JÓZEF WEYSSENHOFF  NARODZINY DZIAŁACZA  Pozwolę sobie przypomnieć łaskawym czytelnikom nikłą bardzo i trzeciorzędną postać pana Apolinarego który w rozdziale drugim mojego panegiryku o Zygmuncie Podfilipskim plamką zaledwie barwną odróżnia się od szarego tła otaczającego jasną postać pana Zygmunta .  Nigdy nie ośmielił by m ' się zajmować czytelników po raz drugi tym drobnym znajomym , gdyby gorączkowy pęd spółczesnych wypadków nie popchnął pana Apolinarego na tory publiczne , na których znalazł się prawie niespodziewanie i zdołał już uczynić to i owo .  Trzeba pamiętać , że elektryczność wynikająca z wielkich wstrząśnień społecznych , udzielając się pojedynczym członkom społeczeństwa , przyśpiesza dziwnie procesy rozkwitu i dojrzewania .  To , co pod spokojnem słońcem czasów zwykłych wegetuje tylko , lub przynosi ziarno za ziarno , pod rażącem światłem błyskawic , przy wstrząśnieniach piorunowych , zakwita nagle i wydaje plon podziesiętny .  Stąd stara maksyma , że wypadki rodzą ludzi .  Za dni naszych wypadki stworzyły , między innymi , i pana Apolinarego .  Tutaj nie mogę zamilczeć o jego nazwisku rodowem , które przekrada się już do nieśmiertel ności .  Pan Apolinary należy do zacnego rodu Budziszów , herbu Paparona , alias Gąska .  Nie jest to dzisiaj ów " szlachcic zadowolony z siebie , a nigdy z urodzaju " , jakim wydawał mi ' się dawniej , gdy m go widział tylko w stanie spokoju , a nie obserwował w ruchu .  Najprzód , z powodu wojny , zaczął pilnie czytać dzienniki , a co ważniejsza , zaczął je oceniać .  " Dalsze ciągi " , które go_niegdyś odstręczały od gazet , teraz_ pokleiły mu się cudownie z ciągami poprzednimi , i pan Apolinary jest już dzisiaj zupełnie biegłym politykiem , szczególnie w zakresie spraw wojen nych , do których ma wrodzony zapał i talent .  I nie dziw , bo jest rycerskiego pochodzenia .  Materye polityki wewnętrznej krajowej poczytywał jeszcze do niedawna za mniej wdzięczny przed miot i sądu o nich nie zdążył sobie wyrobić , ale ostatnimi czasy i pod tym względem uczynił postępy — jak się okaże — niepospolite .  Jak dawniej , pozostaje pan Apolinary Budzisz w ścisłej zażyłości z sąsiadem panem Janem Rokszyckim , mającym mir w okolicy .  Czuje do niego instynktowne zaufanie , lubi go i poważa , pozwala sobie tylko czasem stroić żarty z tego , co nazywa f " niespokojnym duchem pana Jana " .  Bo Jan nie umie po ziemiańsku cicho siedzieć .  To założy / u siebie czytelnię dla chłopów , to napisze artykuł 'do gazet o kasach rzemieślniczych .  /  — Znowu tam sąsiad majstruje — mówi Apolinary z odcieniem przyjaznej ironii .  Dobre są bowiem nowości , ale wprowadzać je trzeba bardzo ostrożnie .  Przedewszystkiem w gospodarstwie .  Pługi dwuskibowe , lokomobila , nawozy sztuczne ( ostrożnie ! ) , zmiana nasion i reproduktorów .  Co grosz przynosi , to mi pożytek .  A reszta — faramuszki , dobrodzieje moi !  Jednak , jak już rzekł em , pan Apolinary , choć ulepiony po części z tradycyjnego ciasta , nosił w sobie zaczyn człowieka przyszłości , czego najlepszym dowodem jest , że odrazu urósł , gdy się dostał do pieca polityki wewnętrznej .  Ma to być właśnie przedmiotem niniejszego opowiadania .  Uznawał naprzykład konieczność załatwienia stosunków serwitutowych i czuł pociąg do konstytucyi .  Gdyby się pozbył serwitutów leśnych , podniósł by wartość majątku przez wprowadzenie ulepszeń , którym serwituty stoją na zawadzie .  Gdyby miał konstytucyę . . . obrał by posłem pana Jana i włożył do instrukcyi poselskiej obowiązek uregulowania serwitutów .  To było jasne .  Mniej jasno przedstawiały się panu Apolina remu różne kwestye , powracające coraz częściej w pismach i rozmowach , krążące po kraju w luźnych pisemkach .  " Precz z teml Niech żyje tamto ! " — to znowu : " Precz z tamtem , a to niech żyje ! "  Pan Apolinary przywykły wierzyć drukowanemu słowu , bardzo wrażliwy na ognistą wymowę , przejmował się hasłami , czuł w sobie nurtowanie wielkich pragnień społecznych , nie mógł tylko jeszcze uprzytomnić sobie , do jakiego stronnictwa on sam należy ; czy stanowisko jego do sprawy ogółu ma być określone przez jedną , dwie , lub trzy litery ?  Napróżno starał się wybadać pana Jana , co jest zbawienniejsze z pomiędzy różnych kombinacyi wielkich głosek : XY , YX , XYZ , czy jeszcze co innego ?  Rokszycki odpowiedział wymijająco :  — Jeżeli miał by m już koniecznie należeć do jakiejś organizacyi , to wstąpił by m do " związku rozumu narodowego " .  Ale ten jeszcze się nie zorganizował .  — Cóż to ?  żart ?  Nawet niegrzecznie . . .  Łamał sobie głowę , lecz o bliższe objaśnienia nie pytał , bo nie są to już te czasy , kiedy on się z sąsiedzkich gawęd informował " de publicis " ; on teraz czytuje dzienniki , wie zatem mniej więcej wszystko , co wiedzieć potrzeba : to , czego nie wie , powinien sam przeniknąć obywatelską swą intuicyą .  — Ciągle zgadywać !  Niczego nie być pewnym !  Ciężko , dobrodzieje moi !  Chociaż więc doszedł mozolnie do znaczenia słów pana Jana , nie posiadł równowagi w objęciu wszystkiego , co się dzieje w kraju , zaniedbał bowiem oddawna , jak się już rzekło , politykę wewnętrzną z powodu zajęć , jakie miał na dalekim Wschodzie .  A jednak sprawy krajowe rosły , mnożyły się i docierały ze wszech stron do uszu pana Budzisza , jak rój much natrętnych i pszczół miododajnych i os niebezpiecznych .  Trzeba je było odróżniać , odpędzać albo osadzać w ulach .  Pan Apolinary pod wiosnę tego roku niespokojnego , zaczął cierpieć coraz częściej na polityczny ból głowy : cisnęły się bowiem do uszu przeróżne zagadnienia , a rozwiązanie ich wisiało gdzieś daleko w powietrzu , poza sferą jasnych pojęć pana Apolinarego .  Czuł w sobie powołanie na statystę , mającego gotową radę na każdą ewentualność , ale chciał też czasami i odpocząć , zdrzemnąć się .  Pęd idei i wypadków nie dawał mu zasnąć .  Politykowanie wprowadziło pewne zmiany do przyzwyczajeń i dyety budzącego się statysty .  Zamiast poobiedniej drzemki czytywał teraz dzienniki i pił więcej piwa , niż dawniej .  Czytywał i wieczorem , zaczem później wstawał i zaniechał porannego obejścia gospodarstwa .  Felczer miejscowy odradzał mu tych innowacyi , dowodząc uczenie , że około pięćdziesiątki zmiany trybu życia nie są zalecane , zwłaszcza , że apoplektyczna kompleksya pana dziedzica wymaga ruchu , umiarkowania w mocnych napojach , a przedewszystkiem oszczędzania mózgu , organu nie przyzwyczajonego do takich wysiłków .  I pan  Jan radził podobnie .  Ale pan Apolinary oburzył się :  Nacóż się ma zdrowie i rozum , dobrodzieju mój , jeżeli nie na usługi publiczne ?  I zabrał się do wertowania dzieła " Nasze stronnictwa skrajne przez Scriptora " , na przekór zdaniom przyjaciół .  Czytanie to znacznie pogorszyło stan pojęć i zdrowia pana Budzisza .  Wysiłek jednak i poświęcenie osobiste nie zdołały by może wynieść pana Apolinarego na wyżyny , gdyby nie dzień pewien ewolucyjny , o którym obszerniej wypada pomówić .  Upał był ciężki , z zapowiedzią burzy .  Usnęły powiewy , usnęły ptaki , przyroda wołała do snu i pana Apolinarego .  Ciche , drobne fale światła , dające się dostrzedz na odległej , wybielonej ścianie obory , przypominały wprawdzie o istnieniu wiecznego niepokoju świata , lecz zarazem kłoniły powieki na omdlone oczy .  Natarczywość spraw bieżących uprzytomniały głównie owady , obficie rojne tego roku , które i teraz obiegły brzęczącą czeredą wcześnie zakwitłe lipy , glicyny rozpięte nad werendą dworu i głowę pana Apolinarego .  Głowa ta , sama niby kwiat trwale kwitnący , widniała pośrodku werendy w słonecznych okach zielonego półcieniu , walcząc ze snem i z owadami za pomocą wielkiej drukowanej płachty , zdatnej zarówno do rozbudzenia umysłu , jak do opędzania much .  Na stole , zamiast " pisanego dzbana " Kochanowskiego , stał wzorzysty kufel monachijski z glinki utrzymującej piwo w chłodnej temperaturze , nabytek kultury zachodniej .  Lubą kołysankę poobiedniej ciszy zamącił naraz turkot kół nieznajomy .  Wprawne ucho wieśniaka rozróżnia bowiem swój turkot od cudzego , a nawet wróży z kołatania , czy gość pożądany , czy nieproszony .  Pan Apolinary , ujrzawszy obcą bryczkę na zakręcie stanowczym , tym , który już tylko do domu prowadzi , stwierdził , że furmanka jedzie z daleka , od kolei , a turkocze raczej złowrogo .  Gdy niebawem bryczka zajechała przed dwór , wysiedli z niej dwaj panowie i wymienili dwa nazwiska panu Budziszowi nieznane : Kotulski i Hyc .  Kotulski był cichy , twarzy pociągłej i ascetycznej , w oczach i na ustach nosił ogromne cierpienie , społeczne czy żołądkowe .  Hyc , przeciwnie , odznaczał się torsem trybuna i wzrokiem , który bez wahania nazwać można " orlim " .  Na uprzejme zaproszenie gospodarza , aby podróżni orzeźwili się piwem , jeden nic nie odpowiedział , tylko spojrzenie głębokich swych oczu bardziej jeszcze uduchownił , przyczem pan Apolinary nie omieszkał zauważyć " in petto : "  — Widzi mi się , że Mason ? . . .  Drugi odpowiedział odważnie :  — Nie piję .  — Nie może być — pomyślał znowu pan Apolinary , a w duszy jego zaczęła kiełkować nieufność do gości .  Kotulski przystąpił odrazu do rzeczy , albowiem wiele , bardzo wiele miał jeszcze do czynieni nia , prawie tyle , ile już uczynił .  Stał pozornie w połowie drogi żywota swego , ku dobru ogólnemu wysilonego , w połowie jakiegoś obywatelskiego rozpędu , wymagającego objaśnień .  Czy wytrwa ? — niewiadomo .  Budziła takie wątpliwości twarz jego napiętnowana rozrzewniającem utrudzeniem , niby z krzyża zdjęta .  Ale obawy o przyszłość uspokajała pełna obietnic powierzchowność " szanownego kolegi i współdziałacza " , pana Hyca , który potężnie zaciśniętą pięścią uginał blaszany stół na werendzie , a wzrokiem autentycznie orlim przeszywał jednocześnie spoconego gospodarza .  Pan Apolinary usłyszał najprzód , że wkrótce , w najbliższej przyszłości , otworzy się pole działania dla wielu wybitnych obywateli kraju , a także dla niego samego , Apolinarego .  — Słyniesz pan jako człowiek dobrej woli i użyteczny — mówił Kotulski — kraj ma oczy na pana zwrócone , powołuje go do usług . . .  Pan Budzisz mimowolnie rozejrzał się po werendzie , jakby szukał oczu tego kraju , który na niego patrzy i woła .  