Gabriela Zapolska  Kaśka Kariatyda  Przedmowa  Ignacy Krasicki  W tych kilku słowach cała moja obrona .  „ Poczciwość prawdy się nie lęka ! ”  Jak wielka to myśl , jaka niezwalczona !  Dlatego stawię ją jako straż przednią , niech ona wita każdego , kto roztworzy tę książkę .  Poczciwość prawdy się nie lęka , więc śmiało , Czytelniku lub Czytelniczko , podajcie mi rękę i zajrzyjmy wspólnie do tych nędz wielkich , do tych nieszczęść kończących się zbrodnią , do tego kału — według wyrażeń naszych dobrych znajomych …  Nie bój się , kobieto , czytaj śmiało te karty , kał nie dotknie twej białej szaty , bo tylko brud lgnie do brudu , a chorzy boją się ran swoich .  Niedola takich jak Kaśka istot , ich stopniowy upadek , na koniec śmierć — toć nie kał , nie brud , lecz prawda tak wielka , że jak promień słońca przedziera się przez tajemniczą zasłonę , jaką by fałszywi poczciwcy osłonić ją chcieli .  Tuż obok Ciebie może jest taka Kaśka , walcząca z pokusami świata , ciemna , nieświadoma , pełna najlepszych chęci , ale i najgorszych , wrodzonych już instynktów .  Ta istota cierpi , walczy , wyciąga nieraz ramiona , szukając bezwiednie punktu moralnego oparcia , i nigdzie nie znajduje podpory i rady , żaden głos ją nie pokieruje , nikt nie zapyta , co jej dolega .  Czyż od chlebodawczyni swej ma prawo żądać tylko łyżki strawy i regularnej zapłaty ?  Czyż po zgotowaniu rosołu i uprasowaniu bielizny taka Kaśka przestaje istnieć dla swej pani ?  Wszak to kobieta , kobieta taka sama , jak i Ty , piękna Czytelniczko , ale ileż od Ciebie nieszczęśliwsza !  Sponiewierana , rzucona na bezdroże , bezustannie pracująca jak wół w jarzmie , upada wreszcie , nie umiejąc zaczerpnąć w sobie samej siły do odparcia pokusy .  I gdyby na tym był koniec !  Ależ nie — upadek takiej kobiety ciągnie za sobą cały szereg nędz , a często i zbrodni .  Wszak największy procent dzieciobójczyń dają służące .  Jest to fakt stwierdzony .  Dlatego to podjęła m tę niewdzięczną pracę .  Wiele już musiała m przecierpieć od ludzi małej inteligencji i jeszcze mniejszego serca .  Według nich jedynie chęć rozgłosu skłania mnie do pisania „ Kasiek ” i „ Małaszek ” .  Dziwią się , że kobiety nie wahają się odsłonić najstraszniejszej nędzy innych kobiet i zawołać wielkim głosem : „ Patrzcie !  W ten sposób konają istoty , za którymi gonicie , odbierając im krasę , młodość , a dając im w zamian nędzę i cierpienie ! ” .  O , zaprawdę !  poczciwy prawdy się nie lęka .  Ten , kto nie ma na sumieniu zgonu takiej „ Kaśki ” , śmiało przeczyta ją do końca .  I te „ studia położnicze ” , jak nazwał moją powieść pewien brukowy świstek , może pozostawią w jego umyśle trwalsze wspomnienie niż stosy romansów bezcelowych , tworzonych w niezdrowej woni źle umeblowanych buduarów , które jako główny cel mają do wykazania , że kobiety owijają się w jedwabie i mają niezmiernie długie rzęsy , a mężczyźni — wyniosłe czoła i masy pustych frazesów w ustach .  Dlatego to ludziom „ poczciwym ” polecam śmiało moją biedną Kaśkę .  Czytajcie ją sercem , tak jak ja ją sercem pisała m .  Niech was forma zbyt szczera nie trwoży .  Wszakże to nasz Skarga powiedział : „ prawda , jak uczciwa niewiasta , w lada sukni piękna jest i przyjemna ; nieprawda jako nierządnica słowy się przybiera i muszcze ” .  Niech Was także nie dziwi rodzaj sentymentalizmu wiejący chwilami z tych kartek .  