bezstronny jej sędzia rzec mogę : była m bardzo piękną .  Nie roześmiej się pan , bo to już nie samochwalstwo w ustach kobiety , dla której życie kwitnące jest odległym snem , a śmierć — bliską rzeczywistością .  Ile razy pochlebstwa mnie odurzyły , biegła m do zwierciadła i pytała m je o szczere wyznanie : ukazywało mi postać prześlicznie rzeźbionego wykroju , głowę posągowej kształtności , twarz bez błędu , oczy tak pełne blasków , jak gdyby mocnem światłem podtrzymywać chciały niepokalaną białość moich lic i koralową barwę ust .  Nie widywała m na ciele skazy , nie uczepił się go na długo żaden pryszcz .  Wcześnie zwrócono mi na to wszystko uwagę , bo wcześnie zaczęła się moja niedola .  — O ile słyszał em , żyła pani zawsze w dostatku .  — Pan mnie jeszcze nie rozumiesz .  Do dziesiątego roku nie umiała m czytać , a wiedzą niewiele przewyższała m ptaka , którego natura ustroiła w piękne pióra .  Uświadamiano mi tylko i chwalono moją urodę .  Raz zagadnęła m pewnego staruszka , czy to prawda , że ziemia okrągła — przysunął mnie i ucałował ; innym razem prosiła m młodego kuzyna matki o wyjaśnienie , czy istnieją czapki niewidymki i stumilowe buty — podniósł mnie i wycałował .  I zawsze , czy do kogoś przemówiła m , czy przybiegła m , wszyscy chwytali mnie i całowali — całowali mężczyźni i kobiety , starzy i młodzi , przyjemni i obrzydliwi , ach , czasem tak obrzydliwi , że aż dotknięcie ich ust zmywała m i ścierała m .  — Dotąd jeszcze nie widzę niedoli .  — I ja jej nie widziała m , bo poznała m ją znacznie później .  Nie pamiętam już , jak mnie nauczono czytać , pisać i nieco myśleć .  Nareszcie ojciec dał mi guwernera przychodniego i guwernantkę stałą .  Miała m wówczas lat cztemaście .  Podczas jednej lekcyi , gdy skończyła m opowiadać po francusku myt o Dyanie , nauczyciel mój , szczególnie zarumieniony , utkwił we mnie wzrok gorączkowy .  » Czy się pomyliła m ? « — pytam .  On milczy .  Powtarzam pytanie — on dalej milczy i patrzy tak strasznie , że , drżąc z obawy , wyjąkała m : » Co panu jest ? « Nagłym ruchem porwał mnie w swoje objęcia i — pocałował .  Krzyknęła m przeraźliwie — z sąsiedniego pokoju wbiegł ojciec .  Guwerner poprosił mnie , ażeby m wyszła .  Za drzwiami usłyszała m podniesiony głos ojca , a wkrótce potem wybiegł francuz , który już nigdy nie wrócił .  Ukształcenia mojego dokończyła guwernantka , która pożegnała mnie zapewnieniem , że więcej umiem , niż kobiecie tak pięknej potrzeba .  Czuła m w tych słowach nieprawdę , ale szybko zapomniała m o niej , bo prąd wesołego życia zaraz mnie uniósł .  W domu naszym zaczęło się odbywać formalne nabożeństwo : tłum kornych wielbicieli klęczał przede mną , modlił się , palił kadzidła i składał ofiary .  Doznawała m wrażeń statuy na ołtarzu , która , przyjmując hołdy , nie zastanawia się nad sobą .  Teraz , po długiem doświadczeniu widzę , że tylko nieszczęśliwi rozróżniają ludzi według najdrobniejszych odcieni ich wartości , szczęśliwi natomiast nie podejmują tego trudu .  Dla mnie wszyscy mężczyźni zlewali się w kilka zaledwie odmian : jeden był od drugiego starszy , przystojniejszy , bogatszy , ale wszyscy byli do siebie podobni , bo wszyscy powtarzali mi te same pochlebstwa , wyrażali te same uczucia i gotowość do tych samych usług .  Nie zastanawiała m się wcale nad różnicami w ich charakterze , rozumie i uzdolnieniach , żaden nie dopuścił nawet do badania się w tym względzie .  Gdy nieraz próbowała m zwrócić rozmowę w kierunku poważniejszym , wplatali w nią złote nici uwielbienia lub ucinali zachwytem nad moimi wdziękami .  To też jakkolwiek paru darzyła m większą , niż innych , sympatyą , było mi dość obojętnem , którego z nich ojciec dla mnie wybierze .  Zwyciężył zamożny i elegancki przemysłowiec , którego żoną została m bez miłości , ale i bez wstrętu .  — Nikogo pani nie kochała ś ?  — Trzeba być kobietą piękną i tak wychowaną , ażeby pojąć tego rodzaju paraliż serca .  Istnieją osobne zakłady dla kalek , idyotów , ślepych , głuchoniemych ; wierz mi pan , że równie użyteczną była by odrębna szkoła dla pięknych kobiet , o której dotąd nie pomyślano .  Bo to są także istoty nienormalne , wyjątkowe , psute i unieszczęśliwiane w warunkach zwykłych .  Nadmiernie rozwinięty przymiot tak samo narusza równowagę życia , jak wada ; geniusz jest niesprawiedliwością natury , jak idyotyzm , piękność — jak brzydota .  Jeżeli zaś szczególnej opieki ze strony społeczeństwa doznają upośledzeni , czemuż nie mają do niej prawa obdarowani ?  — Takiego przywileju pięknym kobietom odmówił by m w imię publicznego . . . bezpieczeństwa .  — Zapewne , urocza gęś mniej groźna od orlicy , ależ i wielki rozum , talent jest także burzycielem spokoju .  — Radbym wszakże usłyszeć , kiedy się zaczęło nieszczęście pani ?  — W małżeństwie .  Przeszła m na własność człowieka , który dalej modlił się do mnie , ale jednostkowe modły już nie mogły zadowolić mnie , przywykłej do bałwochwalstwa licznej rzeszy .  To solo uwielbień było nudnem , zwłaszcza że nie odbijało się w mojem sercu echem miłości .  Nadto mąż , prócz objaśnień o swoich interesach , niczem mojej duszy nie karmił .  Często pozostawiona w samotności , zaczęła m czytać i rozmyślać .  Wtedy przekonała m się , że w atmosferze moralnej ogółu istnieje wiele uczuć , któremi nigdy nie oddychała m , że w świetle umysłowem drga dużo prawd , których promienie nie przeniknęły do mojego mózgu .  Opanował mnie smutek i gniew : żałowała m nieświadomie młodych lat straconych i buntowała m się przeciwko tej kolei , po której przejść miała m z resztą życia .  Nie wyrażę panu dostatecznie obrzydzenia , jakie mnie ogarnęło , gdy w kilka dni potem na balu jeden z dawnych wielbicieli ponowił mi swoje hołdy .  Zatrzęsła m się zgrozą .  — Jakże mąż pani wyszedł na tej przemianie ?  — Z początku wcale jej nie dostrzegł , później zauważył , że utraciła m wesołość i podwoił zabiegi w dogadzaniu najkapryśniejszym moim żądaniom , wreszcie oswoił się ze złym humorem .  — Nie mogła go pani pokochać ?  — Nie , pomimo że był człowiekiem najlepszych chęci i najłagodniejszej uległości .  Niewątpliwie uszczęśliwił by każdą kobietę z umysłem nieprzebudzonym , ale nie umiał uspokoić wzburzonej , która nagle zerwała się ze snu i zapragnęła gwałtownych uniesień .  Cierpiąc sama , współczuła m jego krzywdę , jaką mu mimowolnie wyrządzała m .  Bo ostatecznie , cóż on był winien ?  Miał względem mnie tylko dobre zamiary .  — Dlaczego pani jednakże nie przeciągnęła dalej swojego snu ?  Właściwie , prócz nazwiska , mieszkania i najbliższej zależności , warunki życia pani nie zmieniły się , a nawet przyrosła w nich nieco swoboda .  Mężatka zeskakuje ze szczudeł , na których musiała chodzić jako panna , rozluźnia sznurówkę konwenansu , skraca sobie maskę obłudy , przestaje mówić kącikiem ust , przybierać uciążliwe pozy towarzyskie — słowem , używa większej wygody .  — Tak , ale to usamowolnienie obejmuje również jej myśli .  Gdy pierwsze wrażenia nowego stanu uschną jak kwiaty weselne , zaczyna ona dumać .  Kobieta ślubem małżeńskim zamyka pierwszy tom swego życia , a skończywszy go , zastanawia się i przegląda w pamięci wypadki minione .  Ze wspomnień wysnuwa wnioski i wróżby dla tomu drugiego , który musi być trzeźwiejszym .  Od tej chwili rozumuje , jeżeli zaś , jak ja , często przebywa samotną , nie ma dzieci , a z natury posiada umysł ruchliwy — rozumuje dużo i po wielu manowcach dochodzi zawsze do jednego przekonania , że jest nieszczęśliwą .  Na dnie każdej rozkoszy znajduje gorzką kroplę , rozczarowywa się z okrucieństwem , zrzuca ze swej duszy wszelkie złudzenia , ściera z przedmiotów dawnej swej sympatyi barwy jasne i nakłada ciemne .  Staje się równie zapamiętałą pesymistką , jak przedtem była optymistką .  Rzeczywistość nie dogadza jej niczem , bezwładność umysłowa nie dozwala osiągnąć niczego .  A przytem ciągle pragnie .  — Czego pani pragnęła ?  — Nie wiedziała m dokładnie , chęci moje rozpływały się w nieokreślonym niepokoju .  