Oczywiście nie mógł natrafić na nic innego , jak na zagadkowe spojrzenie pana Kotulskiego i na imponujący wzrok pana Hyca .  Nie chcąc jednak ujść za prostaka , odchrząknął i odpowiedział , chociaż bez zwykłej pogodnej stanowczości :  — W istocie , dobrodzieje moi , czasy są bardzo ciekawe .  Każdy powinien . . . niby jak ten powiada : " czyń każdy w swojem kółku , coć każe Duch Boży . . . "  — Powiedz pan raczej : co każe duch czasu — odezwał się pan Hyc .  A te działania pojedyncze pragniemy skupić , zrzeszyć , zorganizować .  Co do tego trzeba się przedewszystkiem porozumieć .  Mówił poważnym basem , w którym dźwięczały hamowane , ale gotowe na rozkaz grzmoty .  — Otóż właśnie — podchwycił pan Kotulski — zrzeszenie , porozumienie — to pierwsze warunki owocnej pracy społecznej .  A po ścisłem porozumieniu dopiero , po usunięciu rozstrzelonej inicyatywy , po dokonanej , że tak powiem , centralizacyi pragnień i działań , może powstać ta dzisiaj tak pożądana obywatelska zasada , że nie waham się jej nazwać cnotą społeczną , ta rzecz tak prosta , której jednak nikt , oprócz nas , nie postawił wyraźnie . . .  Tu pan Kotulski wywody swe zawiesił , pragnąc zapewne , aby prozelita sam wynalazł i nazwał pożądaną obywatelską zasadę .  Ale pan Apolinary dawał dopiero przystęp pierwszym promykom oryentacyi co do osób , treści i zamiarów apostolstwa , którego stał się przedmiotem .  Pauza mówcy zmuszała go tymczasem do odezwania się wprost do rzeczy .  — Zdobył się na niewiele :  — Chyba wogóle . . . staranie o dobro ogólne ? . . .  — To przedewszystkiem .  Ale zasadą wszelkich sprężystych działań zbiorowych cóż może być i powinno , jeżeli nie —  Kotulski poczekał jeszcze chwilkę .  Gdy jednak pan Apolinary nie dawał po sobie żadnej poszlaki pomysłowości , kolega Hyc dokończył niecierpliwie :  — Nie co innego , jak zasada absolutnej solidarności .  — A prawda — rzekł nieco skonfundowany Budzisz .  Tu obaj mówcy na chwilę umilkli i poprawili się na siedzeniach .  Rzekł by ś , że odwalili znaczną część złotego ciężaru , który w to miejsce przynieśli , że zakończyli jeden z kapitalnych paragrafów swego programu , a przynajmniej tej jego części , którą pożytecznie jest wykładać nowym adeptom .  Apolinary zaś , czując potrzebę ratowania swej reputacyi biegłego polityka , rozwinął tymczasem dalsze swe zapatrywania na solidarność :  — Święta prawda , dobrodzieje moi .  Kupą do celu — to mi robota .  I żeby raz się już pozbyć tych wszystkich haseł , liter , stronnictw , — człowiek-by odetchnął .  — Za pozwoleniem ! — zawołał pan Hyc — stronnictwo nasze abdykować nie może ze swojej preponderencyi w kraju .  Ten cios prosty kolegi pan Kotulski starał się zagoić kojącą maścią swej wymowy :  — Nasze . . . zrzeszenie ku wspólnej pracy prze staje już w pewnej mierze być stronnictwem .  Ogarnia kraj cały .  Jest jedyną organizacyą naprawdę istniejącą i opartą na szeroko wybadanej woli całego społeczeństwa .  Jak więc pan zapatrujesz się na współdziałanie z nami ?  — Ha , skoro zapewniacie , że kraj cały . . .  Ale !  Więc już zapisali ście do waszego grona sąsiada mego , pana Jana Rokszyckiego ?  Byli ście u niego w Ziembowie ?  Pan Kotulski spojrzenie swe znowu uduchownił , jak uprzednio na propozycyę piwa .  Pan Hyc zaś postąpił , jak zwykle , odważnie i rzekł stanowczo :  — Nie znajduje się na naszej liście .  — On ? ! Rokszycki ? !  A kogóż tedy werbujecie ?  Idący już raźniejszym krokiem ku zrzeszeniu i solidarności , pan Apolinary zatrzymał się .  Coś go niby szarpnęło za połę , a razem i za serce :  — Zmiłujcież się , dobrodzieje moi !  Człowiek taki światły , powszechnie u nas szanowany .  A już co do spraw publicznych , to pierwszy u nas , po prostu : pierwszy .  — Bardzo być może .  Nie zagradzamy mu drogi do połączenia się z nami .  — Jednak . . .  Tu poczuł pan Apolinary dotkliwe ukłucie pierwszego ćwieka w głowie .  Jakżeż to ?  Zrzeszenie ogarnia kraj cały , a nawet nie próbuje pociągnąć pana Jana , luminarza powiatowego , bez którego nic dotąd się nie obeszło ? . . .  Pomijając tę wątpliwość kapitalną , zakłopotany i niepewny adept usiłował pozbyć się , za pomocą pytań , chociażby wątpliwości teoretycznych :  — A więc mówicie panowie , że te partye XY , ZY , ZYZ i jak się tam wszystkie wabią — straciły już wszelkie znaczenie ?  — Zlewają się coraz bardziej z nami .  — Więc będzie wkrótce jedno takie . . .  Pan Apolinary gładził powietrze szerokim ruchem niwelacyjnym obu dłoni .  Tak zapewne chciał wyrazić wewnętrzną wizyę zjednoczonego , solidarnego społeczeństwa .  — Dążymy do tego — odpowiedział Kotulski wymijająco .  — Tem już prawie jesteśmy — zadźwięczał uroczyście bas kolegi Hyca .  — No , a inni . . . ci naprzykład niewyraźni stronnicy tego lub owego ?  Pan Kotulski pierwszy raz się uśmiechnął ( uśmiech miał chwytający za serce , choć bolesny ) i położył dłoń na rękawie pana Apolinarego .  — Przyjdą do nas , kochany panie , przyjdą .  Nie może być inaczej .  — Kto wie ?  może i przyjdą ? — pomyślał ujęty dobrotliwym tonem Apolinary i taką przed oczyma duszy zobaczył fantasmagoryę : Gdy on sam przystąpi do zrzeszenia , nakłoni i zwerbuje pana Jana .  Gdy Jan stanie się członkiem i będzie miał już swój głos między nimi , to im tam pieprzu zada , to już tam wszystko będzie w porządku . . .  Tylko czy Jan zechce ? . . .  Tak się zapamiętał w rojeniach , że nie zauważył , jak pan Hyc począł wymownie dowodzić o zasadzie wyborczej .  Stracił nawet coś z pierwszych , prawdopodobnie cennych , słów mówcy .  Posłyszał jednak dosyć , aby się połapać .  — . . .po dyletancku .  Wysuwali się naprzód samozwańczo na ochotnika .  Dość mamy tych niepowołanych przedstawicieli !  My zaś działamy wręcz przeciwnie .  Chcąc usłyszeć głos , wyrozumieć pragnienia całego narodu , opieramy się na zasadzie wyborczej .  Nietylko do parlamentów , do każdego żywotnego stowarzyszenia należy wybierać członkow przez głosowanie .  Kiedy zaś chodzi o działanie tej doniosłości co nasze . . .  Pan Apolinary wytrzeszczył oczy .  Nie spodziewał się , aby działanie tych panów było aż tak doniosłe . . .  I przestając znowu słuchać o zasadzie wyborczej , począł rozważać w duchu : co to za figura ten pan Hyc i do jakich granic posuwa się jego wielmożność ?  A nieświadomy dezercyi pana Apolinarego od przedmiotu , pan Hyc tracił dalej swą wymowę .  Mówił z rosnącym zapał em , niby do licznych słuchaczów :  — . . .  Gdy więc na zasadzie wyborów pozyskali śmy liczny poczet mężów zaufania ze wszystkich stron kraju , chodzi o to , jakim sposobem to zaufanie ogółu spożytkować dla ogólnego dobra , rzekł by m , jak je spieniężyć ?  Warunki nasze nie dozwalają licznych zgromadzeń , a tem bardziej publicznych obrad .  Pozostaje droga jedyna —  Pauza .  Pan Apolinary , obudzony ze swych pobocznych medytacyi , chwyta uchem ostatnie , drżące jeszcze w powietrzu , wyrazy i powtarza je nawet półgłosem :  — Droga jedyna . . .  no — no ?  Mówca , podniecony oddżwięcznością słuchacza , tem świetniej wygłasza swój wniosek :  — To zaufanie wyrażone przez pierwsze wybory przelać na grono osób wybranych z wybranych .  Wtrąca się kolega Kotulski z gładko wypowiedzianym maleńkim dodatkiem :  — I temu ciału centralnemu powierzyć ster spraw krajowych .  — Bagatela ! — nie mógł powstrzymać okrzyku pan Apolinary .  Ale czując na sobie badawcze spojrzenie obu kolegów , pomiarkował się :  — Więc to niby . . . komitecik centralny ?  Odpowiedział Kotulski :  — Tak . . . sługa sług narodowych . . . surrogat w pilnej potrzebie .  Ale Hyc dumnie się uśmiechnął .  'l  — W każdym razie jest to komitet , który stoi na straży dobra publicznego .  Należy mu się co najmniej — uznanie .  Wyście nas wybrali , my — czuwamy .  \ — " My ! "  To pojęcie pozyskał pan Apolinary nareszcie / dla swej niezaprzeczonej świadomości .  Chociaż nie zadrżał ( gdyż był rycerskiego pochodzenia ) , zrozumiał , że ma do czynienia z panami , którzy są lub będą członkami komitetu , a przynajmniej z ramienia jakiejś potęgi są tutaj przysłani .  Wymowa zaś pana Hyca płynęła dalej :  — Przełomowe czasy wymagają akcyi sfornej i szybkiej .  Gdy każdy dzień wschodzący przynosi z sobą wołanie : co czynić ? !  niema czasu na długie rozprawy , na odwoływanie się do zdań pra - wyborców .  Tu trzeba czuwać i działać .  Komitet centralny , posiadając par excellence zaufanie publiczne , musi brać szczegóły akcyi na swoją odpowiedzialność .  Naród zaś , będący z komitetem w najściślejszem porozumieniu — bo przez podwójne wybory — powinien się ze swymi centralnymi przedstawicielami solidaryzować bezwarunkowo .  Uda się , czy się nie uda — pozostaniemy razem i jednomyślni .  To się panu Apolinaremu podobało .  — A pozwól-że się uściskać , kochany . . .  Jak że mam pana tytułować ?  — Nazywam się krótko swojem nazwiskiem — odparł Hyc , łagodząc uśmiechem orle swe spojrzenie i przychylając się do uścisku pana Apolinarego — mam zato wielu tytułowanych panów na swoje usługi .  — Kolego !  szkoda czasu na żarty ! — przerwał Kotulski , zauważył bowiem cień zgorszenia , przeciągający przez pogodną twarz pana Apolinarego .  — Ludzie możni , którzy trzymają z nami , są pełni dobrych chęci , niektórzy istotnie użyteczni .  Ale pan Hyc wpadł już w werwę i prawił :  — Nie mówię o ludziach możnych wogóle , lecz o arystokracyi rodowej .  1 od tej nie stronię , bo wszelkie przesądy są mi obce .  Ma się rozumieć , że tak zwani " wielcy panowie " są nam użyteczni : wysuwać ich można na posterunki , czasem na honorowe , czasem na stracone .  Główną ich zaletą jednak pozostaje , że mają środki .  Kotulski kręcił się , a oczy mieniły mu się męczeńsko : widocznie wątpił o potrzebie takiego odsłaniania się przed nowym adeptem , w którym przewidywał pewną pobłażliwość dla arystokracyi .  Nie mylił się .  Pan Budzisz , choć oświadczał się , zgodnie z tradycyą , za równością szlachecką , a nawet , skłaniając się do nowszych poglądów ,  I uznawał równouprawnienie ludzi inteligentnych przy / stanowieniu o sprawach ogół obchodzących , — odczuwał jednak przyjemność osobistych stosunków z autentycznymi panami , żywił dla tych starszych braci uczucia poniekąd pokrewieńskie .  Nie przeszkadzało mu to piorunować na ich bezczynność , zwyrodnienie , a nawet zgniliznę — taką niezależność zdania poczytywał sobie za ozdobę — ale lubił z nimi obcować , gadać , i — o dziwo ! — porozumiewał się z nimi bardzo łatwo .  