To „ prawda ” także , to życie , tak jak ono jest , z tym , co nam daje pięknego i nędznego , z poezją i prozą swoją .  Ja biorę wszystko , co jest pod ręką , a skarby to nieprzebrane , tkane czarną i złotą przędzą .  Nie naśladuję nikogo , choć mi i plagiaty zarzucono .  Spisuję to , co zobaczę , to co mi w serce się wgryzie nędzą swoją lub ukołysze czarem prawdziwej poezji .  Oryginalnością rozgłosu nie pragnę się dobić , bo smutny to rozgłos , gdy najlepszą myśl źli ludzie spaczą i brudną duszą szukając brudu , jedynie tylko formę widzą , o treść i cel nie pytając się nawet .  Czyż ta osławiona Nana Zoli nie tłumaczy swego istnienia tym jednym krzykiem : „ á Berlin ! ” kończącym cały ten tak zohydzony romans ?  Nanę usprawiedliwił upadek Francji , moją biedną Kaśkę niech uniewinnią trupy dzieci znajdywane prawie codziennie .  Wiem , że w oczach tych ludzi , którzy zwykli wyszukiwać we wszystkim kału i bezwstydu , nawet trup dziecka zgładzonego przez własną matkę łaski nie znajdzie , — ale o zdanie takich jednostek , które lubią prawdę nakręcać do swych upodobań , które w Nanie , zamiast szczytniej przewodniej myśli francuskiego pisarza , widzą tylko nagie ciało i zakrywają przed nim obłudnie przygasłe od rozpusty oczy — o zdanie takich ludzi nie dbam wcale .  Nie piszę dla nich , piszę dla „ poczciwych ” , bo ci się „ prawdy nie zlękną ” .  Gabriela Śnieżko - Zapolska  Dnia 18 lipca 1887 r .  Warszawa  Kaśka Kariatyda  „ I choćby z krzykiem rwał włosy na głowie ,  Nikt się — co robi , jak żyje — nie spyta .  Choćby padł trupem , nikt słówka nie powie —  Wolny najmita ! ”  Maria Konopnicka  „ Stajała przed bramu i buła piskate ! … ” — kończyła pani domu , spoglądając z niechęcią na książkę służbową .  — Nieszczególna rekomendacja — dodała po chwili , zamykając książeczkę , i usiadła na wyplatanym krześle , jedynym możliwym meblu z rozlicznych sprzętów przepełniających ciasną i ciemną kuchenkę .  Była to niska , młoda jeszcze kobieta , rozlana w swym niebieskim szlafroku , z głową zgniecioną , płaską , pokrytą włosami żółtymi .  W ciemnej przestrzeni kuchennej jaśniały te włosy światłem matowym , łącząc się dość harmonijnie z żółtawą cerą twarzy i oczami barwy niepewnej .  Uszy tłuste , leniwe , niezdrowe , obciągnięte ku szyi ciężarem czarnych lawowych kolczyków i usta wąskie , blade ukrywały równie blade dziąsła i świadczyły dostatecznie o niedokrewności tej masy ciała , rozrastającej się wśród wilgotnych ścian szczupłego mieszkania .  Całe bezczynne życie żon urzędników płynęło leniwą falą pod tą skórą zżółkłą , przezroczystą i delikatną jak gaza jedwabna .  Tylko usta zaciśnięte , prawie zsiniałe od wilgoci spadającej z murów , tylko ręce płaskie , o pełnych dłoniach i oczy niewielkie , ciężkimi przysłonione powiekami , miały jakieś drganie , zdradzały ukrytą namiętność pantery — właściwą kobietom anemicznym , których życie , wbrew higienicznym przepisom , upływa wśród atmosfery sąsiadującej z kuchnią sypialni .  — Nazywasz się ? … — pytała dalej pani domu , a głos jej leniwy , tłusty , rozlewał się wśród cienia jak ona sama i drgał długo wśród fal powietrznych , przeciągając się bez końca .  Stojąca przy drzwiach dziewczyna podniosła głowę .  — Nazywam się Kaśka Olejarek — odpowiedziała lękliwie , a głowa jej opadła natychmiast na piersi .  — Masz rodziców ? — ciągnęła dalej indagację pani domu .  