Z tego tylko zdawała m sobie sprawę ściśle , że większą część drogi życia przeszła m z zamkniętemi oczami , że odrazu przeprowadzono mnie z dzieciństwa na próg starości , że w piersi mojej zrodził się nagle rój uczuć i myśli bezskrzydłych , uwięzionych , które już nigdy nie wybiegną ze swej klatki , że mnie zgubiła moja piękność .  Gdy mąż umarł , gdy pozostała m zupełnie samą , uwolnioną od obowiązków , rój ten obsiadł mi mózg i serce , zaczął je gryźć , brzęczeć , szemrać ; zdawało mi się , że robaki toczą moje niegdyś piękne , a teraz gnijące ciało .  Owinęła mnie wreszcie chłodnym oddechem starość ; krew oziębła , tętna jej zwolniały , nie gotuje się w mojej duszy war gorących , a stłumionych pragnień , lecz ona jeszcze całkiem nie wystygła i od czasu do czasu się rozgrzewa .  Ach , panie , samym domysłem nie odgadniesz , co to za męczarnia być rośliną kwitnącą w porze zimowej , drzewem , którego piękna kora opadła , a gałązki pokryły się spóźnionymi liśćmi , ginącymi w mroźnym szronie , kobietą , która straciła urocze ciało wtedy , kiedy jej duch zakwitł .  Czy dla takiej boleści nie masz pan nic więcej prócz szyderstwa ?  — Nie przeczę , że tkwi w niej dramat , ale jeżeli połowę życia wypełnia jakiekolwiek szczęście , to dla człowieka dosyć .  Pani wymagała od losu za wiele , ażeby oba tomy napisał wesoło .  Była by to powieść nie — ludzka .  SAM W SOBIE .  Ależ ja jestem dziecinny , głupi , niewdzięczny przypadkowi , który mnie tu przywiódł !  Miotam się , jak zwierz w klatce , której wszystkie ściany są otwarte .  Przecież potrzebuję tylko iść ciągle w jakimkolwiek kierunku , ażeby wydobyć się z tej puszczy i trafić na jakąś drogę , która mnie zawiedzie — och ! — z pewnością zawiedzie do ludzkiego stada .  Otóż nie ruszę się , pozostanę tu , skoro znalazł em siebie , siebie całego .  Tak , tu dopiero jestem Jakób Czarski , tylko Jakób Czarski , bez żadnych dodatków .  Tam wyglądam jak słup starego zamczyska , na którym byle kiep wycina lub wypisuje swoje nazwisko .  Tu mogę zeskrobać z siebie te wszystkie napisy .  Nie jestem ani kontrolerem kuponów , ani podwładnym Nadymalskiego , ani mężem ciała , owiniętego w jedwab , wełnę i len , a całującego mnie namiętnie w kieszeń , ani ojcem ciałek , stanowiących orkiestrę rodzinną , ani lokatorem Diamantenbarta , tylko Jakóbem Czarskim .  Nie — ja tu nawet nie jestem Jakóbem Czarskim , bo mogę zapomnieć , że przed laty został em ochrzczony i otrzymał em imię Jakób , że mnie spłodził Izydor Czarski , a urodziła Tekla z Chmurskich .  Tu mogę być bezimienny , bezżenny , bezdzietny , bez rodowodu , urzędu , paszportu , metryki , bez żadnych związków , tytułów , opinii przyjaciół i wrogów , jak ten dąb , który nie nazywa się , nie jest zapisany w żadnych księgach i nie określony w swych stosunkach do innych drzew .  On jest coś , a ja ktoś — człowiek , oderwany od wszystkiego i wszystkich .  Ach , jak to dobrze wyłuskać się z tej skóry społecznej !  Dusza mi się rozpręża , wyciąga , czuje w sobie swobodny obieg myśli , jak gdyby dotąd była nogą chinki i wyjęta została z drewnianego trzewika .  Tu się położę , odetchnę pierwszy raz w życiu nieprzygniecioną piersią .  Jakże przyjemnie , błogo . . .  Ha , ha , ha , kręć się tam daleko tumanie ludzkiego kurzu , zgarniaj liście , piasek , badyle — nic mnie nie obchodzisz .  A jeśli któryś z twoich pyłków zauważy i zaniepokoi się tem , że Jakób Czarski podczas wyprawy myśliwskiej przepadł gdzieś w lesie — mniejsza o to .  On leży sobie sam , bezpieczny , spokojny , wyprzężony z wszelkich chomąt , odcięty od wszelkich zależności .  Czego ta sroka tak zaskrzeczała ?  Zapewne sądzi , że zaczaił em się na nią .  I ona dała mi jakiś tytuł — mordercy .  Jaszczurka także uciekła .  I ona przypuszcza , że ją chcę zabić .  Nie bójcie się , zwierzątka — ani myślę być dla was wrogiem .  Używać będę rozkoszy poczucia siebie samego .  Chyba nigdy nie miał em ani godziny takiego wyzwolenia .  Pamiętam , wszedł em do pokoju , w którym siedział ojciec ze swoim znajomym .  Mój syn — rzekł do niego — uczeń trzeciej klasy .  Ani słowa o mnie , tylko o tych , do których należę — o sobie i szkole — jak gdyby m sam przez się nie istniał .  Pokazując mu swoje cielę , nie był by powiedział : oto jest moje cielę , przed miesiącem odsadzone od matki i umieszczone w trzeciej przegrodzie obory , lecz : jest to cielę holenderskie , trzymiesięczne , waży funtów i posiada cechy swojej rasy .  Tak działo się zawsze .  Dla sióstr był em jedynie bratem , dla towarzyszów — kolegą , dla służby — paniczem .  Kiedy wreszcie wyszedł em z uniwersytetu i rozpoczął em życie samodzielne , zdawało mi się , iż zostanę uznany za istotę odrębną .  Wkrótce jednak rzeczywistość potargała mi to złudzenie .  Przedstawiony na balu jakiejś pannie , obróciwszy w walcu kilka razy ją koło siebie , a siebie koło niej , wybiegł em do drugiego pokoju , ażeby się ochłodzić .  Po chwili słyszę przez kotarę , jak moja tancerka mówi do gospodyni domu :  — Wiem , że Jakób Czarski , ale to mnie jeszcze niczego nie uczy .  — Skończył uniwersytet , bardzo inteligentny chłopiec .  — No dobrze , ale kto on ?  — Kandydat prawa .  — Ach , Boże , co za jeden ?  — Pomocnik sekretarza w Towarzystwie kredytowem .  — Teraz rozumiem .  Chciał em wybiedz do niej i powiedzieć : A ja nie rozumiem , dlaczego głowa pani nie rośnie na kapuścianym zagonie .  Dziś jeszcze bardziej , niż wówczas , nie dziwię się temu , że uczuł em obrzydzenie do życia , w którem , zamiast odzyskiwać , coraz bardziej tracił em osobowość .  A przecież , jakże ojciec wytrzeszczył na mnie oczy , gdy mu wyspowiadał em się z tego smutku i poprosił em go o rs . na wyjazd za granicę dla » odnalezienia siebie « .  — Mój chłopcze ( znowu » mój « ) — rzekł — ty nie zgubił eś siebie , ale swój rozum , który istotnie powinien eś odszukać .  Mimo tej przestrogi pojechał em .  Łotr konduktor , jak gdyby chciał mi zatruć ostatnią chwilę pobytu w kraju , bąknął na przedostatniej stacyi do nadkonduktora , wskazując mnie :  — Od tego pasażera nie odebrał em biletu , bo ma zagraniczny .  Dla niego był em tylko pasażerem .  Ryba w wodzie nie oddycha tak lekko , jak człowiek , pragnący być sobą , w zupełnie obcem otoczeniu za granicą .  Tam nikt nie wiedział , że jestem Jakób Czarski , syn Izydora i Tekli , brat Wikci i Mani , kontroler kuponów , lokator Diamantenbarta , każdy spotykał człowieka , a gdy z nim porozmawiał , przekonywał się , jakiego człowieka .  Nawet gospodyni , u której wynajął em pokoik w Berlinie , dzięki oporowi gardła , które nie pozwalało jej wymówić mojego nazwiska , nie oznaczała mnie żadnem mianem .  To też błogo mi było w mojej bezimienności i beztytułowości .  Doznawał em upajającej rozkoszy , rozmawiając przez kilka godzin w galeryi pocztamskiej z jakimś niemcem .  Ale on nie wytrzymał .  — Jestem już zmęczony — rzekł — chodźmy do poblizkiego ogródka , tam przy piwie dokończymy naszej gawędy .  — Dobrze — odparł em — ale pod warunkiem , że obaj nie wymienimy między sobą wzajemnych meldunków .  Ja nie chcę wiedzieć , jak pan się nazywasz i kim pan jesteś , a pan nie pytaj mnie o to .  Jak on na mnie spojrzał naprzód ze zdziwieniem , a potem z podejrzliwością !  — Przyjechał em tu , ażeby obcować z ludźmi tylko jako z ludźmi .  Zdawało mi się , że w oczach jego wyczytał em uwagę : albo łotr , albo dostojnik , podróżujący incognito .  Poszedł jednak na piwo i rozprawiał ze mną chętnie , a nawet przy pożegnaniu wyraził pochwałę dla mojej inteligencyi .  I była by nasza znajomość rozwinęła się bardzo ładnie , gdyby nie był zwierzył się z niej swoim przyjaciołom i gdyby oni mnie nie zaczęli obserwować w knajpie , gdzie ze mną spędzał parę godzin .  Uciekł em z Berlina , bo musiało wyjść na jaw , że jestem Jakób Czarski , kontroler kuponów itd .  W Hadze siedział em tak bezimienny , jak każdy z serów , leżących tam na olbrzymich kupach .  Było by mi tam lepiej , niż krabowi na dnie morza , gdyby . . .  Czyż ciągle mam cierpieć przy tem wspomnieniu ?  