Był bowiem typowym polskim demokratą rycerskiego pochodzenia .  Zgadując to , pan Kotulski przerwał rozhukaną swadę towarzysza kilku pochwałami osób z arystokracyi należących do stowarzyszenia .  Ten jaki miły !  Tamten jaki ofiarny !  Trzeci jakie ma tradycye form dyplomatycznych ! . . .  Zbierał co mógł przypomnieć . . .  Uspokoiło to trochę pana Apolinarego .  OdruOKI POLITYCZNE .  I .  chem myślowym niespodziewanym zwrócił się do pana Hyca :  — Pan dobrodziej czy nie z naszych stron * pochodzi ?  Zdarzyło mi się już słyszeć nazwisko pańskiej rodziny .  — Mogł eś pan słyszeć tylko o mnie .  Mój ojciec byl kowalem .  — Aa ! . . .  W tym wykrzykniku było tyleż zdziwienia , ile zażenowania .  Czart go skusił na dociekanie prozapii gościa , tak nieprzyjemnej . . .  Nie wiedział bowiem ten wiejski demokrata , że dla tamtego centralnego demokraty " ojciec kowal " był nietylko ulubioną ozdobą rozmów , ale talizmanem , piede stał em , autentycznym patentem na " dziecię ludu " ^  i samorodnego olbrzyma , jednem słowem — prawdziwym klejnotem .  Gościnny gospodarz chciał zaś naprawić to , co poczytywał za swą niezręczność :  — A pańskie rozległe stosunki i stanowisko zawdzięczasz pan dobrodziej . . . szczęśliwym okolicznościom ?  — Przedewszystkiem — sile własnej .  Syn kowala mlasnął rozgłośnie , rozpromienił się i zaczął głosem epickim : '  — Kiedym był jeszcze małym . . .  Ale pan Kotulski znał na wylot towarzysza .  Poznał symptomata i przewidział niebezpieczeństwo .  Wiedział , że nastąpi niechybnie anegdota z lat dziecinnych samorodnego olbrzyma : ucieczka z kuźni do szkoły — pierwsza kropla krwawego potu — rozmyślanie w zamknięciu — cykl przypominający dzieciństwo Napoleona , w mniejszych oczywiście rozmiarach .  Pan Kotulski zapragnął sprzeciwić się energicznie zabłąkaniu rozmowy na te niewczesne tory .  Gdy więc pan Hyc zaczął :  — Kiedym był jeszcze małym . . .  Kotulski rzucił się niemal rozpaczliwie wpoprzek tej anegdoty i zawołał :  — Nie zapominajmy , kolego , że czas nagli , a wiele jeszcze , bardzo wiele mamy do czynienia .  Nie pozyskali śmy dotąd pewności o akcesie pana Budzisza do naszego stowarzyszenia .  Pan Hyc pohamował się i ostygł .  Był to jeden z najtrudniejszych jego wysiłków pro publico bono .  — Rzeczywiście , o tem potem .  Ale z powodu może tego zaparcia się siebie , stał się bardziej jeszcze zamaszystym .  Obcesowo zwrócił się do pana Apolinarego :  — Przyjechali śmy więc , aby zapytać , czy zgodzisz się pan być przedstawicielem swego powiatu w naszem Stowarzyszeniu .  Apolinary spoważniał , przełknął powoli ślinę , jakby próbował smakiem tego , co mu powiedziano .  Zaczerwienił się i dość długo milczał .  Wreszcie odrzekł niepewnie :  — Gdyby moja kandydatura postawiona była na wyborach , namyślił by m się . . . pomówił by m z Ro kszyckim . . .  — Już się wybory odbyły ; jesteś pan wybrany .  Tu Apolinary podskoczył na krześle .  — Gdzie ? !  jakie wybory ? !  Nie czytał em , nie słyszał em . . .  — Był eś pan wskazany przez swą nieposzlakowaną opinię i przez komitet centralny .  Zresztą głosowali za panem panowie Gawłowski i Pawłowski , ludzie zaufani .  — Ach , ci ? ! . . . bardzo mi pochlebia . . . ale jakżeż to ?  przecie wyborów naprawdę nie było .  — W naszych warunkach nie może być naprawdę wyborów .  Były takie , jakie być mogły .  Pan Hyc powiedział to szybko , byle zbyć ; traktował tu widać wybory jako materyę podrzędną , wobec wyjątkowych warunków .  Wyjątki bowiem potwierdzają regułę ( byle nie zbyt liczne ) .  Zato następujące słowa wyrecytował tonem uroczystej inwestytury :  — Zaufanie współobywateli powołuje pana do przedstawicielstwa .  Mamy nadzieję , że nie zechcesz się pan uchylić od tak zaszczytnej posługi ?  — Nie uchylam się . . . zapewne . . . ale dajcie mi trochę czasu do namysłu , dobrodzieje moi . . . to jest : do rozmowy z Rokszyckim .  Tu zabrał głos pan Ko tulski :  — Nie chcę bynajmniej zniechęcać pana do sąsiada , ale należy on do rzędu ludzi , którzy do szerszych działań użyć się nie dadzą .  W wielu wypadkach nie solidaryzował się z narodem . . .  — Co też pan mówisz !  Z jakim narodem ?  ze swoim — chyba zawsze .  Kotulski przetarł wolno ręce , jakby je umywał od odpowiedzialności osobistej za czynione zarzuty .  — Trudno to objaśnić . . . trudno wszystko powiedzieć .  A jednak tak jest , bo my dobrze , bardzo dobrze wiemy .  Wierzaj nam pan .  Sąsiad pański lubi też działać wyłącznie w kółku ludzi od siebie zależnych .  Odmówił także po dwakroć ofiary na cele publiczne najpilniejsze .  Nie uwłaczam więc jego zaletom , ani dobrym chęciom , ale mniemam , że nie jest na wysokości zadań chwili obecnej .  Ta charakterystyka wcale nie przekonała pana Apolinarego ; upierał się przy obronie pana Jana :  — Jeżeli mowa o mężach zaufania i przedstawicielach , to od nas nie kto inny , tylko pan Jan Rokszycki .  — Co tu długo gadać ! — przerwał porywczo Hyc — pan Rokszycki nie jest dobrze notowany w naszym słowniku obywatelskim .  Daj kolega słownik !  Kotulski , rozejrzawszy się misternie dookoła , z wyrazem twarzy namaszczonym ( oj , Mason ! . . . ) dobył z podręcznej walizy dość grubą książkę ,  w której zdumione oczy Apolinarego ujrzały kolumny z tysięcy nazwisk ułożonych wedle alfabetu .  Przy każdem nazwisku była wpisana krótka , lapidarna charakterystyka , w rodzaju cenzury .  Gdy odnaleziono z kolei cenzurę Rokszyckiego , okazała się w głównych zarysach zgodną z uprzednio wygłoszonem zdaniem pana Kotulskiego .  — Hm . . . niby to samo — mruknął Apolinary .  Ale , że nie skąpy , to już pozwólcie , dobrodzieje moi !  Założył własnym kosztem u siebie szkołę wiejską , zbudował szpital , poprowadził własną szosę .  A w cudzej nawet stalowni , kiedy chodziło o kasę emerytalną . . .  — Wiemy , i to wiemy — odpowiedział Hyc — jednak nie posiada kwalifikacyi na dzisiaj .  Dzisiaj szukamy ludzi solidarnych z nami .  Nie chodzi nam o niesforne indywidua — my operujemy ilościami .  — Masami — poprawił Kotulski .  — Innemi słowy : opieramy się na wielkiej liczbie , na przeważnym głosie ogółu . . .  Przytem pan Rokszycki należy pod pewnym względem do ludzi zupełnie nam obcych .  — Obcych ? a to co znowu ?  — Do pogodzonych z losem .  Pan Apolinary wytężał przez chwilę swe zdolności oryentacyjne , nareszcie zrozumiał i wybuchnął :  — Co to , to przepraszam .  A któż wystąpił pierwszy przeciwko Hektorowi Zawiej skiemu ?  — Pozornie , pozornie tylko — przekładał pan Kotulski .  — Jakto : pozornie ? !  Naraził się nawet hra biemu Szafrańcowi z tego powodu .  Miał mu Sza franiec puścić w dzierżawę swoje domy przy szosie na jakieś tam herbaciarnie dla chłopów , — no i puścił je żydom za bezcen , gdy się dowiedział , że Rokszycki jest . . . z innego obozu .  Wiem to dokumentnie .  — My zaś inne mamy dokumenta — odparł twardo pan Hyc .  Wiemy także coś jeszcze o panu Rokszyckim , co nas zniechęca ostatecznie : jest to ukryty Mason .  Pan Apolinary zamilkł i popadł w przykrą wątpliwość .  Wistocie bardzo trudno dowiedzieć się , kto jest Masonem , a kto nim nie jest . . .  Gdyby to jednak była prawda o zacnym panu Janie — co za szkoda ! . . .  Zato innej wątpliwości pozbył się pan Apolinary : skoro ci panowie piętnują masoneryę , jako przywarę , sami nie należą oczywiście do sekty .  Nawet pan Kotulski ze swem nienaturalnie głębokiem spojrzeniem . . .  Jak to się można jednak pomylić ! . .  — Phi , dobrodzieje moi , skąd - że ta pewność o panu Rokszyckim ?  — Na wiatr nie mówimy .  Jest Masonem , i to szkockiego obrządku .  — Szkockiego ? . . . no , proszę . . .  Gdyby nazwano pana Jana po prostu Masonem , było by to jeszcze znośne .  Mówi się niejedno .  Ale " szkocki obrządek " przygnębił pana Apolinarego .  Pierwszy raz o nim słyszał i pomyślał , że muszą oni jednak coś tam wiedzieć . . .  Nie chciano przeszkadzać tym razem zbawiennej medytacyi pana Budzisza , dopiero więc po dłuższej pauzie odezwał się pan Ko tulski :  — Porzućmy tę dyskusyę .  Nie o sąsiada pańskiego nam chodzi , lecz o pana .  Tamten jest dla naszych obecnych zamiarów wątpliwej wartości , pan zaś jesteś wskazany nietylko przez swą nieposzlakowaną opinię , lecz i przez wybory .  Pragniemy pana dla naszej pracy pozyskać ; chcemy wiedzieć , czy pan przyjmujesz stanowisko delegata swego powiatu ?  — Chwileczkę jeszcze . . . powiedzcie mi , czy ja tam jestem zapisany w waszym słowniku ?  Pan Hyc przewrócił karty i odnalazł nazwisko Apolinarego Budzisza .  Stał przy niem jeden tylko epitet :  " Użyteczny " .  — Widzi pan — rzekł Kotulski — nie działamy bez zasady , lecz na podstawie ścisłych informacyi .  — Widzę . . . a kto zbierał te informacye ?  — To musi do czasu pozostać tajemnicą .  Pan Apolinary kiwał poważnie głową , fałdując obfity podbródek , na znak porozumienia .  W istocie coraz mniej rozumiał .  Walczył przytem w sumieniu swem z alternatywą : przyjąć i zostać wielkim ?  czy nie przyjąć ?  — Stanowczą chwilę postanowienia oddalał zapomocą drobnych wybiegów .  Okazał znowu ciekawość zajrzeć do " słownika " .  — Co tam wasz słownik mówi o moich wyborcach ?  O Gawłowskim naprzykład ?  Odnaleziono Gawłowskiego i jego cenzurę :  " Użyteczny " .  — Tam do licha ! tyle , co o mnie .  O Pawłowskiego już pan Apolinary nie pytał .  Ale chwila odpowiedzi nadchodziła nieuchronnie .  Kandydat pocił się coraz bardziej .  Przyszło mu wreszcie do głowy pytanie , nawet bardzo stosowne :  — A powiedzcie , dobrodzieje moi , jakież były by moje obowiązki ?  — Tymczasem bardzo proste — rzekł pan Hyc — przystąpić do nas i solidaryzować się z uchwałami komitetu .  — Właściwie — rzekł pan Kotulski — obowiązki stowarzyszonego nie są jeszcze dokładnie określone .  Uchwalono dotychczas tylko zasadę absolutnej solidarności , która jest o -bo - wią - zu - ją-ca .  — Czyli że , kiedy komitet się wypowie — cicho— sza ! trzeba słuchać .  Co ?  — Jest to istotą solidarności .  Ogólnie zaś mówiąc , zrzeszyli śmy się w celu wspólnej pracy nad podniesieniem kultury narodowej .  Rozpierzchnione dotychczas dobre chęci , trafne pomysły pojedynczych obywateli , pragniemy skupić i poprowadzić szeroką rzeką ku jaśniejszej przyszłości .  