Po twarzy Kaśki przemknęło coś na kształt smutku …  Nie odpowiedziała wcale .  Woźny z kantoru , mały , niepokaźny człowiek , ubrany w szary surdut beżowy , uznał za stosowne wmieszać się do rozmowy .  — To jest sierota , proszę wielmożnej pani …  Nie ma nikogo …  Niedawno przyszła do miasta …  Była tylko w jednym obowiązku u państwa Lewi …  — U Żydów ! — przerwała pani , a usta jej wykrzywiły się z pogardą .  Nastała chwila milczenia .  Woźny umilkł , przygnieciony antysemickim usposobieniem pani , a Kaśka nie dodała nic na swoje usprawiedliwienie , tylko jeszcze więcej pochyliła głowę .  W umyśle jej przesuwało się tysiące przykrych myśli .  Odprawiona wczoraj nagle , prawie bez powodu , od Pinkusa Lewi , znalazła się na bruku ; mając zaledwie dwa złote w kieszeni .  Nocleg znalazła u swej przyjaciółki , Rózi , posługującej w mleczarni , ale nadużywać gościnności tej nie mogła .  Rózia żyła „ na wiarę ” z czeladnikiem krawieckim .  Para ta miała tylko jedną izdebkę , a obecność mężczyzny żenowała Kaśkę .  Budziły się w niej nieokreślone pragnienia , a dziwny przestrach ściskał jej serce …  Nie !  ona tam stanowczo więcej nocować nie mogła .  Cóż pocznie , jeśli ta pani nie zechce przyjąć jej natychmiast ?  W tej chwili ciemna i smutna kuchenka przedstawiała się w oczach dziewczyny jak port bezpieczny i cichy , a brudny sufit zdawał się jej być pożądanym dachem , pod którym pragnęła by złożyć swą głowę .  — Jesteś jeszcze bardzo młoda — rzekła pani , rozbierając wzrokiem sformowane kształty dziewczyny .  — Mam lat dwadzieścia — odpowiada Kaśka , a jej ręce spracowane i czerwone zaciskają się ruchem nerwowym pod fałdami szarej , zniszczonej chustki .  — Przysuń się bliżej , pragnę cię zobaczyć — mówi pani , podnosząc się z krzesła .  Kaśka stoi nieruchoma , z plecami przyciśniętymi do ściany .  Następuje interwencja woźnego .  — Idź , głupia , kiedy cię wielmożna pani woła .  Kaśka postępuje kilka kroków i staje na środku kuchni w wąskiej strudze światła , którą wlewa ukośne okienko wciśnięte w długą framugę .  Olbrzymia postać dziewczyny rysuje się w tej jasności , potęgując się jeszcze w porównaniu do innych , niknących w cieniu przedmiotów .  Duża , silna głowa , złączona z kością pacierzową szerokim karkiem , pokryta ciemnym włosem i naprzód pochylona , ma w swym kształcie coś posągowego , pewne podobieństwo do tych starożytnych niewolnic , przeznaczonych do noszenia na głowie ciężkich , winem napełnionych amfor .  Czoło niskie , gładkie , przecięte ciemnymi liniami brwi , nos prosty , nieruchomy , trochę w nozdrzach zgrubiały , usta świeże , zęby zdrowe , równe , podbródek okrągły — wszystko to rozjaśnione wielkimi , piwnymi źrenicami , tworzy całość miłą i pociągającą .  Na tej kształtnej twarzy , sczerniałej od wichru i gorąca , widnieje dobroć nieograniczona , wiara w drugich i słodycz bezmierna .  Olbrzymie , wypełnione ciałem ramiona , kształtne , choć zbyt silne zakreślenie gorsu , szerokie , ciężkie kończyny tworzą z tej dziewczyny typ zwierzęcia roboczego , przeznaczonego do dźwigania ciężarów i tak zwanej „ grubej ” domowej roboty .  Jest to wspaniałe zdrowe ciało o pospolitych , śmiałych konturach , materiał na matkę licznego rodu , który odznaczał by się niewątpliwie nadzwyczajnym zdrowiem , wzrostem olbrzymim i siłą zwierzęcą .  