Czy nawet wtedy , gdyby niedogaszona przez śmierć iskierka życia roztlila się przypadkiem w moich popiołach i gdyby m po stu latach leżenia w grobie odzyskał na chwilę świadomość a z nią pamięć , czy i wtedy to wspomnienie było by dla mnie boleścią ?  Dziwnie mściwa jest miłość .  Ona swej krzywdy nigdy nie zapomina i nie przebacza .  Nie pozwala czasowi zagoić swojej rany , otwiera ją i pogłębia coraz bardziej , zjawia się widmem podczas każdego wesela i mówi ze strasznym wyrzutem : ty się śmiejesz ?  Jeżeli kochał em a los przygniótł i rozmiażdżył brutalną stopą moje serce — powinien em jeszcze za to cierpieć ?  Odejdź ztąd , nielitościwa maro , ja w tem pustkowiu chcę być sam z sobą , zupełnie sam !  Znęcasz się nade mną , jak gdyby ś była upiorem zamordowanej przeze mnie ofiary , a przecież ja pragnął em tylko obdarzyć ją wszystkiem dobrem , na jakie miłość moja zdobyć się mogła .  Ach , czemu to uczucia nie przesuwają się przez naszą duszę , jak te białe obłoczki po niebie !  Płyną i znikają , nie pozestawiajac za sobą żadnych śladów — wspomnień .  Na pozór wydaje się to najpospolitszą i powszechnie wykonywaną regułą : trzeba chcieć .  Bo wszakże wszyscy ludzie czegoś żądają i do czegoś dążą .  Tymczasem chcieć istotnie , nie zrzec się swego pragnienia wobec żadnej woli , usiłować przebić niem wszelki mur , ginąć w walce z ostatniem jego słowem na ustach , chcieć dopóty , dopóki życia starczy lub dopóki cel nie zostanie osiągnięty — umieją tylko natury wyjątkowe .  Większość ludzi uczuwa i wyraża swe zachcenia jak dzieci , którym dość zaprzeczyć , pogrozić na nosie lub pokazać rózgę , ażeby odstąpiły od swego zamiaru i zapomniały o nim .  Silną i niezłomną wolę mają tylko bogowie lub ich wcielenia na ziemi ; jest ona tak nieczłowieczą , jak wszechmoc .  I ja chciał em , ale marnie , miękko .  Nie jak sztylet , który przebija wszystko , dopóki na twardym oporze się nie złamie , ale jak szparag , który włazi w otwarte usta , a na zamkniętych się zgina .  Gdyby m był miał hartowniejszą wolę , z pewnością był by m okaleczył kogoś i siebie , ale doznał przyjemności bólu .  Głupcy !  Lubimy jeść chrzan , paprykę , gorczycę , które nas szczypią w język , ale sprawiają zadowolenie , a nie umiemy zadać sobie wielu bolów rozkosznych .  Mam na swe usprawiedliwłenie tylko jedno : miłość serc małych i płytkich rodzi się odrazu dojrzała i roztropna jak dzikie kaczę , które z jajka wypływa na wodę ; miłość serc wielkich i głębokich rodzi się jak bezradne i niedołężne niemowlę , które musi być pielęgnowane i karmione .  Człowiek zakochany , to robak w podnóżu góry , którą probuje podnieść .  Wie on , co należy zrobić uczuciem , ale nie wie , jak użyć rozumu .  Wtedy zawsze powinien sobie pożyczyć cudzego .  Ja miał em tylko swój własny .  Ile to tajemnic kryje się w jednej wymianie spojrzeń ludzkich !  Nie patrz na mnie maro , zlituj się ! . . .  Zapewne , mężczyzna , pragnący poznajomić się nie z Marysią lub Kasią , która go uwolni od rekomendacyi szczegołowej i poprzestanie na widoku jego wąsów , spodni i tużurka , lecz z damą , musi odkryć co najmniej swoje nazwisko , ale może przecie śród miliona znaleźć jedną , która go uwolni nawet od tego obowiązku .  Przystąpić do kobiety » z towarzystwa « i powiedzieć jej , wyraźnie lub domyślnie : ja panią chcę znać , lecz proszę nie pytać mnie , kim jestem — to bezczelna zuchwałość wobec wszystkich , tylko nie wobec jednej , która ma takie samo życzenie .  Dlaczego odgadłem , że ta piękna , strojna , poważna smutkiem , na którym nieraz czarowny uśmiech połyskiwał , zapatrzona codziennie w migotliwe fale morza , jest tą przeze mnie pożądaną i poszukiwaną ?  Doprawdy nie wiem .  Kształtnie jej wygięta kibić , blada twarz , czarne rzęsiste włosy , szare oczy mówiły mi tylko , że jest cudowna .  Wszystkie te uroki nie wyrażają żadnych zasad , nie znamionują nawet usposobienia .  Mimo to , gdy ją wzrok mój objął i ucałował siedzącą na ławce szeweningskiego bulwaru , rozlało mi się po duszy radosne przeczucie , że mogę odezwać się do niej , nie zlizawszy wprzód językiem objaśnień mego paszportu .  Przypuszczam , że na wszystkich mężczyzn , którym się podobała jakaś nieznajoma kobieta , towarzyszące jej dziecko sprawia wrażenie żałobnej krepy , która ostrzega : nie zbliżaj się ze swawolną lub nieprawą myślą .  Ja w tym malcu , skaczącym koło matki z piłką , widział em groźnego anioła z ognistym mieczem , który strzegł mi wejścia do raju .  A przecież on mi otworzył bramę .  Piłka , odskoczywszy od ziemi , uderzyła mię w głowę .  Ohłopiec uciekł , a gdy ja podniosł em piłkę , ona rzekła z wdzięcznem zakłopotaniem ( po niemiecku ) :  — Przepraszam pana , bardzo przepraszam .  Coś wybąknął em i wrócił em do swojej ławki , wyrzucając sobie niezdolność wyzyskania sposobności .  Chłopiec odbiegł w przeciwną stronę i cisnął piłkę , która wpadła w morze .  Zszedł em schodami bulwaru na dół , wydobył em ją i oddał em matce .  — Pan zbyt dobry dla mojego syna .  Dziękuję .  — Za co ?  On mi przed chwilą wyświadczył usługę , teraz ja jemu .  — On . . . który uderzył pana piłką ?  — Tak .  Nie rozumiem .  — A to proste .  Gdyby m przedtem zdjął kapelusz i powiedział , jak się nazywam , kim jestem , zkąd pochodzę , oddaliła by się pani ztąd , nie rzekłszy do mnie ani słowa .  Tymczasem drobny wypadek przełamał zapory konwenansu .  — Nie usunął mi jednak potrzeby dowiedzenia się , z kim mam przyjemność . . .  — Dotąd przyjemności nie ma pani żadnej . . .  Jestem zaś człowiekiem .  — Widzę , ale to za mało .  — Naturalnie , jeżeli pani przyzna mi łaskawie prawo rozmowy przy spotkaniu tutaj lub gdzieindziej , dostarczę o sobie szczegółów więcej .  — Dlaczego pan mnie wprowadza w kłopotliwe położenie ?  — Bynajmniej .  Z oczu pani przegląda rozum , łatwo więc pani uwzględni moje usprawiedliwienie się .  Posiadam narodowość , nazwisko , tytuł — wszystko , co potrzebne dobrze zaregestrowanemu obywatelowi kraju ; ale ponieważ w tych przydawkach zewnętrznych ginie moja wewnętrzna istota , o którą nikt nie pyta , zapragnął em więc przez kilka miesięcy żyć śród ludzi obcych tylko jako bezimienny człowiek .  Pozwól mi pani wobec siebie dogodzić temu pragnieniu , jeżeli umiesz być miłosierną i nie skąpisz małego ustępstwa dla zrobienia komuś wielkiego zadowolenia .  Nie miej pani żadnych obaw — moja legitymacya moralna jest w zupełnym porządku .  Oczy jej błysnęły ciekawością .  — W tak młodym wieku masz pan już tak stare dziwactwa .  Mnie się zdaje , że takie dziwactwa objawiają się silnie tylko w młodości .  Dusza stara nosi już na sobie skorupę żółwia , której ani rozbić , ani zrzucić nie może .  Sądzę zaś , że wszyscy ludzie lepsi bodaj raz w życiu uczuwają chęć ukazania się innym bez przypadkowych osłonek .  Czemużby człowiek miał posiadać mniej dumy , niż orzech , który wyłuskuje się z zielonej powłoki i twardej łupiny , ażeby w ziemi kiełkować ?  Człowiek , ukrywając w takiej łupinie różnych nazw i tytułów swoje jądro , nietylko często je skazuje na zeschnięcie , ale obrzydza się innym .  Przypuśćmy , że pani nazwie się córką arystokraty , ja zaś synem demokraty — odrazu staniemy wobec siebie na wrogich stanowiskach , pomimo że możemy wyznawać jednakie zasady społeczne .  Przypuśćmy dalej , że pani jest niemką a ja francuzem , natychmiast zaczniemy się nienawidzić , chociaż . . .  Utkwiwszy wzrok w ziemi , westchnęła .  — Ma pan dużo racyi .  — Czyż więc nie lepiej , ażeby nie arystokratka z demokratą , niemka z francuzem , ale człowiek rozmawiał z człowiekiem ?  Volapük wyśmiano , a jednak tkwi w nim wielka idea .  Język powszechny pozwolił by ludziom zataić swoje pochodzenie .  Kiedyś był nim łaciński — i wtedy studenci najrozmaitszych narodowości w Padwie lub Pradze stanowili jak gdyby jedną rodzinę .  Dziś dzielą się na związki , kółka , stowarzyszenia narodowe — i szczerzą do siebie zęby , jak psy z różnych bud .  Francuz warczy na niemca , irlandczyk na anglika , słowak na węgra , nietylko w swoim domu , ale wszędzie .  Gdyby przynajmniej , spotkawszy się gdzieś daleko , zaczęli wzajemnie widzieć w sobie ludzi .  Volapük by to sprawił .  — Wątpię .  On przecież nie wyprostował by zgiętych nosów i nie zwinął obwisłych warg .  — Europejczycy tak dalece się zmieszali i upodobnili , że bez pomocy nazw nie zdołali by podzielić się na szczepy .  Zresztą pojmuję i uznaję wstręt rasowy , jeżeli jest uczuciem szczerem , naturalnem , niewzbudzonem sztucznie , jak odraza ptaka do ryby .  — Och , to wystarczy , aby się wzajemnie pokąsać .  — Zapewne , ale przynajmniej nie tak często i nie tak zajadle .  Ludzie nie uświadamiają sobie , o ile są niewolnikami wyrazów , które wywierają na nich wpływ hypnotyzujący .  Gdy usłyszą : to jest książę — zaraz dostrzegają wytworność , to szewc — zaraz uderza ich ordynarność , to włoch — zaraz czują żar temperamentu , to żyd — zaraz przeczuwają szachraja .  Niech by zataili przed sobą te nazwy i spróbowali je odgadnąć , szewc został by uznany za księcia , a żyd za włocha .  — Czy na pana wyrazy nie oddziaływają wcale ?  — Nie .  Nadeszła jakaś wysoka , niemłoda kobieta , która zamieniła z nią kilka słów po angielsku .  — Jak to dobrze , że pani używa drugiego języka — zaciera to jeszcze bardziej ślady dla domysłu .  Uśmiechnęła się , skinęła mi głową i odeszła z towarzyszką .  Straciwszy ją z oczu , dostrzegł em w mojem sercu , w którem jak gdyby rozglądała się uważznie i smutnie .  Ja jednak był em wesół .  Dlaczego nazajutrz przyszła na to samo miejsce ?  Dla morza , dla powietrza , czy dla mnie ?  Nigdy nie pytał em jej o to , chociaż jestem pewien , że ją przywiodła tajemnicza nić , która się między nami sprzędła .  O tyle z położeń i usposobień byli śmy do siebie podobni , że nie potrzebowali śmy się wzajemnie wyważać z dotychczasowych stanowisk , ażeby się zbliżyć i raczej stawiali śmy , niż usuwali między sobą przeszkody .  Po paru tygodniach byli śmy oddzieleni od siebie już tylko własną wolą .  — Czy pani nie męczy ta nasza . . . nieznajomość ?  — Tak , męczy mnie sprzecznością uczuć .  Co chwila doznaję wielkiego zadowolenia i silnej trwogi .  A pan ?  — Ja tylko zadowolenia !  — Jesteś pan i będziesz szczęśliwszym ode mnie .  — Co mam zrobić , ażeby m nie posiadał tej przewagi , której sobie wcale nie życzę ?  — Rozdmuchnąć tę mgłę , na której się kołyszę , zawieszona w przestrzeni .  — Więc mam się nazwać dokładnie ?  — Nie .  Mimo pozornej nieruchomości stosunek nasz rozwijał się i postępował tak szybko , że oboje czuli śmy jego ruch i widzieli śmy przysuwający się moment , który nam każe albo rozbiedz się , albo rzucić się sobie w objęcia .  Dreszcze , jakie mi ta myśl sprawiała , uspokoił em wreszcie śmiałą uwagą : dlaczegóżby miłość nie miała się urodzić z ludzi bezimiennych , którzy zataili przed sobą tajemnice swych książeczek legitymacyjnych ?  Postanowił em przyspieszyć akt ostatni .  — Dwa miesiące otwieramy sobie codzień nasze serca i umysły ; chyba już możemy postawić przed sobą pytanie : co nas łączy ?  Zbladła i opuściła głowę na pierś falującą .  — Mnie czaruje piękność pani , twój wdzięk , twój czysty rozum , twoje gorące uczucia .  Ja ciebie kocham — a ty ?  — Co się ze mną dzieje ! . . .  Nie . . . niepodobna w takich warunkach . . .  Ulituj się pan nade mną . . .  Zdejmijmy już maski .  — Nie .  — Więc dobrze , kocham cię , kocham jak spełnienie marzeń , jak ukojenie długich tęsknot duszy . . .  Miłość ta oślepia mnie splotem jakichś różnobarwnych błyskawic , odurza chórem upajających głosów a jednocześnie topi w ciemności i rozdziera krzykami .  Oddała m jej moją wolę , weź obie i zrób z niemi , co chcesz .  — Przyjdź jutro do parku , tam zamienimy pocałunki zamiast obrączek .  — Przyjdę , a ztamtąd zaprowadź mnie nawet w piekło .  Wziął em ją za rękę i umilkli śmy .  Nagle drgnęła całą postacią .  — Mój mąż ! . . .  Aleją od strony miasta zbliżał się ku nam wysoki , gruby mężczyzna , prowadząc za rękę jej synka .  Rude włosy , krótko przycięte , otaczały twarz piegowatą , z dużymi i wysuniętymi naprzód zębami , z obwisłym i zgarbionym nosem .  Zdala zawołał ( po polsku ) :  — Jak sze masz , Klarczu . . .  Niespodziewany — co ?  Pochwycił ją w kosmate łapy i wycałował .  Wstał em z ławki i bez ukłonu odszedł em .  Nie umiał by m sobie wyjaśnić , czy to zrobił em z polityki , gniewu , czy głupoty .  W każdym razie był em wściekły nie z powodu udaremnionej schadzki , ale skutkiem tego , że zawieszony pod niebem balon , w którym siedzieli śmy zakochani , został brutalnie ściągnięty na ziemię .  Tajemnicza zasłona , która otaczała nasze szczęście , przedarła się .  Już wiedział em , że jest mężatką , żydówką polską , pewnie warszawianką .  Żydówka ?  Natychmiast obskoczyła mnie cała gromada przesądów , uprzedzeń , od dzieciństwa nabywanych wstrętów , ohydnych postaci — wszystko to krzyczało , drwiło , szydziło ze mnie piekielnym chichotem .  Uciekam — a ta kocia muzyka za mną .  — Dzień dobry !  Staję — oglądam się .  Znajomy warszawski łobuz salonowy .  — Przepraszam , że zatrzymuję . . .  Był em cierpliwy przez kilka dni i tylko obserwował em pana .  Ale w tej dziurze takie więzienne nudy ! . . .  Nie dziwię się , że pan oblegasz Rosenbauchową . . .  Tu ona możliwa , nawet pożądana , bo ładna i smaczna .  Najlepszy znawca , nieuprzedzony , nie odczuł by w niej cebuli .  Udała się ?  Trzeba zakończyć . . .  W Warszawie niepodobna utrzymywać znajomości z żoną lichwiarza i córką stręczycielki .  Nie powstrzymywał em tych słów , wylatująch z jego ust jak z armaty pękające bomby , które , oświetliwszy mnie na chwilę , rozrywały .  Pozwolił em mu podrzeć moją niewiadomość aż do ostatniego strzępka .  Być może , iż któreś z tych słów padło w jej uszy , bo , odchodząc , spostrzegł em , ze niedaleko stała z mężem .  W dwa miesiące przecztał em doniesienie o jej śmierci .  Kto ją zabił ?  Choroba , czy ja ?  Kto nasz związek rozerwał ?  Straszne , nielitościwe wiedźmy i zmory społeczne , czy ja ?  Duchu jej , który mnie ciągle nawiedzasz i patrzysz na mnie swoim smutnym wzrokiem , odpowiedz !  Dotąd nie jestem pewien , czy cierpi moje serce , czy też sumienie .  Kochał em i chciał em za mało !  Słyszę wołania .  — Panie Jakobie !  Panie Czarski !  Panie kontrolerze !  Mężu !  Ojcze !  — Jestem tu — idę , idę !  — Brzmij lesie moimi tytułami , ale milcz o moich myślach i uczuciach .  MOJA GŁOWA .  W bogatej spuściźnie skłonności i uzdolnień , jaką człowiek , przychodząc na świat , otrzymuje po swych wszystkich przodkach , zdaje się , brak dotąd instynktowego ograniczania swojej swobody .  Dziecko ją lubi , może bardziej nawet , nie ci wszyscy , którzy za nią życie poświęcają .  Ile ono cierpi przy każdem uderzeniu się o twardy warunek bytu , przy każdem wciśnięciu się w konieczne jego formy !  Zobaczyło w zwierciedle swoją postać — biegnie do niej z uśmiechem i gdy chce pocałować własne odbicie — rozbija kosztowną płytę szklanną .  Za szkodę ponosi karę , która mu raz na zawsze zapowiada , że zwierciadeł rozbijać nie wolno nawet dla pocałowania swego obrazu .  Ujrzało świeże , rozwinięte w doniczkach kwiaty — zerwało je i przystroiło sobie główkę .  Skrzyczane za to lub otrzepane , dowiaduje się , że kwiatków z doniczek zrywać nie wolno .  Chociaż wszakże pozwala nakładać sobie pęta nieodrazu , oswaja się z niemi i usiłuje odzyskać straconą wolność .  I ja robił em to , co zapewne robią wszystkie dzieci : krył em się w jakiś kąt , jakieś ustronie i tam dogadzał em swoim pragnieniom w przekonaniu , że mnie nikt nie krępuje .  Skromne to były pragnienia — kodeks ich nie ograniczał , katechizm nie potępiał , tylko nauczyciel prześladował .  Bo cóż naprzykład kodeks albo katechizm mogą mieć przeciwko wykręcaniu na wiosnę fujarek ?  Nauczyciel , który nie znosił uśmiechu na mojej twarzy i tak skwapliwie uciszał wszelką moją wesołość , jak gdyby cała natura wraz z ludźmi wiecznie spała , a jam ją hałasami budził — ten srogi mistrz surowiej mi zabronił obcinania gałązek z wierzbiny , niż Bóg pierwszym rodzicom owoców z drzewa wiadomości .  Zazdrościł em naszemu kozłowi przywileju łażenia po wszystkich wierzbach — ale poddał em się zakazowi .  