Zdanie to , wypowiedziane muzykalnie , odbiło się w oczach mówcy iskrą demoniczną , a jednak rzewną .  Pan Apolinary był wzruszony .  Mówca zaś , przychylając się do pojęć mniej wyrobionych , jął coraz przystępniej , coraz dobrotliwi ej tłómaczyć :  — Chcesz pan naprzykład przeciwdziałać siłom wstecznym , nurtującym społeczeństwo i psującym nasze roboty . . .  — Masz pan komitet ! — dokończył tryumfalnie Hyc .  — Masz pan . . . sposobność — poprawił cierpliwie Kotulski .  — Poweźmiesz pan zamiar uświadomienia ludu okolicznego , zechcesz karczmę i wódkę zastąpić przez książkę i herbatę —  — Masz pan komitet ! — ozwał się znowu pan Hyc .  — Chcesz pan wogóle wejść w porozumienie z włościanami co do wspólnie nas obchodzących reform . .  — A to może — zaryzykował nieśmiało pan Apolinary — i co do układów o zamianę serwitutów ?  Pan Kotulski skrzywił się , a towarzysz jego wzruszył ramionami .  — To kwestya ekonomiczno prawna , stojąca na dalszym planie .  Ale może być kiedyś przedmiotem naszych obrad .  Dlaczego nie ?  Zajmiemy się nią później , gdy pilniejsze sprawy wprowadzimy w ruch należyty .  — Ach , dobrodzieje moi ! — westchnął pan Budzisz — serwituty to dla ziemian taka klęska , że nie daj Boże gorszej .  — Wszystko w swoim czasie — mówił na zmianę pan Hyc — a obecnie zestrzelić w jedno ognisko wszelk e dążenia prywatne , skojarzyć stronnictwa , zaniechać szermierki na ochotnika , utworzyć natomiast społeczeństwo jedno , stokroć do pracy dzielniejsze — czyż to nie szczytne zadanie ?  — W istocie — odrzekł Apolinary , przyciśnięty wymową .  Tu pan Kotulski , przybrawszy na się postać węża ( dla społeczeństwa można to uczynić ) jął kusić pana Apolinarego jeszcze jedną ponętą tego raju , do którego go zapraszał :  — A co pan myślisz , gdy przyjdą wybory do Wielkiej Rady ? . . .  Gdzie pan szukać będziesz oryentacyi co do kandydatur ?  Gdzie znajdziesz pan wskazówki , jak przeprowadzić najgodniejszych ?  — W komitecie ! — zawołał pan Hyc .  — W komitecie — potwierdził tym razem pan Kotulski .  Obaj mówcy na chwilę umilkli i utkwili w pana Apolinarego oczy , jakie kto posiadał : jeden uduchownione , drugi orle .  Nowicyusz zaś otworzył usta , potem zanurzał po kilkakroć myślącą twarz w podbródek i doszedł wreszcie do wniosku , że trzebaby się tu z jakimś osobistym pomysłem odezwać .  Wybrał pierwszy z brzegu :  — A to może , kiedy komitet jest . . . niby z wyborów i , jak mówicie , posiada zaufanie . . . możeby tych komitetowych machnąć i na posłów do Wielkiej Rady ?  co ?  — Hm — odchrząknął pan Hyc po przełknięciu śliny — jest to pomysł . . .  I rzucił wymownie głową w kierunku od Budzisza do Kotulskiego , brwi podniósł , chcąc widocznie wyrazić przyjemne zdziwienie i przekazać towarzyszowi tę niemą uwagę :  — Tęgi nasz nowy kolega ?  hę ?  Ale pan Kotulski nadzwyczaj uprzejmie i z niezwykł em ożywieniem podniósł obie ręce ku uszom i zaczął od nich odpędzać ponętny dźwięk słów pana Apolinarego :  — Ach nie , nie ! to zawcześnie .  Szanowny pan wyprzedzasz nasze . . . czyli raczej : . . . nasz program .  Nie omieszkamy jednak przedstawić pańskiego zdania na najbliższem posiedzeniu .  Tymczasem cicha praca kulturalna . . .  Co nie przeszkadza mi zauważyć , że projekt pański połączenia obu zaszczytów w osobach raz już wybranych przedstawicieli , świadczy o bystrem wniknięciu w zasadę wyborczą i solidarność .  To jedno możemy niemal gwarantować , że z łona naszego , a nie skądinąd , wyjdą posłowie do Wielkiej Rady .  Każdy stówarzyszony żywić może tę ambicyę .  A zwłaszcza tak wybitny , jak pan . . .  Bo nie wątpię już , że zechcesz pan do nas przystąpić w charakterze delegata ? . . .  Należy się to krajowi od szanownego pana . . .  A tu są niektóre publikacye — dla bliższego wniknięcia w nasz program .  Wydobywszy z kieszeni paczkę drukowanych świstków , dawał je kolejno panu Apolinaremu .  — To dla kolegi .  Apolinary ukłonił się .  — To dla ludu .  Apolinary pokiwał protekcyonalnie głową .  — To na przyszłość !  Apolinary przyjął do łona swego papier z namaszczeniem już niemal kapłańskiem .  Rozmowa przybierała charakter poufny , koleżeński .  Nowy adept czuł się coraz bardziej zrzeszonym , zsolidaryzowanem , powołanym .  Chodziło już tylko o drobne szczegóły : o to , co właściwie w chwili obecnej czynić wypada .  Te zaś instrukcye miały przyjść niebawem z Warszawy .  — Czy pocztą ? — pytał rozpłomieniony Apolinary .  — Pocztą otrzymasz kolega tylko zaproszenie na kawę .  A ta kawa ! — mówił pan Hyc , wznosząc tajemniczo palec wskazujący .  — Rozumiem .  Akt użyteczności publicznej był dokonany : pan Budzisz przystąpił do Stowarzyszenia .  Zaczem i dwaj działacze nie chcieli tu dłużej popasać .  Komu w drogę . . . i to jeszcze w jaką drogę . . .  Nowoobrany pozostał znowu sam na przyzbie domu swego w atmosferze letniego wieczoru , ochłodzonej do stopnia orzeźwiającej ciało i umysł kąpieli .  Marzył .  Komu to w wiejskiem zaciszu coś podobnego się przytrafiło ? . . .  Kraj pierwotny , niby prastary .  Lato nowe , a takie jak przed wiekami .  I strzechy jednakowe , jak najstarsi zapamiętają .  I głosy rozbudzonej przyrody na odwieczną polską nutę .  Głosy opowiadają legendę , wiążą się w znajome rymy . . .  Nagle zajaśniało żywo w pamięci pana Apolinarego stare podanie , wcielone w strofy " śpiewu historycznego " .  Oto dwaj aniołowie , w postaci podróżnych , nawiedzają Piasta , wołając go do wielkich przeznaczeń .  Cieni lepiankę Jawór wiekuisty ,  — Tutaj jest dwór i lipa — prawie to samo .  A na nim bocian gniazdo swe zakłada  — Bociana niema . . . to drobny szczegół .  Gdzie wielkie mnóstwo ciężko szukać zgody .  Na głośnych sporach czas upływa drogi . . .  — Znowu jakby dzisiaj pisane !  Zastanawiały Apolinarego dalsze analogie między podaniem o Piaście , a jego własną przygodą .  Został obrany prawie z Bożej łaski . . .  Piast równie mętne musiał mieć zrazu pojęcie o rządzeniu kra jem , jak on , Apolinary , o swojem nowem dostojeństwie .  Najgorzej jednak wypadło porównanie między dwoma aniołami , a dwoma podróżnymi , którzy tu niedawno odprawiali zwiastowanie .  Gdy zniknęli tamci , zapewnia Niemcewicz :  Słodki się zapach w powietrzu rozchodzi ) ,  Jak woń fijołków po deszczu wilgotnym .  Urok zaś panów Kotulskiego i Hyca zmniej szał się w stosunku odwrotnym ich oddalania się od progów Apolinarego .  Tutaj niedawno jeszcze byli kochani ; gdy zacichł turkot ich bryczki — wydali się już dziwnymi ; po upływie zaś godziny przedzierzgnęli się w zupełnie zagadkowe postacie .  — Dyabli ich wiedzą , co za jedni ? ! . . .  Nowy dygnitarz reasumował w pamięci szczegóły swej przygody . . .  Zaszczycony został zaufaniem współziomków , ale jakichś współziomków , których przed sobą nie widział .  Nie odnajdywał we wspomnieniach lubego gwaru wyborów , stugębnego krzyku braci szlachty :  vivat pan Apoli nary ! górą nasz Apolinary !  — Wybrał go . . . jakiś nieznajomy komitet , no i — Gawłowski z Pawło wskim . .  — Żeby przynajmniej ktoś trzeci . . . żeby tak pan Jan ! . . . Oj , Janie , Janie !  dlaczego cię niema przy tej robocie ?  Z prawd kardynalnych , zasłyszanych od zwiastunów , utkwiła mu najmocniej w pamięci zasada obowiązującej solidarności Pan Apolinary nie łudził się , że po staropolsku taka solidarność nazywa się posłuszeństwem .  Dobre i posłuszeństwo , ale komu ? . . .  Nie wiedział nawet dokładnie , kto zasiądzie , czy już zasiada w komitecie .  Miał tylko jakieś uporczywe , choć nie dość jasne wrażenie , że ten komitet " wybrany z wybranych " istniał już dawno przed wyborami . . .  — Dylemat , dobrodzieje moi !  Tu na szczęście przypomniał sobie , że do Stowarzyszenia należą , oprócz Hyców i Kotulskich , ludzie inni , wielcy panowie , sławni mężowie , których o niewłaściwą machinacyę posądzić nie można .  Ci zapewne są między kierownikami , a skoro zaś są tacy , solidarność staje się lżejszą i przyjemniejszą .  Ten wzgląd uspokoił znacznie obywatelskie sumienie pana Apolinarego .  Pierwszy zatem dzień swego niespodziewanego dostojeństwa dokończył Apolinary w dostatecznej równowadze i pogodzie ducha .  Do poduszki przeczytał wszystkie otrzymane druki .  — Rzeczy piękne , wyborne , dobrodzieje moi .  Któżby tego nie chciał , mój Boże ! . . .  Jak wy to tam przeprowadzicie — wasza głowa .  Solidaryzuję się , solidaryzuję się rękami i nogami . . .  A gdy kiedy zaświta lepsza przyszłość — niech- że wie potomność , że i ja . . . czem mogł em . . . rękami i nogami . . .  Tu pan Apolinary zasnął snem twardym , obywatelskim .  BK .  POiHYKNE ?  Nie zdążył pan Apolinary oswoić się ze swym nowym charakterem reprezentacyjnym , nie zdążył jeszcze porozmawiać z panem Janem Rokszyckim ( którego , jak na złość , znów jakaś sprawa robotników fabrycznych pognała aż za granicę ) , gdy kraj powołał uprawnionego przez wybory przedstawi , cielą do Warszawy .  Natychmiast ! na drugi dzień po odebraniu wezwania obecność pana Budzisza w Warszawie na kawie ( politycznej ) u pana Gwiazdowskiego okazała się niezbędną .  Tajemnica i solidarność !  — Niema rady — kraj woła .  A no , poco czekać ?  Nadeszła pora rozwinięcia skrzydeł .  Nowy działacz przeciągnął ramiona , oczywiście nieupierzone , ale mimowolnie przy tym wykrzykniku nasuwające myśl o rozmiarach i kunsztownej budowie skrzydeł , które należało by zastosować do tych ramion na wypadek , gdyby pan Apolinary istotnie gotował się do wzlotu .  Nie zwlekał zatem .  Przywdział długi surdut , strój uroczysty , który nosił z wdziękiem zupełnie narodowym , bynajmniej nie angielskim .  Pożegnał żonę Teklę zafrasowaną pośpiechem i tajemniczością wyjazdu ; pożegnał syna Janka , baraszkującego oddawna w domu rodzicielskim z powodu bezrobocia szkół miejskich — i wyruszył na stacyę kolei żelaznej .  Tam spotkał oczekujących na pociąg Gawłowskiego i Pawłowskiego .  Powitał ich uprzejmie , jako swych wyborców , zdatnych może i na przyszłość , ale gdy się dowiedział , że jadą do Warszawy , wezwani na kawę do pana Gwiazdowskiego , osowiał nieco , urażony pewną równoległością swych przeznaczeń do losu tych drobniejszych sąsiadów , dobrych ludzi , to prawda , ale do polityki — żal się Boże !  