Mimo tej męskiej prawie wysokości i pleców rosłego mężczyzny , Kaśka jest kobietą w całym tego słowa znaczeniu .  Zwykle zbyt silne , wybujałe kobiety zatracają w sobie powaby niewieście i obnoszą swe niekształtne formy mieszańców z niezgrabną śmiałością urlopowanych żołnierzy .  U Kaśki , przeciwnie , cały wdzięk kobiecy pozostał pomimo nadzwyczajnego rozrośnięcia się kości , a ciało jędrne , młode , pełne świeżości dziewiczej , pokrywało szkielet i wypełniało go dokładnie .  Jest to klasycznie zbudowana kobieta z gminu , gruba w pasie , na szerokich stopach — mimo to pełna wdzięku i łagodnej nieśmiałości .  Głos wychodzący z tych szerokich piersi jest harmonijny , dźwięczny i cokolwiek drżący .  Jest to raczej głos drobnej , szczupłej blondynki , zabłąkany w piersi tej wysokiej , tęgiej , ciemnookiej kobiety .  Pani domu przypatruje się z zadowoleniem olbrzymiej dziewczynie zasłaniającej plecami ćwierć kuchennej przestrzeni .  Jakkolwiek świadectwo pana Pinkusa Lewi mówi wyraźnie , że „ stajała przed bramu i buła piskate ” , pani nie chce wierzyć „ Żydom ” i przyjmuje Kaśkę do służby .  Taka tęga dziewka !  Sama będzie nosić wodę , nie potrzeba więc płacić posługaczki …  I skąpstwo polskiej gospodyni przemaga trwogę przed „ piskowaniem ” Kaśki .  A zresztą czyż podobna , aby ta dziewczyna tak cicha , pokorna pomimo swych olbrzymich kształtów , pełna wdzięku łagodnego mogła mieć wadę zuchwalstwa ?  I ku ogólnej radości obwieszcza pani monotonnym swym głosem , że przyjmuje Kaśkę do służby .  Potem poucza nową sługę o froterowaniu podłogi , noszeniu wody i węgli , praniu , prasowaniu i wszystkich obowiązkach , jakie spaść mają na plecy dziewczyny .  Kaśka stoi nieruchoma , z okiem utkwionym w brudną podłogę kuchni .  Wie tylko , że ma gdzie zasnąć i przenieść swój ubogi kuferek .  Reszta ją nie obchodzi ; praca jest zawsze pracą , czy tu , czy u Pinkusów Lewi .  Nie rozumie nawet , po co ta pani mówi tyle …  Przecież ona nie uchyla się od żadnego obowiązku ! …  Pani podaje jej zmięty papierek guldenowy i żąda w zamian tak zwanego fantu .  Kaśka wyciąga spod chustki złożoną starannie wełnianą spódnicę koloru fioletowego , przybraną plisami ze zrudziałego welwetu .  Pani bierze fant i upomina Kaśkę , aby się stawiła najdalej za godzinę do służby .  Kaśka przyrzeka , całuje pokornie rękę swej przyszłej chlebodawczyni i wychodzi wraz z woźnym z kuchenki .  Wychodząc , uderza się czołem o niskie drzwi i stoi przez chwilę w ciemnej sionce , ściskając w ręku otrzymanego przed chwilą guldena .  Przed nią majaczy drobna postać kantorowego , który po omacku stara się znaleźć poręcz od schodów .  Znajduje ją wreszcie i woła na opóźniającą się dziewczynę .  W gorącym zaduchu , pełnym kurzu i stęchlizny , wiją się kręcone schody , tak zwane „ kuchenne ” , popsute , otulone ścianą posmarowaną węglem i sczerniałą od dymiących lampek naftowych , którymi służące rozjaśniały wieczorem ciemną i wąską przestrzeń .  Woźny , klnąc , nasuwa czapkę i rozpoczyna karkołomną wędrówkę , trzymając się mocno skrzypiącej poręczy .  Kaśka idzie za nim szybko , otwierając oczy , pragnąc się w ten sposób przyzwyczaić do panującej w klatce schodowej ciemności .  Słabe , na wpół spróchniałe deski , uginają się prawie pod olbrzymią stopą dziewczyny , spadającej ciężką masą w równych odstępach ; schodzi na dół , nie licząc nawet pięter , uspokojona o swą przyszłość , pełna wiary i otuchy w miłosierdzie boskie .  