Razu pewnego , zrozpaczony i podrażniony ustawicznemi napomnieniami , uciekł em w pole z zamiarem swobodnego udawania głosu sowy , którego mnie pastuszek za dwa jabłka kryjomo nauczył .  Lipcowe słońce zlewało na mnie potoki gorących fal , które wsiąkały w odzież , w ciało .  Zrzucił em kapelusz , zrzucił em zwierzchnie ubranie i , niosąc je w ręku , biegł em — dokąd ?  Gdziekolwiek , aby tylko poza granicę czujności mojego nauczyciela .  Przede mną roztaczał się obszerny łan zboża .  Wszedł em w sam środek niwy i położył em się śród wysokiej pszenicy .  Cisza — kłosy nawet nie drżą .  Czasem zaszeleści konik polny lub zawiśnie na słomie biedronka — zresztą milczenie .  Po chwili przesunął się sąsiednią bruzdą sznurek młodych kuropatw , które , spostrzegłszy mnie , pisnęły i znikły .  Odtąd już nic nie zakłócało mojego spokoju , a drobne szmery uwydatniały mi tylko głębokość ciszy .  Zapatrzony w niebo , którego błękit wybielił się światłem słonecznem , rozmyślał em :  — Jakże ja tu jestem szczęśliwy , swobodny !  Ani ten konik polny , ani ta biedronka , ani nikt nie zabroni mi , czego zapragnę !  Mogę śmiać się , płakać , uciąć sobie nos , mogę naśladować sowę . . .  I złożywszy ręce , huknął em .  Ale w tejże chwili huknął nade mną gruby głos :  — A ty . . .  Dalszy ciąg tego grzmotu pomijam , gdyż jeśli biografowie moi zechcą ułożyć słownik wymysłów , jakimi mnie przez życie obrzucono , znajdą cały materyał w krytykach pewnej części prasy warszawskiej i nie będą potrzebowali badać , czem mnie uraczył ekonom folwarku , do którego należała pszenica .  Wrócił em do domu .  Stojąc pod szluzą łajań rozgniewanego nauczyciela , czuł em jeden tylko smutek : stratę kotliny w zbożu , którą uważał em za schronisko wolności .  Szukał em później podobnych schronisk nieraz i tem usilniej , że z wiekiem ścieśniała mi się ciągle przestrzeń swobody .  Jak wszyscy ucywilizowani członkowie mojego rodzaju , został em pomału niewolnikiem : krochmalonych kołnierzyków , krawata , dobrego tonu , grzecznego kłamstwa , tradycyjnego obyczaju i innych praw , na których » się opiera ustrój społeczeństwa « .  Każdy dzień , niemal każda godzina wydzierała mi jakąś cząstkę woli .  Daremnie wieczorem zamyślał em się w moim pokoiku i , chodząc po nim , usiłował em odzyskać stratę — mieszkający na niższem piętrze gospodarz poprosił mnie przez stróża , ażeby m przerwał te nocne spacery , które mu spać nie dają .  Na uczęszczanych ulicach zastępował mi drogę żebrak , na bezludnych rzezimieszek , w mieście najeżdżał mnie pędzący powóz , za miastem gonił pies , a wszędzie nie opuszczały zwyczaje i przepisy , które tamowały wszelki mój krok .  Kiedyś w ogrodzie publicznym dla ochłodzenia czoła zsunął em na tył głowy kapelusz .  — To zapalony kankanista — szepnęła jakaś strojna dama do swego towarzysza .  Zatęsknił em do innych krajów , które znał em z opisów i opowiadań jako dziedziny ziemi obiecanej .  Wyjechał em za granicę .  Na komorze splądrowano mój kuferek , ale nie zapytano o paszport .  W pierwszym wszakże hotelu musiał em na blankiecie policyjnym opisać się ze wszystkich stron .  W  Pradze czeskiej wziął em z kolei na plecy tłómoczek dla przekonania się , czy tam wolno zrobić takie nadużycie pożądnie odzianemu ozłowiekowi .  Z przyjemnością zauważył em , że nikt mnie palcem nie wytyka i nie szydzi , że żaden reporter nie wypisuje sobie tego » wypadku « ku zabawie swoich czytelników .  Położył em kuferek i usiadł em na nim .  Nikt nie stanął przede mną zdumiony lub rozśmieszony .  W hotelu obejrzano mnie starannie , ale dano pokój .  — Śliczne miasto ! — pomyślał em .  Nazajutrz zagadnął em kogoś z przechodniów po czesku .  Odburknął i poszedł dalej .  Zagadnął em drugiego po niemiecku — kolnął mnie wzgardliwem spojrzeniem i także poszedł .  Ha , i tu nie raj , i tu wola człowieka podskubana !  Trzeba jechać dalej !  Na jednej stacyi szlązkiej musiał em kilka godzin czekać następnego pociągu .  Było święto — przed dworcem stała gromadka chłopców .  Zbliżył em się do nich , a słysząc ich utyskiwania na gwałty w szkole i kościele , zaczął em radzić im środki obrony .  W chwili największego zapału uczuł em na ramieniu czyjąś rękę .  Odwrócił em się i ujrzał em barczystego męża w mundurowej czapce .  — Pan zkąd ? — zapytał .  — Z Warszawy .  — Paszport pan posiada ?  Pokazał em .  — Pan tu przybył podburzać obcych poddanych przeciwko rządowi ?  Paragraf ustawy . . .  Jak tę ustawę nazwał i co mi zacytował , powtórzyć nie umiem , dość , że ledwie zdołał em wyśliznąć się paragrafowi i tego dnia wyjechać z miejsca mojej bezwiednej agitacyi .  Nie będę tu wyliczał wszystkich rozczarowań , jakie mnie nawiedzały zagranicą .  Podarły się w nich pierwotne złudzenia i pod tymi poszarpanymi żaglami przypłynął em nazad do kraju .  Więc niema na kuli ziemskiej takiego kącika , takiej krainy , w której by człowiek mógł zachować całą swoją wolę , być zupełnie sobą ?  Gdy mnie najmocniej osłaniał cień tej zagadki , błysnęła przede mną myśl , która oświeciła jaskrawo moją naiwność : przecież owa pożądana kraina jest , jest bliżej , niż wszystkie inne , w niej posiadasz nietknięte wszystkie prawa , unieważnione wszystkie zakazy , tam tylko panuje taki kącik . . .  Gdzie ?  W mojej głowie .  Czemu tak późno zrobił em to odkrycie ?  Wszakże głowę miał em zawsze z sobą , nawet wtedy , gdy mnie ekonom wypędzał z pszenicy lub przedstawiciel władzy ze stacyi szląskiej ?  Prawdopodobnie nieporozumienie wypłynęło ztąd , że moja głowa długo nie była usamowoloną i że w niej przedtem panował jakiś nietolerancyjny rząd i zbyt srogie obyczaje .  Zresztą kwestya ta mało mnie obchodziła wobec rozkoszy , jakiej zaczął em używać i dotychczas używam .  Znalazł em na świecie maleńki zakątek , w którym mogę ciągle przebywać i który mi zapewnia wszelkie warunki osobistej swobody .  Od tej chwili obojętne są dla mnie wszelkie systemy polityczne , wszelkie nakazy i zakazy , wszelka prawomyślność i prawowierność .  Jeżeli skutkiem braku wizy konsularnej na paszporcie prusacy zatrzymają mnie w Otłoczynie , to mi wcale nie przeszkadza myślą przerzucić się do Paryża i osądzić ich na zatracenie .  Gdyby m dziś musiał słuchać paragrafu ustawy o podżegaczach , odpowiedział by m na nią w duchu :  — Gardzę tem podłem głupstwem i tobą , nadęty prusaku .  Zaaresztujesz mnie niewinnie — ja cię kopnę zasłużenie .  Bo przecie chociażby on mnie związał i wsadził do kozy , nie skrępował by i nie uwięził mojej myśli , nie zawiesił by swobód mojej głowy , gdzie jestem jedynym panem własnej woli .  Tak samo zachowuję ją we wszystkich innych wypadkach .  Siła może mi nakazać : zrób to — i zrobię , ale żadna nie może mnie ubłagać , ażeby m coś uznał , czego uznać nie chcę .  W mojej głowie wypowiadam głośno i szczerze istotne przekonania i uczucia , chodzę bez krawata i krochmalonych kołnierzyków , sądzę ludzi i rzeczy bez obłudy .  Przymus tam żaden nie istnieje — niepotrzebny .  Ach , ilu i jakich doznaję wtedy przyjemności !  — Co za miła i ukształcona panienka — szepcze ktoś w salonie .  — Niewątpliwie — podpowiadam jako niewolnik grzeczności .  Ale natycmiast cofam się do mojej głowy i mówię sobie głośno :  — Po co ta poczwara tak uwydatnia swój mdły sentymentalizm , zwracający uwagę na jej brzydotę ?  Ktoś inny zaznacza , że druga , obok siedząca kobieta zbyt często się śmieje .  I to spostrzeżenie potwierdzam , a w głowie mojej wyznaję :  — Cudowne stworzenie !  Takie usta całować !  — Człowiek , z którym pana przed chwilą poznajomiła m — dodaje cicho gospodyni domu — jest tak rzadką inteligencyą , że , pomimo siwych jego włosów , kobiety przepadają za nim .  — Zauważył em to — oświadczam i zaraz woła m w mojej głowie :  — Ten roznosiciel zdawkowych grzecznostek , ten organista w nabożeństwie babskich próżności , ten stary dworak , który pragnie ogrzać swe ciało przy młodych kobietach , jak przy płonącym kominku , ma być rzadką inteligencyą ?  Ha , ha , ha !  Posiadam stosunki w » literaturze « .  