Hołdując jednak zasadzie solidarności zwyczajnej ( w odróżnieniu od solidarności radykalnej , wynalezionej przez twórców Stowarzyszenia ) usadowił się z sąsiadami w jednym przedziale wagonu i zajął tylko lepsze miejsce przy oknie , zwrócony twarzą do lokomotywy .  Wyborcy nie myśleli nawet zazdrościć tego miejsca swemu elektowi .  — Jakżeż !  panie delegacie ! należy się z urzędu .  Ale chcieli go zato wybadać co do przedmiotu i celu zebrania , na które jechali pospołu ,  3*  gdyż byli pod tym względem , krótko mówiąc , jak tabaka w rogu .  Łaknęli zaś światła .  — Czy sąsiad - delegat znasz osobiście Gwiazdowskiego ?  — Któżby go nie znał !  Oczywiście , ktokolwiek miał w ręku choć jeden rocznik polskiego pisma ilustrowanego , musiał znać lwią głowę naszego filozofa i matematyka , archeologa i poety , które to wszystkie charaktery skupiał w sobie , na podobieństwo Lionarda da Vinci lub Michała - Anioła , Joachim Sternstein - Gwiazdowski .  Musiał znać choćby jeden wynalazek mistrza w dziedzinie nauk ścisłych lub oglądać przynajmniej w księgarniach liczne dzieła jego , cenione bardziej przez specyalistów , niż przez publiczność .  Powinien był nawet słyszeć , że powstała już sprzeczka międzynarodowa o niemieckie lub polskie pochodzenie Sternsteina - Gwiazdowskiego , którą sam mistrz rozstrzygnął na korzyść naszą , drukując swe dzieła najprzód po polsku , z uszczerbkiem pieniężnym , a może też przeczuwając , że nigdzie na świecie nie będzie mu cieplej i sławniej , niż w Polsce .  Lepiej obeznany z działalnością tego męża wiedział by nadto , że Gwiazdowski zaniedbał ostatnimi czasy oczekiwaną swą pracę o drogach handlowych Greków i Rzymian przez ziemie słowiańskie , a przerzucił się do polityki bieżącej i w tej materyi ogłosił już kilka odezw , nacechowanych uniwersalnością .  Z powodu zaś rzadkości i zapotrzebowania powag przez cały kraj uznawanych i , rzec można , symbolicznych , Gwiazdowskiego chwytali przemocą ludzie rozmai tych barw społecznych , potrząsając nim jak buńczukiem hetmańskim , lub używając go za zwornik sklepienny do neo - gotyckich pałaców budowanych na lodzie .  Pan Apolinary nie przestudyował jeszcze wszystkich arkanów polityki wewnętrznej .  Był tylko przekonany o wyższości umysłu Gwiazdowskiego i o jego uzdolnieniu w każdym kierunku , nie wyłączając polityki .  O machinacyach , niewinnych zresztą , wysuwania polskiego uczonego na czoło pionierskich robót różnego gatunku , słabo był powiadomiony .  Gwiazdowskiego zaś nie znał osobiście .  Dlatego też poprzestał na krótkiej odpowiedzi dyplomatycznej :  — Któżby go nie znał !  Jednak pomniejsi sąsiedzi , podróżujący z panem delegatem , radziby czegoś się dowiedzieli o zebraniu , na które jechali .  Gawłowski , który o posiedzeniach miał niejakie pojęcie , zagadnął nieśmiało :  — A czy sąsiadowi niewiadomo , jaki tam będzie porządek dzienny ?  Pan Apolinary uczuł potrzebę otoczenia się obłokiem .  — O porządku dziennym dowiemy się na miejscu .  Będzie tam głównie jedna sprawa wielkiej doniosłości i pilnej potrzeby .  Co do tych rzeczy obowiązuje nas wszystkich zasada absolutnej solidarności .  Pamiętacie , dobrodzieje moi ?  — A jakże ! a jakże !  Pan Apolinary przejmował się już rolą i tonem wyższego chóru przedstawicielskiego .  Tajemniczość zaś była mu tem bardziej na rękę , / że sam wiedział nie wiele więcej , niż to , co po / krótce ogłosił rodakom , dążącym do wspólnegocelu .  Otrzymał wprawdzie , razem z wezwaniem , jakąś kartę drukowaną — projekt nie projekt , odezwę nie odezwę ? . . .  Rzecz była tak pięknie i śmiało napisana , że przejęła zapał em czytelnika .  Nareszcie coś napisanego z siłą i godnością !  Ale do kogo ? w jakim celu ? — tego nie podejmował się rozstrzygnąć przed zasiągnięciem światła od kolegów centralnych .  Pokazał więc tylko z daleka sąsiadom papier , dobyty z pugilaresu , potem zaś go schował , pomimo nalegań .  — Nie mogę , dobrodzieje kochani .  Powierzono mi w zaufaniu .  Ale ja nie wiem . . . .  to jest : nie wiemy jeszcze , czy komitet czego nie zmieni w ostatniej chwili .  Rozmowa ograniczyła się zatem do zwykłej sąsiedzkiej o kłopotach i sperandach gospodar skich .  Żywe ilustracye do tej prastarej gawędy mieniły się malowanym w pasy wachlarzem przed oknami wagonu .  Mijały zielone i płowe łany zbóż ,  radujących oczy urodzajem ; przesuwały się mokre łąki z olszynką i smutne , jałowe karczunki ; to błysnął folwark ocieniony , to znów szczątek starszego lasu .  A słonce świeciło tak obiecująco nowym porostem starej ziemi , że , zdawało się , wyłoni z niej w tym roku , obfitym w zboża i wypadki , więcej , niż kiedykolwiek bogactwa i otuchy na przyszłość .  Podróż była niedługa .  Pan Apolinary , usadowiony na najlepszym do obserwacyi posterunku , spostrzegł pierwszy na widnokręgu ciężką kurzawę , wiszącą nad wielkiem miastem , potem kominy , potem wieże warszawskie .  Niecierpliwy dreszcz dojazdu udzielił się podróżnym , połączony tym razem z ciekawością , niepozbawioną obawy .  Dzienniki bowiem pełne były sensacyjnych , choć nie krytycznych , wzmianek o bezrobociach , rozruchach i represyach .  Ogólnemu nastrojowi pierwszy dał wyraz Pawłowski , człek niepokaźny , chuderlawy i szczery :  — Dawno nie był em . . .  Czy już tam bezpiecznie w Warszawie ?  Pan Apolinary , bardziej rycerskiego animuszu , uspakajał solennie słabnącego towarzysza :  — Ależ , dobrodzieju mój !  Od czegóż my jesteśmy ?  Wszystko urządzone , wszystkie stronnictwa kojarzą się z nami .  A co się nie skojarzyło dotąd , to przyjdzie , przyjdzie " .  Nie może być inaczej .  Dworzec kolejowy miał pozór jeszcze mniej gościnny , niż zazwyczaj .  Panowała tu dzisiaj dziwna ospałość ; nikt nie rzucił się do wagonu po ręczne manatki .  Aż pan Apolinary , poznając tragarza , krzyknął niecierpliwie przez otwarte okno :  — A cóż u licha , Stanisławie , ruszycie się ?  l  Obżarł się skurczybyk i przytomność stracił !  Stanisław ruszył się wprawdzie po kuferek , z nizkim ukłonem , ale miał minę mocno zafrasowaną .  — Jaśnie pan do " Saskiego " ?  — A gdzieżby ?  — Tylko , że dzisiaj trudno będzie . . .  Doróżki nie przyjechały .  — Doróżki ? ! — cóż to u was Wielkanoc ?  czy co ?  Stanisław blado się uśmiechnął :  — — He , he . . . proszę jaśnie pana .  Kazali im znowu sztrajkować .  — Kto kazał ? !  — Ich tam jakieś " naczalstwo " .  — A niech ich . . . — chciał przekląć pan Apolinary , ale się pomiarkował , zwłaszcza , że na peronie stał , nieruchomy jak posąg , żandarm kolejowy , a około pociągu kręciło się kilka postaci odartych , głodnych i zuchwałych , należących może także do jakiejś władzy wykonawczej .  Nie było innej rady , jak wziąć kuferki do rąk i taki niepyszny czynić ingres piechotą do " urządzonej " Warszawy .  Klnąc i sapiąc postępował objuczony pan Apolinary .  Obok szedł Gawłowski z niemą rezygnacyą , Pawłowski zaś winszował sobie ustawicznie , że nie uległ namowom żony , która mu radziła | wziąć w podróż większy kufer na pomieszczenie sprawunków .  Była by z tem robota , no , no !  — A dajże sąsiad pokój z większym kufrem , skoro dźwigasz mniejszy !  I z tymi dość biedy — oburknął się pan Apolinary .  Dopiero o dobre pół wiorsty od dworca wynurzyła się z bocznej ulicy krzywa dorożka jeI dnokonna , powożona przez woźnicę bez liberyi .  Trzej podróżni niemal przemocą opanowali wehikuł i usadowili się w nim ze względną wygodą  I na przejazd do hotelu .  Po drodze spotkali zaledwie kilka wozów , bryczkę pocztową i parę jeszcze nędznych furmanek typu dorożek , ale bez oznak służby publicznej .  Większa część sklepów i mieszkań parterowych miała zamknięte drzwi i okiennice .  Po chodnikach włóczyły się kupy złowrogie oberwańców i niedorostków ; środkiem zaś ulic i podzwaniały niepokojąco podkowy konnych paI troli .  Dopiero śródmieście okazało się weselszem ,  choć nadzwyczaj mało ruchliwem .  I zniżone słońce świeciło spokojniej nad okazalszym grodem ,  I dodając otuchy .  I Pan Budzisz spojrzał na towarzyszów : Gawłowski był ponury , a Pawłowski po prostu zielony od strachu .  I sam pan delegat nie mógł powściągnąć głośnego westchnienia :  — Dużo jeszcze , dużo jest do roboty w polityce wewnętrznej !  Zaraz po przyjeździe do hotelu dowiedział się pan Apolinary nietylko o adresie Gwiazdowskiego , ale i o miejscu schadzki głównych stowarzyszonych ( delegatów ) na śniadanie , dla narady wstępnej .  Nie potrzebował pytać , zastał okólnik pod swoim adresem .  Mocno go to uradowało .  — Jest wprawdzie trochę jeszcze nieporządku w społeczeństwie , ale " nasi " jak się zwijają , jak pamiętają o wszystkiem ! ho , ho ! co za organizacya !  Długo nie mógł zasnąć .  Układał w myśli różne przemowy : jedne na jutro , do rodaków , którym okazać należało , że pochodzi się , dobrodzieju mój , z rasy nietylko rycerskiej , lecz i parlamentarnej .  Drugie szkicował trudniej , w języku państwowym , na wypadek gdyby doświadczone już zaufanie współziomków powołać go miało do Wiel kiej Rady .  Wszystko być może .  Z językiem państwowym był nieźle obeznany : niejedną już napisał własnoręcznie " bumagę " do powiatu ; raz nawet upił się w klubie oficerskim i przez całą noc rozmawiał z oficerami , aż grzmiało .  Roił , kombinował , a w półśnie składało się wszystko łatwiej : obejmował całokształty , ogarniał nieprzejrzane widnokręgi .  Nareszcie zasnął tak twardo nad ranem , że omal nie przespał godziny , wyznaczonej na śniadanie .  Zerwał się , ubrał w uroczysty surdut i poszedł nawet do fryzyera , aby kunsztownie ułożyć przerzedzone włosy .  Przedstawiciel winien dbać i o postać zewnętrzną , której okazałość niepoślednim jest czynnikiem przy działaniu na tłumy .  Apolinary zaś coraz wyraźniejsze miał przeczucie , że pisano mu w przyszłości — działać na tłumy .  W osobnej , zamkniętej dla niepowołanych , sali restauracyjnej zebrało się już liczne grono przedstawicieli .  Twarze poważne , nader rozmaite ; długie , czarne , jednostajne chomąta społeczne .  Na pierwszy rzut oka zdawało się , że ci panowie jedzą i piją ; na drugi — wzrok najmniej postrzegawczy stwierdził by , że zasiada tu starszyzna i radzi .  Gdy kto nawet rozstrzygał proste pytanie : " barszcz albo konsoma ? " — widać było , że nie odzywa się zwyczajny gość restauracyjny , lecz personat , żywiący się nietylko Chlebem .  Mniemał Cyneasz królów w majestacie ,  Kiedy na rzymskie patrzał senatory .  