Zaśmieca ją swemi robotami pewien autor , który procesuje się ciągle z krytyką o niewypłacanie mu należnej sławy .  Wlewa on i do moich uczuć swoje żale .  — Albo , proszę pana — mówi zwykle — ostatnia moja mowelka . . .  Czy ona jest gorszą od najbardziej przechwalonych ?  Tymczasem nikt ani piśnie — tylko każdy jak pies warczy i zęby wyszczerza .  Gdyby człowiek w sobie nie czerpał zachęty , złamał by już dawno pióro i plunął na te intrygi .  Nie żałuję mu współczucia , ale zamknięty w mojej głowie , wzdycham :  — Niema jednak nadziei , ażeby ten barłóg literatury przestał czerpać zachętę z siebie .  Słowo publiczne tylko do pewnego stopnia dopuszcza otwartość oraz nazywanie rzeczy i osób po imieniu .  Dlatego często musimy milczeć lub półsłówkami zdradzać nasz gniew , oburzenie , wzgardę wobec najohydniejszych widoków .  Chodzi po świecie , okadzany szacunkiem , jakiś łotr , prosty złodziej , krzywdziciel — trzeba mu ustępować z drogi , bo inaczej odwoła się do sądu państwa lub opinii publicznej i zdobędzie palmę męczeńską .  Zwłaszcza śmierć jest ową królewską wodą , rozpuszczającą najtrwalsze grzechy .  Umarł — to znaczy był uczciwym i zasłużonym .  Przypomnę jego winy ?  Nie wolno .  Dopiero w głowie mojej mogę mu wrzucić wszystkie brudy do trumny .  Inny szubrawiec , o tyle głupi , o ile zuchwały , a o tyle nikczemny , o ile surowy , piorunuje z ambony jakiegoś pisma lub zakłada sobie w nim kram ze szkaplerzami literackimi ; mamże obwołać go po świecie właściwymi tytułami ?  Nie wypada .  Zato w głowie mojej rozpalam hańbiące piętno i przykładam je do wytartego bezwstydem czoła przestępcy .  Jak widzisz czytelniku , posiadam rzeczywiście kraik , którego jestem nieograniczonym panem , gdzie korzystam z bezwzględnej swobody , dokąd nie zdoła przedostać się żadna obca siła , żaden nakaz , żaden przymus .  Czego pragnę — to mam , co chcę , to robię , co wyznaję — to głoszę .  A pomimo że wola moja nie ulega tam skrępowaniu , nikomu nie szkodzę .  To moje królestwo bowiem jest odcięte od reszty świata , wyosobnione , opasane nieprzebytym murem , nie wiąże się z innemi , nie wkracza w ich prawa .  Gdy czasem przypadek otworzy naoścież moją głowę i wpuści do jej wnętrza ciekawe oczy , słyszę natychmiast okrzyk :  — Straże !  Spuścić z łańcuchów brytany !  Uśmiecham się wtedy i zamykam moją głowę .  Czy sądzisz czytelniku , że tylko moja być może takiem swobodnem schroniskiem ?  Urządź odpowiednio swoją , a będziesz w niej żył rownież wygodnie .  Powinien eś zaś to zrobić , gdyż głowa jest dziś jedynym przybytkiem szczerej woli .  KLUB SZACHISTÓW .  Wszystkie te opisy — zauważył prezes — zdradzają zbyt widocznie podstęp .  Idea naszego stowarzyszenia zaczęła już przesiąkać na zewnątrz , przez tajemnicę . . .  Coraz mniej ludzie wierzą , iż tworzymy klub szachowy i usiłują przeniknąć do prawdy .  Ci panowie , których spowiedzie poznali śmy przed chwilą , skłamali je albo w całości , albo w znacznej części , aby tylko wkraść się między nas i zużytkować niegodnie nasze materyały .  — Nawet przypuściwszy , że te wyznania są szczere — odezwał się jeden z członków — nie dają one nam żadnej wartości psychologicznej .  Bo chociażby naprzykład autor życiorysu , opatrzonego godłem : » Lisia skóra « , rzeczywiście okpiwał swoją siostrę w grze kręglowej lub udając chorego , wdziewał włosienicę , ażeby ją dostrzegła pobożna ciotka , to czyż on pod grozą ujawnienia tych faktów cofnie się przed niedyskrecyą ?  Zresztą powinni śmy przesiewać materyał i zbierać tylko grubszy , gdyż inaczej nagromadzi nam się kupa zwyczajnego piasku , z którego nauka nie wyciągnie żadnej korzyści .  — Oba zaznaczone tu względy — rzekł prezes — są tak ważne , że nie możemy ich ani chwili tracić z uwagi i musimy czynić wszystko , co tylko zabezpieczyć zdoła interes członków stowarzyszenia i jego cel .  Jestem bogaty , nie posiadam ani rodziny , ani związków , od których był by m zależny , więc w najgorszym wypadku grozi mi może tylko chwilowa przykrość .  Inna sprawa z wami .  Gdyby jakikolwiek nicpoń odkrył tajemnice waszego życia . . .  Z kilkunastu ust dobył się okrzyk zgrozy i przerażenia , na niektórych twarzach malowała się rozpacz , a w niejednej duszy zadrgnął żal za utraconym spokojem .  — Ja dostał by m się między dwa zębate koła — zawołał tęgi brunet , który mógł by barkami most podpierać .  Żona , która wie , że jej posag stanowi podstawę mojego bytu i że do żadnej pracy nie jestem zdolny , wraz ze swą matką poddały by mnie torturze .  A jeżeli jedna zła żona i jedna zła teściowa wyrównywają okrucieństwu miliona dyabłów , to dwie złe żydówki w tych rolach przewyższają całe piekło .  — W potrzebie ty mógł by ś przenosić rzeźnikom ćwiertowane woły — szepnął nikły blondyn z cerą i postacią wyssanego szparaga — ale co ja by m zrobił , gdyby mi moja piekarka wypowiedziała miejsce męża ?  Wątpię nawet , czy wypuściła by mnie gładko .  W koronkach i brylantach , sprawiając rozkosz zwierciadłu , w którem odbija się jej elegancka figura , woła do mnie : przypatrz się , wymoczku , jaką masz żonę ! — przyczem rzuca w górę zaciśniętą pięść .  Możecie sobie wyobrazić , jaki ona zrobiła by z tego kułaka użytek przy rozstaniu .  — Nędza , pięść , kij , sztylet , dyable pazury — wszystko to są żądła i ukłucia komarów w porównaniu ze straszną chłostą , przez jaką przepuszcza mężczyznę kobiecy język — mówił siwawy i podmarszczony męczennik .  Nie znam okrutniejszego narzędzia i bardziej morderczej broni .  Może ocalił by m jakąś odrobinę odwagi wobec lwa , bandyty , orkanu ; ale gdy moja żona zacznie mówić , truchleję , jak pisklę .  Najcięższe plagi wlewają otuchę nadzieją , że się kiedyś skończą , a jej gadanie nie kończy się nigdy .  Chociaż Noe wiedział o gniewie i mściwości Jehowy , wypuścił z arki gołębicę dla przekonania się , czy wody potopu nie opadły , bo nie wątpił , że Bóg-mężczyzna kiedyś karać przestanie .  Tymczasem potop słów mojej żony trwa już od ćwierci wieku i tak zalewa wszystko koło mnie , że nawet koliber nie znalazł by miejsca na odpoczynek , a już o gałązce oliwnej nie ma co wspominać .  Artretyzm , ból zębów , rak , astma , wszystkie choroby dają swym ofiarom przerwy wytchnienia , tylko język kobiecy nie ustąpi ani chwili .  Nie to mnie przeraża , że moja żona mogła by się czegoś dowiedzieć , ale to , że uzyskała by przypływ do olbrzymiego potoku swej mowy .  Na litość , bądźmy ostrożni !  — O , bądźmy ostrożni w przyjmowaniu nowych członków — powtórzył wysoki , niegdyś piękny , a obecnie strawiony jakiemś długotrwał em cierpieniem mężczyzna .  Mniejsza o nasze niebezpieczeństwo osobiste , ale nie powinni śmy niszczyć szczęścia innych ludzi , jakkolwiek ono powstało .  Z mojej spowiedzi wiadomo wam , że córka moja została jako panna matką z nikczemnikiem , który ją porzucił i że ukrywszy ten wypadek , wydał em ją za syna najserdeczniejszego przyjaciela .  Otóż małżeństwo to jest pod każdym względem szczęśliwe : on ją kocha i wierzy w jej niepokalanie , ona go ubóstwia , mają dwoje prześlicznych dzieci , którym swe serca poświęcili . . .  Pojmujecie łatwo , coby się stało z tą rodziną po odsłonięciu przeszłości mojej córki .  — Tak , tak — wtrącił barczysty brunet — to równało by się niemal rozprawie z bogatą żydówką .  — Lub z gadatliwą żoną — dodał jego sąsiad .  — Wolał by m jednak wszystkie te katastrofy — rzekł ze spokojnym naciskiem chudy , zwiędły i starannie wygolony człowieczek — niż stanąć pod publicznym pręgierzem po odkryciu , że się używa skradzionego majątku .  Chociaż oszustwo popełnił mój ojciec , ale jego hańbą napiętnowano by czoło syna , który wie o tem , czemu zawdzięcza swoje bogactwo .  Podczas tej wymiany obaw twarze obecnych wykrzywiły się cierpieniem , do którego przyczepiały się i natychmiast odpadały sztuczne uśmiechy .  Powoli nad innemi uczuciami zapanował gorzki smutek , który wbijał w każdą duszę podwójne szpony .  Pod wpływem bowiem rozmowy nietylko zbudziły się i szarpać ją zaczęły uśpione wspomnienia , ale uświadomiła się jasno ta pewność , że nikt nie był wyłącznym posiadaczem i stróżem swej bolesnej tajemnicy , lecz powierzył ją innym , którzy przez nieostrożność lub złą wolę oddać ją mogli na łup całemu światu .  Wprawdzie każdy , wstępując do kubu , oswoił się z tą myślą i przewidywał możliwe następstwa swych wyznań , ale teraz dopiero ocenił ich wagę , gdy już nie był w stanie ich cofnąć i gdy widział podstępne zamiary osób obcych , pragnących zdjąć ze stowarzyszenia jego maskę .  Odgadli to pognębienie swych towarzyszów dwaj ludzie , z których jeden był głównym twórcą klubu szachistów , a drugi jego przewodnikiem .  — Sądzę — odezwał się prezes — że kilkoletnie trwanie naszej instytucyi , w którem wypróbowała się należycie niezachwiana niczem szczerość i dyskrecya wszystkich członków , powinno zupełnie usunąć trwogę , o ile pozostaniemy w dotychczasowym składzie .  Każdy z nas tylko powiększył swoją istotę , stanowimy razem jedną , ściśle spojoną całość .  Zresztą , jak wiecie , posiadamy w naszej organizacyi dostateczne wędzidło przeciwko nieposzanowaniu tajemnicy .  Dziś dbać powinni śmy tylko o to , ażeby nie wpuścić do siebie zdrajcy , którego tem wędzidłem nie mogli by śmy okiełznać .  — Zamknijmy klub dla nowych członków — zawołało kilka głosow .  — Jeżeli tego żądacie — oświadczył prezes — godzę się .  — A ja nie — powiedział stanowczo wysoki , szczupły mężczyzna z bladą , rzadkim czarnym porostem obrzuconą twarzą , którego hakowaty nos wyrażał energię , a wązkie i zaciśnięte wargi — upór .  Gdy odezwał się , z po za okularów błysnął mu ogień .  — Dlaczego ? — spytano ze wszech stron .  — Naprzód dlatego , że jeżeli nasze stowarzyszenie założyli śmy nie dla bezmyślnego przyglądania się sobie , lecz dla nauki , to musimy się starać o jak najobfitsze zebranie dla niej materyału .  — Mamy go już dosyć .  — Ona nie zna : dosyć .  — W takim razie nigdy nie skończymy tej pracy .  — A przynajmniej nie dziś .  Powtóre . . .  — Nie chcemy , nie chcemy ! — wołano namiętnie .  — Powtóre — mówił nieustraszony oponent — przedstawię wam kandydata , który odpowiada wszystkim warunkom naszego stowarzyszenia i dostarczy naszym badaniom nadzwyczaj ciekawych faktów .  — Kto taki ?  — Zgodnie z regulaminem , nazwiska jego nie wymienię , dopóki nie zostanie przyjęty do naszego klubu .  Jest to człowiek , któremu przyznano najzaszczytniejsze tytuły ideału , a on sam nazywa się wielorakim łotrem .  Czy wysłuchacie jego własnoręcznie spisanej biografii , którą złożył w moje ręce ?  Jednych ogarnęła ciekawość , w drugich wstąpiła odwaga .  — Czytaj ! — zawołali wszyscy .  Naprzód muszę wam dać kilka słów objaśnienia .  Miał em serdecznego przyjaciela , który — jak sądzę — otwierał przede mną swoją duszę naoścież i nie zakrywał w niej najwstydliwszej tajemnicy .  On to właściwie nasunął mi myśl założenia naszego towarzystwa .  Umierając , pozostawił syna , którego powierzył mojej opiece .  Chłopiec rozwinął się pięknie , wyrobił sobie umysł tęgi , a charakter brylantowej czystości .  Powszechnie twierdzono , że do niego najmniejsze złe nie zdoła się przyczepić , ojcowie i matki stawiali go jako wzór już nie swoim synom , ale córkom ; posiadał bowiem naturalny smak w cnocie i wrodzony wstręt do występku .  Nie potrzebował żadnego wysiłku , ażeby być dobrym , a musiał by zadać sobie najgwałtowniejszy przymus , ażeby popełnić coś złego .  Otoż ten młodzieniec przychodzi do mnie przed paru dniami i oświadcza , że pomimo największych starań nie może być uczciwym , że obciążył już swoje sumienie wielkiem brzemieniem grzechów , które go rozgniata i do rozpaczy przyprowadza .  Dręczą go niemiłosiernie dwie zgryzoty : jedna — że nie jest takim , jakim być pragnie , druga — że jest w gruncie rzeczy innym , niż wszyscy mniemają .  Na dowód wyspowiadał mi się szczerze z kilkunastu lat swego życia .  Rzeczywiście , dopuścił się mnóstwa wykroczeń przeciw moralności , a nawet prawu , o które nigdy by m go nie posądził .  Ponieważ żądał ode mnie pomocy , więc poradził em mu , ażeby wstąpił do naszego towarzystwa i spisał swoje zeznanie , które wam przedstawię .  I zaczął czytać spowiedź długą i ciekawą .  Widać z niej było zarówno szczerość , jak bezsilne pasowanie się duszy , która pragnie być czystą , a ciągle albo okurza się pyłem drobnych brzydactw , albo nawet wpada w moralne błoto .  Zwłaszcza niektóre ustępy były bardzo wymowne .  — U ciotki mojej służyła śliczna dziewczyna z tragiczną przeszłością .  Jej matka podczas nieobecności męża , który powędrował w świat z sitami , uległa gwałtowi kilku źołnierzy .  Zataiła ten wypadek , ale gdy uczuła jego skutki , pod wpływem moralnego cierpienia i obawy przed mężem , który ją bardzo kochał , a nieprędko miał wrócić , dostała rozstroju umysłowego .  Całymi dniami siedziała w niemem pognębieniu , a gdy urodziło się jej dziecko , chodziła z niem po drogach , poszukując » ojców « , którzy mieli od niej odebrać swą własność .  Nareszcie ciotka moja , mieszkająca w sąsiedniej wsi , ulitowała się nad biedną kobietą , która zresztą już nigdy nie odzyskała zmysłów , zwłaszcza iż mąż się zabił — i wzięła na wychowanie dziewczynkę .  Wiedząc o tem wszystkiem , był em dla niej ojcowsko czuły i zdawało mi się , że raczej targnął by m się na świętość , niż na ten owoc nieszczęścia , na tę żywą skargę przeciw zbrodni .  Upłynęło lat kilka i nareszcie , dzięki tej mojej czułości , odnawianej podczas corocznych przyjazdów do ciotki na wakacye , dziewczyna miała zostać matką .  Przysięgam z całą szczerością , że tego nie chciał em , że w przeddzień mojej winy był by m się oburzył na samą myśl o niej , że jakiś szatan , tkwiący w moim organizmie , porwał mnie przemocą i unurzał w grzechu , że ani na chwilę nie stracił em świadomości sromoty mojego czynu , że spełniwszy go , był by m się zgodził na pokutę w ciele najnędzniejszego zwierzęcia , aby tylko on nie istniał i pamięć o nim znikła .  Opluwał em swoją duszę , sumienie , wolę , krew , nerwy , nie widział em wokoło ani jednej tak podłej istoty , któraby nie miała prawa spojrzeć na mnie ze wzgardą .  Wszystkie rozmyślania nie doprowadziły mnie do żadnej drogi wyjścia .  Postanowił em więc uciec z miejsca występku i od mojej ofiary w dziecinnem złudzeniu , że ona wynajdzie jakiś ratunek , albo też że czyjaś nieznana ręka rozplącze ten przeklęty węzeł .  Rozcięła go , ale dziewczyna , która przepadła bez wieści , kryjąc nietylko swoją , ale moją hańbę .  Kiedy mi o niej wspomniała ciotka , dodała z odrazą : » poleciała pewnie do swych ojców , kanalia ! « Ja milczał em i nie obronił em jej ani słowem .  Inny ustęp .  — Po śmierci ojca zostało nas dzieci czworo — wszyscy pełnoletni .  Poniewaz był em najstarszy , a przytem używał em sławy człowieka nieskazitelnego , więc dwaj młodzi bracia i siostra zgodzili się na mój podział majątku .  Należały do niego , oprócz gotówki , dwie nieruchomości i sumy hypoteczne .  Rozpoczął em rachunek bardzo sumiennie , ale w dalszym jego ciągu powoli coraz bardziej obniżał em nominalną wartość mojej części , a przeceniał em działy rodzeństwa .  Ostatecznie przyznał em sobie znacznie więcej , niż mi się należało .  Zrobił em to również bez uprzedniego zamiaru skrzywdzenia rodzeństwa , nie tracąc ani świadomości postąpienia źle , ani chęci postąpienia dobrze .  Jaka siła zwalczała wszystkie skrupuły i zmusiła mnie do niecnoty ?  Nie umiem jej nazwać .  Inny ustęp :  — Raz przyszedł do mnie kolega szkolny , z którym pozostawał em niegdyś w serdecznych stosunkach , prosząc o pomoc w zdobyciu jakiejś posady .  Był to nędzarz , wysmagany przez los , nieumiejący wielkim rozumem i uczciwością zabezpieczyć się przeciw jego poniewierce .  Rzeczywiście , kilku wpływowym znajomym polecił em biedaka , ale ci nie chcieli , czy nie mogli dać mu pracy .  Wkrótce pewna instytucya zaofiarowała mi zyskowną synekurę , którą przyjął em .  W tej chwili stanął mi przed oczami mój kolega z wychudzoną twarzą i wytartem ubraniem .  On na to stanowisko niewłaściwy — powiedział em sobie , a mówiąc to , pojmował em jasno niegodziwość tego wykrętu .  Nie cofnął em się jednak — i co mnie powstrzymało ?  