Twój to jest obraz , zacny delegacie ,  Wasz , bakałarze kraju , redaktory . . .  Niema już panegirystów !  Trzeba sięgać aż do Krasickiego i cytaty przerabiać dla potrzeb chwili obecnej !  Gdy wszedł pan Apolinary , nieco spóźniony i rzucił okiem po sali , ogarnęła go chwilowa bezradność , gdzie usiąść , do jakiego stołu , do jakiej grupy się przyłączyć ?  Poznawał kilka twarzy , ale każda była odęta taką uroczystością , że ani przystąp ze zwykł em powitaniem : " jakże się miewasz !  Kopę lat ! . . . "  Pan Apolinary poczuł gorąco w karku i za uszami ; stał i gładził czuprynę , psując nieo patrznie świeże dzieło fryzyera .  Wtem z gęsto zwartej kupy głów podłysiałych podniosła się ujmująca , choć bolesna pcstać pana Kotulskiego i podążyła ku nowoprzybyłemu delegatowi .  Ujął Igo za ręce , spojrzał mu głęboko w oczy , jakby lchciał wyrazić :  \  — Ten ci jest syn mój najmilszy , w którym sobie upodobał em .  W istocie zaś przedstawił delegata Budzisza cyrkularnie i posadził go przy stole , w promieniu swojej wymowy .  Pan Apolinary miał wenę : znalazł się obok dawnego znajomego , pana Zimnickiego , delegata z sąsiedniego powiatu .  Było to już pewnem oparciem .  A że dojrzał w ręku przeważnej liczby bie siadników papier jednobrzmiący z otrzymanym wczoraj na wsi , dobył poważnie swój egzemplarz z pugilaresu i rozłożył przed sobą na próżnym talerzu .  Tak się zapamiętał w odczytywaniu , że aż Zimnicki trącił go :  — Jadł eś już kolega śniadanie ?  — A prawda — nie .  Dajcie mi tam cokolwiek .  Zwrócił się do sterczącej nieopodal postaci ,  ale zauważywszy , że nosi długi surdut , strój przez służbę restauracyjną nieużywany , mniemał , że się omylił .  — Przepraszam . . . kolegę .  Szukam służącego .  Pan Kotulski uśmiechnął się bez ironii , owszem przychylnie , i wytłómaczył :  — Służbę mamy dzisiaj inną , zaufaną .  A śniadanie zamówili śmy jedno dla wszystkich : bigos po polsku — bifsztyk po angielsku .  Menu parlamentarne .  Czy dobrze ?  — Wszystko mi jedno — odrzekł pan Budzisz .  A w duchu pomyślał :  — Co za organizacya !  Nie poznawano pana Apolinarego .  On , który do niedawna uchodził za smakosza , wybierał długo zakąski po wódce , lubił rozprawiać o podsmażaniu i sosikach , określał temperaturę piwa i t . d . Teraz — zapomniał nawet o wódce , zbywał paru słowami kwestyę śniadania dla wyższych celów społecznych .  Urósł istotnie na służbie publicznej .  Pan Kotulski był już w połowie swej przemowy przygotowawczej do wielkiej akcyi , którą za parę godzin mieli obecni sankcyonować solidarnie swymi podpisami w mieszkaniu Gwiazdowskiego .  Zrazu pan Apolinary nie mógł nic zrozumieć .  — Ten program sformułować już dzisiaj , a jego artykuły postawić jako niewzruszone narodowe  Credo jest sprawą najpilniejszą , podwaliną całej budowy przyszłości .  — A jeżeli nie będzie kongresu ? — zagadnął jakiś niewierny , może tylko niedouczony Tomasz .  — Ze wszelkich konjunktur i wiadomości zdaje się wynikać , że taki kongres musi przyjść do skutku .  A wtedy nasi przedstawiciele na kongresie — jacykolwiekby byli — będą mieli zasadę operacyjną niewzruszoną , bo zbudowaną na zdaniu całego społeczeństwa , wyrażonem przez akt , który dzisiaj mamy podpisać .  — Tak , to prawda .  Jeżeli jednak wypadki historyczne , od nas wcale niezależne , inaczej się rozwiną , niż to przewidujemy , jeżeli nie będzie kongresu pacyfikacyjnego , naco my dzisiaj formułujemy i ogłaszamy program ? — oponował uporczywie wyżej wspomniany Tomasz .  — 1 w takim nawet wypadku akt dzisiejszy pozostanie dokumentem najwyższej doniosłości ; co mówię ? — czynem politycznym najwyższej ceny .  Essencya naszych zbiorowych pragnień , sformułowana przez wybrańców narodu , złożona zostanie do jednej z naszych skarbnic duchowych i stamtąd promieniować będzie naszemu i przyszłym pokoleniom .  Jako autentycznego źródła światła użyć jej będzie mocen każdy prawy przedstawiciel narodu , na wszelką okazyę , kongres czy nie kongres , na jasną czy na chmurną przyszłość .  Pan Kotulski mówił z niezwykłym ferworem : zdawał się bronić swego ukochanego , najbardziej rodzonego pomysłu .  A pan Budzisz zwrócił się cicho do sąsiada Zimnickiego :  — Ale jaki kongres ? — bo nie słyszał em od początku .  — Ma być podobno kongres europejski po ukończeniu wojny .  Zdaje się , że znowu w Wiedniu .  Pan Apolinary oniemiał .  Więc ten papierek , który nosił w kieszeni , jest programem na kongres europejski ? ? . . .  Dokąd my się wznosimy !  Dokąd on sam , Apolinary , dolata , niesiony przez potężne Stowarzyszenie ! . . .  To nie faramuszki — kongres !  Gwar w sali się wzmagał , bo i od innych stołów dolatywały podniecone dyskusyą głosy :  — Poco się wyrywać z programem ?  Wiedzmy , czego pragniemy , a mówmy to tylko , co na razie potrzebne — mówił jeden .  — Program źle sformułowany .  Do jednego użytku za mało , do drugiego za wiele — przekładał drugi .  — A cóżby ś pan zmienił ?  pytał trzeci .  — Toby trzeba przedyskutować regularnie .  — Przepraszam ! — zawołał pan Kotulski , powstając .  — O redakcyi aktu niema dyskusyi .  Redagował go komitet po długim i mozolnym namyśle .  Obowiązująca u nas zasada absolutnej solidarności z działaniami komitetu pozostawia jedną tylko alternatywę : akt podpisać lub nie podpisać .  — To chyba dyktatura , a nie solidarność ? ! — zawołał porywczo jeden pan żółciowy , który dotychczas gryzł nerwowo kromkę chleba , po śniadaniu , czując potrzebę gryzienia .  Wtem z rogu sali ozwał się potężny głos trybuna .  Pan Hyc , na czele kilkunastu włościan w kapotach odświętnych , wszedł właśnie na zebranie .  — Panowie ! — zagrzmiał .  — Pierwszy akt siły , pierwszy błysk jasnej myśli narodowej , trafił by jeszcze między nami na zamglone pojęcia , na kunktatorskie ociąganie się — ba — nawet na veto , podane w ohydę pokoleń ?  Nie wierzę temu .  Nie , panowie .  Zrzeszyli śmy się nie dla pustych rozpraw , lecz dla sprawnej oryentacyi w tytanicznym pędzie wypadków , dla szybkiego , zbiorowego czynu .  Wola narodu jest w nas i z nami !  Ozwały się oklaski i wołania : brawo !  ten to prawi !  Wszystkie nieme dotychczas oblicza ożyły , a była ich przeważna liczba .  Oblicza zaś oponentów zbladły i wykrzywiły się .  Mówca nie skłonił głowy przed aprobacyą ogółu , służył bowiem sprawie , nie ludziom .  Tak zakończył :  — Zrzeszony , zsolidaryzowany w osobach swych wybrańców naród uchwalił akt , który niebawem podpiszemy .  Nie ociągajmy się .  Dostojny mistrz oczekuje na nas .  Jego to dłoni sądzono dzisiaj policzyć głowy wiernych synów tej ziemi !  Ruszono z miejsc tłumnie .  Nawet niewierny Tomasz , skruszony płomienistem przemówieniem o solidarności , abdykował i okazał gotowość pójść za kupą .  Tylko ów pan żółciowy powstał i poprosił o głos :  — Pozwalam sobie tuszyć , żem wiernym i starszym od wielu synem tej ziemi , a jednak głowy mojej nikt nie nagnie do takiej lub owakiej akcyi , póki ta głowa do tejże akcyi przez namysł i sumienie własne nie zostanie przekonana .  Widzę , że spieszno panom , aż nadto .  Nie wdaję się więc w roztrząsanie potrzeby i stosowności proponowanego aktu .  Oświadczam się tylko stanowczo przeciwko ryczałtowemu głosowaniu przez tak lub nie w materyach więcej niż wątpliwych .  Z tej wychodząc zasady , rzeczonego aktu nie podpiszę .  Skłonił się lekko i pierwszy opuścił salę .  Za nim wyniosło się chyłkiem kilku cichych stronników .  Pan Hyc pokiwał wymownie głową :  — Muszą być i tacy !  W ogólnym gwarze mało kto zwrócił uwagę na pana Apolinarego .  A przecież godzien był podziwu .  Skoczywszy pierwszy do drzwi , wzniósł prawicę , w której kurczowo zaciśniętych palcach zdawał się trzymać drzewiec idealnego sztandaru i wołał głosem nieswoim :  — Za mną , panowie bracia !  Kraj ma oczy na nas zwrócone !  kraj nas powołuje !  niech żyje so lidarność !  Ale pan Kotulski dopadł do drzwi jeszcze zamkniętych i jął moderować zapały :  — Panowie ! panowie ! spokojnie . . .  Czasy są przejściowe i nic jeszcze się nie dokonało .  Nie narażajmy osób naszych , ani osoby mistrza .  Bez processyi , panowie !  Udajmy się do mieszkania Gwiazdowskiego pojedynczo , najwyżej parami .  Wszak tam już tylko chodzi o podpisy . . .  A więc rozerwanym szeregiem , różnemi ulicami . . .  Tak studził zbytni ferwor pan Kotulski i znalazł posłuch u zgromadzonych .  Pan Apolinary , czując szum w głowie , niby po libacyach , poszedł samotny przez ulice , sapiąc \ i rojąc podniośle .  W tem usposobieniu doszedł do mieszkania Gwiazdowskiego .  Jakże opisać stan duszy pana Apolinarego , gdy po parugodzinnem czytaniu i podpisywaniu , opu szczał progi dostojnego mistrza , utwierdzony w przekonaniach , uskrzydlony do działań ? . . .  Wspominał .  W pokojach dużo ksiąg , parę portretów .  Meble proste , tyle tylko , ile potrzeba dla pomieszczenia dużej biblioteki i dużej osoby mistrza .  . . . Tłum był ogromny .  Oprócz delegatów kilkaset osób stowarzyszonych .  Przyciszone głosy zsolidaryzowanego ostatecznie grona , i miernie podniesiony głos kolegi Kotulskiego , który wykładał znaczenie aktu młodszej braci ( nie delegatom ) .  Mówił chyba przez cały czas ? . . . tak — Apolinary nie przypominał so bie ani chwili bez szmeru tej nieustającej retorycznej fontanny . . .  Mąż pełen poświęcenia !  A podpisywanie aktu szło ciągle swoim porządkiem .  Najprzód my , wtajemniczeni : potem nowoprzekonani , jeden za drugim , lub gromadkami .  Coraz to kogoś ruszyło do aktu . . .  I tak do końca .  Akt spisany na pięknym papierze , może na pergaminie ? . . .  Nic dziwnego , skoro ma pójść , jak ten mówi , do jakiegoś muzeum .  I on tam pośród nich , Apolinary Budzisz . . .  Będzie oglądał kiedyś mój Janek , a może i prawnuki ? . . .  — A Gwiazdowski !  co za powaga i spokój !  Nie słyszał em wprawdzie jego głosu .  Może był zmęczony ?  Mówią , że gdy raz spojrzy uważnie na kogo , zna na wylot jego myśli .  Taki człowiek !  Przypomniał jednak pan Apolinary , że i na ze braniu i w podpisach brakło niektórych znacznych osób , nawet z góry zapowiedzianych .  — Nic to — pomyślał — przyłączą się później .  Gdy wchodził już do hotelu , przerwała mu nastrój pospolitsza rzeczywistość , a zwłaszcza wesoła napaść Gawłowskiego z Pawłowskim .  