Jaka piekielna moc mną rządzi ?  Woli , niezłomnej woli !  Inny ustęp :  — Wychodząc z banku , znalazł em na schodach jakąś paczkę .  Schował em ją do kieszeni i otworzył em dopiero w domu .  Zawierała . rs . Pierwszem wrażeniem przy tem odkryciu była radość z posiadania tak znacznej sumy .  Po chwili jednak uświadomił em sobie , że jest ona cudzą własnością , którą powinien em oddać .  Komu ?  To przekonanie , że owego kogoś nie znam , że on o zwrot pieniędzy nie upomina się , sprawiało mi dziwną przyjemność .  Zaczął em snuć przypuszczenia , które ją powiększały : suma ta mogła należeć do banku , który o swej stracie zamilczy ; do cudzoziemca , który wyjedzie za granicę , zwątpiwszy o możliwości odzyskania zguby ; do prostaka , który nie wie nic o sposobach publicznego poszukiwania jej itd .  Kilkakrotnie szepnęła mi natrętna myśl , że powinien em zrobić ogłoszenie w pismach , ale ją odegnałem .  Dlaczego ja mam się tem trudzić ?  Czyż tego nie powinien zrobić sam poszkodowany ?  Uwolnił em się wszakże od obowiązku czytania we wszystkich gazetach .  To jest niepodobieństwem — rzekł em sobie — dość gdy przeglądać będę dziennik najbardziej rozpowszechniony .  Ale przez trzy dni wcale nie zajrzał em do inseratów , odczytując jedynie tekst i to bardzo ostrożnie .  Czwartego dnia uczuł em niepokój w sumieniu , postanowił em więc odczytać ogłoszenia w piśmie najbardziej niemi zapełnionem .  Ani wzmianki o zgubie !  Śmiało biorę do ręki inne gazety — to samo milczenie .  Albo moje przypuszczenia były trafne — pomyślał em sobie — albo ogłoszenie pomieszczono w numerach poprzednich .  Nie chciało mi się ich odszukiwać w porzuconych papierach .  Upłynęły dwa miesiące , podczas których oswoił em się ze znalezioną sumą , jako moją .  Dyrektorowi banku wyprawiono ucztę jubileuszową , na którą i ja otrzymał em zaproszenie .  Przy kolacyi pewien podpity przemysłowiec w głośnej rozmowie zaczął bardzo wzgardliwie odzywać się o instynktach ludzkich .  » Sam pan w to nie wierzysz « — zauważył mu jubilat .  — Nie wierzę ! — zawołał fabrykant .  Dam panu dowód : przed dwoma miesiącami zgubił em w waszym banku . rs . i nie zrobił em o tem najmniejszego ogłoszenia , gdyż nie chciał em , ażeby znalazca , wziąwszy moje pieniądze , jeszcze w dodatku uśmiechnął się złośliwie z mojej głupiej nadziei , że on mi je zwróci « .  Argument był silny .  — A właśnie , że je zwrócę , skoro wiem , że do pana należą — rzekł em uroczyście .  Zdumione oczy obecnych zwróciły się na mnie .  — Pan je znalazł eś ? — spytał fabrykant zmieszany .  — Tak .  — A dlaczego pan nie ogłosił eś ?  — Bo uważał em , że był to interes i obowiązek właściciela , tem bardziej , że mógł się ktoś inny do nich przyznać .  Wypowiedział em ten frazes z takiem przekonaniem , jak gdyby on wyszedł z poważnego namysłu i prawego sumienia .  Naturalnie pesymista odwołał zaraz swoje zniewagi przeciw naturze ludzkiej , a nazajutrz we wszystkich pismach brzmiała sława mojej uczciwości .  A ja , słuchając jej , znowu pluł em w siebie .  Gdy zastępca bezimiennego autora skończył czytanie , zapytał członków klubu :  — Czy przyjmiecie go ?  — Przyjmiemy — oświadczyli jednogłośnie .  — Nazywa się Wacław Urbin .  — Urbin ? — powtórzył z najwyższem zdziwieniem prezes stowarzyszenia .  Przyjęcie Urbina do klubu było wypadkiem bardzo ciężkim .  Naprzód stowarzyszenie zawiązało się niemal odrazu w obecnym składzie jako kółko przyjacielskie , z ludzi dobrze wzajem znajomych , i właściwie dotąd nie wprowadziło żadnego nowego członka .  Powtóre , zaznaczone na poprzedniem posiedzeniu niebezpieczeństwo zdrady tajemnic i dostrzeżone próby w tym kierunku rzuciły popłoch .  Potrzecie , dopuszczenie jeszcze jednego człowieka do znajomości sekretnych wyznań przejmowało każdego , jeśli nie strachem , to niechęcią .  Wszyscy oni bowiem , zakładając klub , mieli dość odwagi do szczerego otwarcia przed sobą swych dusz , ale gdy pierwszy zapał ochłódł , gdy owe spowiedzie , własnoręcznie spisane , spoczywały w skrzyni , zkąd mogły być skradzione i złośliwie zużytkowane , gdy do nich teraz dano swobodny dostęp członkowi nowemu , niemiłe dreszcze obiegły szachistów .  Nadto dołączyła się jeszcze jedna okoliczność : Urbin nie był im obcy ; wszyscy pozostawali z nim w dalszych lub bliższych stosunkach i wszyscy — jak tego wymaga życie — grali przed nim komedyę , którą on teraz miał przejrzeć z za kulis .  A i on sam uległ bardzo naturalnej febrze : w pierwszem uniesieniu odsłonił swe życie przyjacielowi , ale skoro nadeszła chwila ukazania całej jego nagości innym , którzy dotychczas patrzyli na niego z szacunkiem , a nawet podziwem — uczuł gorąco wstydu .  Niepodobna wszakże było cofnąć się — i Urbin przybył na zebranie klubu .  Był to mężczyzna trzydziestoletni , a tak chudy , że prawie znikły mu mięśnie .  Z twarzy , ocienionej brunatnymi włosami i jaśniejszym zarostem , bił jakiś namiętny ascetyzm .  Piwne oczy gorzały mu mocno , a na ustach ważył się wyraz wielkiego znużenia , czy też boleści .  Możnaby go nazwać przystojnym , gdyby nie był zbyt chudym i zbyt długim .  Za długą miał twarz , za długi nos , brodę , całą wreszcie postać .  Prezes powitał go życzliwie i ośmielająco .  — Jeżeli uroczyste przysięgi ludzkie w poważnych przedsięwzięciach mogą mieć jakąś moc , to ma ją nasza , którą zobowiązujemy się przed tobą — od chwili wstąpienia do klubu przestajemy być dla siebie panami — że ani jedno słowo twojej spowiedzi nigdy nie wyjdzie po za nasze myśli .  Nawzajem ty nam przysiężesz , że pozostaniesz niemym dla świata co do tajemnic naszych , które masz prawo poznać .  W tej skrzyni leżą spisane nasze wyznania , które wolno ci odczytać .  Artykuł statutu zastrzega , że gdyby którykolwiek z członków zdradził najdrobniejszą cząstkę sekretów stowarzyszenia , inni ogłaszają publicznie , w sposób przez się wybrany , jego własnoręcznie spisane zeznanie wraz z dodatkiem ustnych objaśnień .  Dotychczas nie potrzebowali śmy używać tej broni i zapewne jej nie użyjemy .  Nie uznajemy bowiem żadnego z naszych towarzyszów zdolnym do popełnienia takiej niecnoty , zwłaszcza że ona nietylko naraziła by honor wielu ludzi , ale zniszczyła by pożyteczną instytucyę .  Nazwali śmy ją klubem szachistów dlatego , ażeby zakryć przed tłumem rzeczywisty nasz cel i tem swobodniej módz pracować .  Cel ten zaś polega na zebraniu ze szczerych spowiedzi członków materyału psychologicznego , któryby nam pozwolił rozświetlić trudną i powikłaną zagadkę prawie powszechnej dwoistości , a nieraz wielolicowości natury człowieka .  Nie będę ci tłómaczył tego szczegółowo , bo sam to zrozumiał eś w swoim życiorysie .  Nie przyniósł eś z sobą na świat żadnych złych skłonności , pragnął eś być uczciwym i mimo to dopuścił eś się szeregu czynów , do których sam czujesz wstręt moralny .  W podobnem położeniu znajdujemy się wszyscy .  Otóż staje przed nami ciekawe pytanie psychologiczne : czy przyczyna tych zboczeń tkwi w naszej organizacyi , czy w jakiejś osobnej chorobie woli , czy w warunkach życia ?  Na pytanie to nie można dać odpowiedzi inaczej , tylko po zbadaniu rzetelnych , żadną obłudą lub skrupułami niesfałszowanych spowiedzi dusz , które umieją się obserwować .  Gdy zgromadzimy wystarczający materyał , jeden z nas przerobi go na dzieło naukowe .  — I mnie — rzekł Urbin — oddawna zajmowała ta kwestya , chociaż nie wpadł em na właściwą drogę jej rozwiązania .  Rzeczywiście wasz pomysł jest najlepszy i może jedyny .  Co zaś do mojej osoby , zdaje mi się , że ten materyał pomnożę bardzo obficie .  Zawsze usiłował em być jednolitym i uczciwym , ale dziś ta chęć stała się we mnie manią , pragnieniem , górującem ponad wszystkiemi innemi .  Mimo wszakże tego pragnienia , mimo boleści , jaką uczuwam po tylokrotnem przeniewierzeniu się mu , z doświadczeń przeszłych i ze znajomości natury swojej wnoszę , że nie osiągnę nigdy celu i że ciągle dopuszczać się będę rozmaitych obrzydliwości moralnych .  Jestem też bezmiernie nieszczęśliwym , gdy myślę , że dojdę do kresu życia ze wzgardą dla siebie .