Obaj sąsiedzi , podpisani na akcie , przeniknięci do szpiku zasadami Stowarzyszenia , w podniesionej temperaturze duchowej , wydali się panu Apolinaremu niesmacznymi .  Proponowali nadto swemu delegatowi , aby wieczorek razem spędzić — i zacierali rozkosznie ręce .  — Nie mogę , dobrodzieje moi .  Jestem wieczorem u pana Kotulskiego .  Narada specyalna dla delegatów .  Dał odprawę zbytniej poufałości i wzbił się tymczasem na piętro hotelowe .  W istocie pan Apolinary był zaproszony na wieczór do pana Kotulskiego i cieszył się tą perspektywą , mając nadzieję otrzymać poufne instrukcye , może posiąść jakieś niewyjawione dotychczas tajemnice ?  Spodziewał się też uporządkować sobie w świadomości rozmaite , a tak olbrzymie cele Stowarzyszenia , że głowa po prostu pękała od ich różnolitego ogromu .  Przed kilku dniami — praca kulturalna .  Wkrótce potem ambitna ponęta Wielkiej Rady .  Dzisiaj — kongres !  Masz babo redutę !  Niezupełne , chociaż cenne , otrzymał objaśnienia od pana Kotulskiego , który w tym dniu pamiętnym mówił przez dwanaście godzin z rzędu , od południa do północy — i nie ochrypł .  Z objaśnień tego , " co już uczynili śmy " , zapamiętał pan Apolinary następujące punkty wytyczne :  1 .  Zrzeszyli śmy cały niemal naród .  Mamy ko mitet .  2 .  Ustanowili śmy zasadę bezwzględnej solidarności z komitetem .  3 .  Stworzyli śmy społeczeństwo gotowe w jednym dniu dokonać czynów najtrudniejszych , na zawołanie komitetu .  4 .  Jaskrawym tego dowodem , że sformułowa li śmy dzisiaj trwale ideały nasze , na wszelki wypadek , tymczasem zaś do użytku komitetu .  5 .  Możemy nadal sterować sprawami krajowemi , wywoływać wszelkie pożądane przewroty w społeczeństwie — za pomocą komitetu .  — Ale delegat , albo i prosty stowarzyszony co ma czynić u siebie i od siebie ? — bardzo roztropnie badał pan Apolinary .  Odpowiedź nie mogła być kategoryczna .  — Jeszcze kojarzyć , jeszcze zgarniać maruderów do wspólnego sztandaru , jeszcze bardziej uświadamiać niechętnych i maluczkich co do konieczności zrzeszenia się . . .  — A co do tych . . . wyborów do Wielkiej Rady ?  — Co do akcyi wyborczej i kandydatur komitet ogłosi wkrótce dokładny okólnik .  — Dobrze — pomyślał pan Apolinary — więc na to trzeba poczekać .  A szkoda ! bo to zajmujące .  Głośno zaś zapytał :  — Cóż ja mam naprzykład robić po przyjeździe do domu ?  — Działać w duchu Stowarzyszenia .  Jak zaś ? —  to pozostawione jest waszej inicyatywie .  Jeździć , zjednywać , notować objawy i postępy . . .  Możesz pan wreszcie budować szkołę , ochronę , szpital . . .  — To wiem , to mogę i bez Stowarzyszenia .  Rokszycki dość się tego nabudował , a przecie do nas nie należy .  — Można robić wszystko — dokończył Kotulski — byle w duchu naszym .  Taka instrukcya nie zupełnie zadowoliła pana Apolinarego .  Czuł zwłaszcza dotkliwie opadnięcie poziomu swojej działalności za powrotem na wieś .  Dzisiaj podpisał program na kongres mocarstw — dzisiaj żył .  Ale jutro ? . . .  Nawet wyborami do Wielkiej Rady zajmować mu się nie wolno , aż do wydania bliższych wskazówek . . .  Pozostaje tylko praca kulturalna , to , od czego się niby rozpoczęło . . .  Praca kulturalna ? . . . to dla drobniejszych ludzi .  Pan Apolinary skrzywił się nieznacznie i spochmurniał , jak zasłużony już na wojnie pułkownik , gdy mu powierzą dowództwo załogi pomniejszej mieściny .  Pan Kotulski zauważył może ten czasowy odlot " naszego ducha " od istoty duchowej nowego delegata , więc przy pożegnaniu dodał takiego bodźca :  — Nie zapominajmy , że okazana teraz miara gorliwości obywatelskiej da normę przyszłych kandydatur poselskich i innych .  Pan Apolinary rozwinął znowu skrzydła — i pojechał do domu .  Dłuższy pobyt w Warszawie nie był nawet delegatom zalecony przez komitet , ze względu na niedostateczne jeszcze " urządzenie " miasta , oraz z powodu , że po użyciu siły kilkuset koni do zatoczenia takiej machiny , jak akt dzisiejszy , siła pociągowa obywatelska pozostawała na razie bez przeznaczenia .  Doradzono więc , zwłaszcza wieśniakom , powracać do siebie na trawę .  Nikt nie zaprzeczy , że praca kulturalna wygodna , bez wysiłków nieprzyjemnych , bez nadmiernego nakładu pomysłów i pieniędzy , jest funkcyą obywatelską , pełną wewnętrznej słodyczy .  Z tych względów lepiej ją sprawować na wsi , niż w mieście ; w lecie , a nie w zimie ; nie w zamkniętych biurach i gabinetach , lecz na świeżem powietrzu .  Działanie na lud , połączone z przechadzką po wsi , w jakiś wieczór świąteczny , pośród wyszywanych sukman mężczyzn i sznurówek dziewczyn , dyszących świeżością grzędy i polnego kwiecia — jest zajęciem niemal idyllicznem .  Działanie na współobywateli , zasadzające się na objeżdzie sąsiedzkim , w wygodnym koczu i przy sprzyjającej pogodzie — jest również zabawą obywatelską pełną podniosłych wzruszeń .  Tę ostatnią formę pracy kulturalnej , obrał sobie po namyśle pan Apolinary .  Po przyj eździe z Warszawy i ochłonięciu z upojenia wielką polityką , ujrzał się bowiem pan delegat zmuszonym do osobistego wyboru jakiegoś działania w duchu Stowarzyszenia , wobec luźno przez komitet naszkicowanej dyrektywy .  — Skojarzę resztę mego powiatu , niech ich kule biją ! — postanowił sobie i niebawem rozpo czął swą missyę .  O takiej missyi miał przynajmniej niejakie wyobrażenie ze świeżego przykładu , doświadczonego na własnej osobie ; pamiętał sporo zdań wytycznych , poznał niektóre sposoby i obroty apostolskie ; był też napojony gorliwością prozelity , zaczerpniętą z centralnych źródeł warszawskich .  Trudności jednak przewidywał nie małe .  Pierwsza — to niewiadomość listy imiennej stowarzyszonych .  — Ogarniamy już prawie kraj cały . . . ba ! tak się to mówi , ale ja wiem napewno dopiero o Gawłowskim i Pawłowskim w moim powiecie .  Pan Jan nie należy . . . o innych nie mam wyobrażenia .  Następującą więc wykoncypował taktykę .  Pojedzie do znaczniejszych sąsiadów i z rozpoczęcia rozmowy wymiarkuje , czy sąsiad jest lub nie jest stowarzyszony .  W pierwszym wypadku podzieli się z nim wrażeniami z Warszawy ( akcya utwierdzająca w wierze , uczta wiernych , — agape ) ; w drugim — postara się pozyskać nowego adepta ( akcya apostolska właściwa ) .  Przysporzenie kilku członków będzie zasługą , która nie omieszka ściągnąć oczu kraju na gorliwego delegata , a że kraj miał już poprzednio oczy na niego zwrócone ,  obecnie . . .  No , zobaczymy listę kandydatów do Wielkiej Rady .  Pośpiesznie załatwił najpilniejsze sprawy domowe .  Gospodarstwo , spoczywające już od roku w ręku ekonoma , szło jak młocarnia dawno nieregulowana , z podrygami i kołataniem .  Nie było czasu dojrzeć i naprawić .  Trudno — służba publicznal Urodzaj tegoroczny powetuje niedokładności dozoru .  — Ale były i inne pilne sprawy domowe .  Przed tygodniem przyjechał nauczyciel do Janka , pan Demel , młodzieniec zaledwie pełnoletni , a już wielce uczony .  Cała rodzina oczekiwała z upragnieniem tego przyjazdu , bo Janek opuściwszy z konieczności piątą klasę gimnazyalną , kształcił się już od pół roku samodzielnie w domu rodzicielskim , jak Bóg dał .  Z początku wziął się żarliwie do nauki z nowych podręczników , ale , przywykły do feruły szkolnej , nie mógł sobie dać rady bez nauczyciela , coraz bardziej zniechęcał się ; wreszcie począł tęsknić nawet za tą szkołą , którą skądinąd krytykował — za nauką obowiązkową i wspartą żywem słowem , za emulacyą koleżeńską .  Coraz mniej pracował i nudził się na wsi .  W osobie pana Demla chciał znaleźć teraz kierownika i towarzysza , przyjął go z dziecięcym zapał em .  Ale pan Demel nie bardzo okazał się przystępnym dla serdecznej poufałości , zamykał się raczej w swym charakterze profesorskim .  Wymówił też sobie solennie pół dnia wolnego na osobiste , samotne studya .  Pan Apolinary uznawał potrzebę bliższego wniknięcia w metodę pana Demla oraz objawienia mu życzeń i wskazówek co do wychowania Janka .  Ale nie łatwa była ta sprawa , bo pan Demel nosił w swej głowie filozofa , pokrytej rudymi włosami , taki arsenał nomenklatur imponujący , że pan Apolinary , będąc ze starej szkoły i raczej praktykiem , niż teoretykiem , bał się zapuszczać z młodym uczonym w rozmowy ściśle naukowe .  Przytem mało miał czasu wolnego od zajęć publicznych , rozkrzewiających się coraz szerzej .  Tymczasowo zdał więc troskę inspekcyi nad wychowaniem Janka na żonę swą , której ufał .  — Tekluniu — mówił przed wyjazdem — musisz teraz w dwójnasób czuwać nad domem .  Demla mi przeniknij — rozumiesz ?  czy on czasem nie jest z tych , co to w Boga nie wierzą , a od dyabła nauczyli się socyologii , Darwina i różnych tam . . . rozumiesz ?  Pani Tekla odpowiedziała , zafrasowana :  — Mam oko na wszystko , ale co do nauk trudno mi sprawdzić .  Tylko już wiem , że pan Demel nie chce jeździć z nami do kościoła .  — Patrzcie go — filozof . . .  Ale religię wymówił em sobie : Demel o religii nie ma gadać dziecku ani dudu .  I przecie Janek ma już wpojone zasady ?  co ?  Chłopak przecie bogobojny ?  — Nawet pobożny .  Tylko z tą nową nauką . . . ?  Najlepiej sam go zawołaj i zapytaj , czego się uczy .  Natychmiast to uczyniono .  — Od czego zaczęli ście lekcye z panem Demlem , mój chłopcze ?  — Od fizyologii , proszę tatki , i od pochodzenia człowieka .  Pan Apolinary zaperzył się .  Jest ! — pomyślał — wjechał mu już do głowy Darwin z małpą !  — Więc niby od kogoż to mamy pochodzić , ja i ty , naprzykład ?  — Ja pochodzę od tatki , tatko od swego ojca i tak dalej .  Ale wszyscy my pochodzimy od protoplasmy .  — Masz tobie ! — trzepnął się po udach pan Apolinary i zwrócił się z niemem pożałowaniem do żony .  Znowu rzekł do syna :  — A glina gdzie ?  Zapomniał eś , że Pan Bóg ulepił pierwszego człowieka z gliny ?  — Glina może się dzisiaj nazywać protoplasmą — odparł roztropny Janek .  — A ! to co innego . . . tak mi więc gadaj !  Kataplazma czy protoplazma — to wolno .  Tylko mi nie zapomnij , synku , o religii ojców twych i twojej .  Jednego cię mamy , nie uczynisz nam wstydu .  Przygarnął syna , potem pocałowała go matka ,  i na tem rozrzewnieniu poprzestano tymczasem dla zabezpieczenia chłopca od błędów nowej nauki .  Gdy małżeństwo pozostało sam na sam , rzekł Apolinary do żony :  — Poczciwe nasze chłopczysko ; nie da się tak łatwo na ich wiarę przekabacić .  Ale zawsze , Tekluniu , miej oko na Demla , bo ja . . . muszę wyjechać .  Kraj woła .  — Cóż robić !  muszę sama . . .  Janek mi zresztą powtarza wszystko .  Dzisiaj mi koniecznie chciał pokazać abemy .  — Abemy ?  co za licho ?  — Jakieś maleńkie stworzonka .  Patrzą na nie przez mikroskop .  Ale naco to potrzebne , nie wiem .  — Może do egzaminów ? — rzekł Apolinary — teraz egzamina trudne , Tekluniu , nie masz pojęcia .  Niech się zresztą bawią mikroskopem ; chłopcu mniej łatwo co innego przyjdzie do głowy .  Bo to rok szesnasty , krew nie woda . . .  Pani Tekla głos zniżyła i dała dowód , że już dawno pomyślała o niebezpieczeństwie :  — Powyganiała m z domu i z kuchni wszystkie do ludzi podobne .  Chybaby najemna jaka się zdarzyła ? . . .  W domu z kobiet jest tylko Justynowa .  Pan Apolinary zwykł był dworować sobie ze starej klucznicy — i teraz nie ominął sposobności :  — O tej sylfidzie toby już chyba dyabeł w usposobieniu nie pomyślał .  — Nie śmiej się , mój drogi .  Justynowa nasza najwierniejsza ; może się nawet przydać do wywiadów .  — Ma się rozumieć .  A Janka niech Bóg ustrzeże jak najdłużej !  Nie było czasu na dłuższe omówienie wszystkich spraw domowych wobec naglącej potrzeby wyjazdu pana Apolinarego do sąsiadów , w sprawie Stowarzyszenia .  W pachnącym pyle wiejskiej bocznej drogi toczył się cicho kocz pana Apolinarego , zaprzężony czwórką " rozjazdową " .  Zwalniał czasem biegu i dawał elastycznego nurka w większym jakimś wyboju , pozostałym z wiosennych roztopów , gdyż uważny woźnica powoził umiejętnie , wiedząc , że pan dziedzic nie lubi nagłych podskoków po obiedzie .  To znowu opieka Boża , objawiająca się w cu downej tego roku pogodzie , wygładziła , bez udziału rąk ludzkich , polną drożynę na rozciągłości staj kilkunastu i kocz sunął równo , sennie , łaskotany po skrzydłach przez nachylone ku drodze kłosy dojrzewającego żyta .  Urągając wszelkim teoryom o kosztownych nasypach , droga ciągnęła się ka pryśnym szlakiem wklęsłym , miejscami tak wązka , że spotykające się furmanki musiały jednym bokiem wdrapywać się na przeciwległe brzegi drożnego łożyska , skłaniając się ku sobie dośrodkowo , niby dla wymiany utyskiwań nad niedostatkami komunikacyi lądowych ; to znowu tak szeroko rozlana , że pozostawiała woźnicy istne pole do wyboru : czy na prawo zagrzęznąć ?  czy na lewo złamać dyszel ?  Ale suchy wiatr i słońce , urzędnicy Opatrzności , pomimo tylu innych zachodów , naprawili nadetatowo i drogi do tego stopnia , że pan Apolinary jechał bezpiecznie , ufając roztropnemu sternikowi , i nie myślał wcale o sprawie drogowej .  Myślał owszem o pracy kulturalnej .  I symbolicznym wydawał się ten poważny rydwan , falujący postępowo przez kraj świeżością swą malowniczy .  W rydwanie — biała opończa oblekająca , niby " toga praetexta " , krzepką postać pana delegata .  W panu delegacie — przyszłość i ostoja kultury tego kraju . . .  Delegat Anglik , gdyby się cudem znalazł na tej drodze i był przejęty celami kulturalnego Stowarzyszenia , roił by o tym samym kraju za lat parę przeciętym dobrą żwirową drogą drugiej klasy , obsadzoną drzewami owocowemi ; wywołał by na tych mokrych łąkach fabryczkę prasowanego torfu ; a za lat dziesięć , dwadzieścia — wioska widniejąca za łąkami jak rząd stogów zapadłych i zatęchłych , śmiała by się do słońca szeregiem bielonych murów , czerwonych dachów pośród świeżej zieleni ; widać było by aż stąd pokaźniejsze gmachy gminne : szkołę , szpital , klub wiejski , i na placu środkowym budynek ozdobny , noszący na froncie wielki napis : " the Commune of Biadaczka " .  Ale pan Apolinary , ukołysany wielkim snem o Stowarzyszeniu , ogarniającem kraj cały od skrajnych delegatów zachodnich aż do skrajnych wschodnich , spał solennie w falującym koczu na poobiedni odpoczynek działacza .  Niezwykłe szarpnięcie powozu i złowrogi krzyk : wio !  wio ! nuże , Łysa ! — zbudziły Apolinarego do nieprzyjemnej rzeczywistości .  Okiem starego praktyka opanował sytuacyę : powóz wjechał na torfową , grzązką łąkę , po której zielonem tle czarna pręga znaczyła wprawdzie tradycyę drogi , ale była to właściwie ta sama łąka , w tym pasie rozjeżdżona .  Pan Apolinary milczał , aż powóz wydostał się na twardszą powierzchnię i wtedy dopiero wytoczył proces woźnicy :  — Gdzieżeś do licha polazł , skurczybyku ? !  nie znasz drogi naokoło przez starą Biadaczkę , co ?  Skurczybyk , z imienia Kazimierz , niezadowolony z własnego pomysłu skrócenia drogi , jak również zachwiany w swej reputacyi biegłego topografa okolicy , odpowiedział opryskliwie :  — Ktoby jej tam nie znał , cholery . . . dwie wiorsty objazdu po próżnicy i most zepsuty na Mieninie .  A tędy jeździli śmy w lecie , jak człek zapamięta .  Tylko teraz pewnikiem zastawiły juchy sę | uzę we młynie , to łąka rozmaka jak żur , cholera .  Pan Apolinary uznał trafność wywodów Kazimierza , dla którego umiejętności miał poszanowanie , pomruczał tylko : " no , no , jedźmy już " — ! zamilkł .  A stary famulus , ujęty wyrozumiałością dziedzica , odwrócił do niego twarz wypogodzoną już , oprawną w uczernione klamry bujnego zarostu i , wskazując biczyskiem na lipy poza wsią wyrastające na widnokręgu , odezwał się dworsko :  — Tędy droga na kuźnię , a potem już sucha droga aż do pałacu .  Trzy wiorsty bliżej , proszę jaśnie pana .  Dojazd do " pałacu " pana Adama Pruszczyńskiego , właściciela iundum Biadaczki , przedstawiał , oprócz niektórych przyrodzonych przeszkód drogowych , pewne jeszcze trudności oryentacyjne .  Wśród pól sterczały kawałki starych alei lipowych , powstających bez powodu i nie prowadzących nigdzie .  Znać było przedwiekowy czyjś zamiar postawienia Biadaczki na stopie prawdziwie pańskiej rezydencyi .  Śmierć , czy odmiany fortuny , pohamowały te zamiary .  Zakrój zaś okólnika i domu mieszkalnego był mniej okazały .  Nadto , mury były odrapane , niektóre wątpliwego ionu , a dachy wcale przemakalneTWidać , że władca starożytny , nosząc się z wizyą wspaniałej Biadaczki , zaczął od alei .  Ale obecni właściciele zapewne klepali zwykłą biedę .  — Tę oborę pewno wiatr przewróci przed zimą ; nie to , co nasza — odezwał się pan Apolinary do woźnicy .  ON P0L1TY02NE l .  — Ii , proszę jaśnie pana , przed zimą krowy żydzi wyprowadzą , wtedy i obora na nic .  Wiadomo , że nasza — co innego .  Pan i sługa nie mieli złudzeń co do dobrobytu sąsiada ; tem cenniejszym wydał im się ich własny dobrobyt .  Jednym urywkiem alei trafili wreszcie podróżni do pałacu , tak bardzo zaniedbanego , że aż kilka okien było zabitych deskami .  Niebawem spotkały się w sieni dwie pobratymcze postacie , bardzo jednak różne z pozoru , i rozległo się tradycyjne , podwójne cmoknięcie w powietrzu , krzyżową sztuką .  — Chwałaż Bogu !  nasz brat , a nie komornik — zawołał pan Adam , dając przystęp promykowi radości do swych oczu znękanych , zapadłych w pożółkłej twarzy .  — Widzę , że kłopoty . . .  Urządzi się , sąsiedzie dobrodzieju , urządzi .  — Dyabła tam urządzi !  29-go sierpnia licytuje mnie Towarzystwo , a Żydzi oprócz tego spokoju nie dają .  Pan Pruszczyński mówił popędliwie , poruszając ustawicznie wystającą na chudej szyi grzdyką , jakby pił bez przerwy kielich goryczy .  Ale pan Budzisz był uosobieniem otuchy .  — Na wszystko jest rada .  Przyjeżdżam nawet tutaj z szerokim planem na przyszłość .  Pan Adam spojrzał na dobrego zwiastuna rozwartemi błędnemi oczyma , a tymczasem zaprosił go do pokoju :  — Bądź-że łaskaw , kochany panie Apolinary .  Najpierw wypadło się przywitać z pięciu młodymi przedstawicielami rodu Pruszczyńskich , którzy zjawili się w sieni w celu obejrzenia gościa .  Dwaj starsi , w mundurach gimnazyalnych , synowie gospodarza z pierwszego małżeństwa , ukłonili się z męską niezależnością , mocno ściskając podaną im rękę .  — Jak się macie , obywatele — pozdrowił ich Apolinary , tonem i postawą wcale nieźle znamionując ducha czasu .  Drobiazg zaś pochodzący z drugiego łoża , szurgał już oddawna z rozmaitych kątów bucikami rozgłośnie po naniesionym piasku , usiłując zwrócić uwagę na swe ukłony .  Aż spostrzegł gość ich grzeczne zamiary i zawołał wesoło :  — A smyki !  iluż was tu jest ? ! . . .  Wybrał najmłodszego malca , patrzącego z podełba figlarnie , podniósł go do góry , ucałował i zapytał :  — Jak-że się ty nazywasz ?  Chłopię patrzyło przez chwilę z ukosa , jakby oceniało pojętność gościa ; nareszcie wypaliło , skandując dobitnie wyrazy i potrząsając dziarsko jasną głowiną :  — Maciek — Polak — delegat koronny .  — A bodaj cię ! . . . ha , ha , ha . . . cudowne dziecko !  śmiał się ubawiony pan Apolinary .  — Widział eś sąsiad — mówił pan Adam w zamkniętym już od dzieci pokoju — widział eś choćby te żywe moje utrapienia .  Dwaj starsi chodzili do gimnazyum , wyrobił em im stypendya .  Teraz — basta !  nie wolno !  — Nasze Stowarzyszenie załatwi tę sprawę w najbliższej przyszłości — rzekł uroczyście pan delegat .  — Jakie Stowarzyszenie ?  Pan Apolinary przełknął ślinkę i pomyślał : " Aha ! więc Pruszczyński nie należy — więc to jest ten pierwszy , którego mogę zwerbować . . .  W to mi graj " !  I zaczął nawracać pana Adama według wszelkich przepisów .  Mówił obszernie o pracy kulturalnej , o solidarności , o wielkich widokach na przyszłość i powołaniu do działań wszystkich ludzi użytecznych .  Światło , przejęte od mistrzów , rozsiewał w tym kącie ziemi , gnuśniejącyrn dotąd i w ciemnościach .  Miał zaś dobrą pamięć nietylko Ido wierszy , lecz i do prozy .  Udało mu się więc J ' zastosować kilka płynnych zdań apostoła Kotulskiego i niektóre jędrne , niby ćwiekiem wchodzące w głowę , iormy retoryczne apostoła Hyca .  Skorzystał też z innych klasyków , słyszanych w Warszawie .  Mówił , mówił — aż podano mu kawę .  — A ta kawa ! . . . — przypomniał Apolinary , lecz się powstrzymał .  *  Była to zwyczajna kawa , z bułką i z masłem , nic wcale symbolicznego w sobie nie zawierająca .  Do kawy nie przyłączyła się akcesorycznie postać pani domu , gdyż pan Pruszczyński był powtórnie wdowcem .  Zatem dwaj sąsiedzi mieli wszelką swobodę dalszej rozmowy , przerywanej tylko czasem chlipnięciem słodkiego napoju lub drobną przeszkodą wymowy spowodowaną przez ładunek chleba z masłem .  Pan Adam słuchał i dziwił się :  — Ho , ho !  widzę , że sąsiad głęboko zabrnął eś w politykę .