Pani wydała się jej uosobieniem piękna i dobroci po brzydkiej , wrzaskliwej pani Lewi , która kazała się „ szanować ” i przeglądała ustawicznie w miedzianych rądlach lub samowarze .  I Kaśka na samą myśl lepszego słowa lub pochwały z ust tej ślicznej pani dostaje jakby zawrotu w głowie i ciśnienia w gardle .  Schodząc na dół , myślała więc , jak będzie się starać , aby zasłużyć na tę pochwałę , jak będzie pracować całymi dniami i nocami …  Nagle zaciskają się jej oczy pod wpływem żółtawego światła , które zajaśniało na zakręcie schodów .  Nie jest to przecież już światło słoneczne , ale mdły płomień świecy łojowej , osadzonej w latarce i niesionej przez młodego mężczyznę ubranego w szarawą bluzę i długi fartuch płócienny .  Woźny , uszczęśliwiony z wypadku rozjaśniającego mu dalszą część klatki schodowej , spuszcza się czym prędzej na dół — na wąskim przejściu pozostaje sama Kaśka naprzeciw młodego mężczyzny niosącego w ręku latarkę .  Ze zwykłą nieśmiałością przyciska się do ściany , pragnąc zostawić jak najszersze miejsce nadchodzącemu człowiekowi .  Pomimo jednak jej dobrych chęci , szerokie jej ramiona zabierają wiele miejsca i mężczyzna mimo woli zmuszony jest otrzeć się o nią , aby przejść dalej .  — Ihi , diabeł tu łazi ? — pyta niezbyt uprzejmym tonem , podnosząc w górę latarkę .  — To ja , Kaśka — odpowiada dziewczyna , oblewając się rumieńcem .  On przecież nie rumieni się wcale , ale owszem , śmieje się , pokazując w tym uśmiechu dwa rzędy zdrowych , białych zębów , jest to stróż kamieniczny , młody , przystojny chłopak , śpieszący na strych , aby tam z rozkazu gospodarza , obejrzeć popsuty dach .  Dach nie ucieknie , a dziewczyna jest wcale ponętna .  Patrzy więc na nią , szczęśliwy z jej zawstydzenia , ciśnie ją do muru z wyrachowaniem pełnym nagle obudzonej namiętności .  Ona , odurzona , pełna bezwiednej trwogi , ustępuje na próżno , starając się uwolnić od dotknięcia chłopaka , którego widok i obecność miesza ją niewypowiedzianie .  Ta wielka , dwudziestoletnia dziewczyna , świadoma tajemnic życia , które zna tylko z opowiadania swych przyjaciółek lub przeczuć , ucieka zwykle przed podobnym sam na sam , które gorącym warem żyły jej zalewa .  Ona pamięta o tym , że może pójść za mąż , więc pragnie dobrze się prowadzić .  Dlatego z takim wysiłkiem chce wyrwać się z przypadkowego sąsiedztwa , bo obecność tego uśmiechniętego chłopca jest dla niej nad wyraz ciężka i przykra .  On wszakże nie pozwala jej postąpić dalej , zagradza jej drogę .  — Co panna tu robi ?  Skąd panna wraca ?  Ja jestem stróż , muszę więc wiedzieć o wszystkim …  Nie puszczę !  Jak Boga kocham , nie puszczę …  Kaśka doznaje dziwnego ściśnienia w gardle .  Ten młody , wesoły głos , rozlegający się czystą , dźwięczną gamą szczerego śmiechu , wzbija się w wąską , ciemną przestrzeń i spada na jej schyloną głowę odurzającą kaskadą .  Z natury nieśmiała dziewczyna traci zupełnie przytomność wśród tej dusznej , gorącej atmosfery i z bezwładnością dziecięcą opiera się o ścianę .  Mężczyzna widzi jej przestrach i przybiera ton uspakajający .  — No !  Czegóż bo się strachać ?  Ja panny nie ugryzę , ani do becyrku nie zaprowadzę .  Pytam : skąd i po co ?  Należy odpowiadać .  Milczenie .  Kaśka , coraz bardziej przyciskana do ściany , czuje gorący oddech młodego chłopaka i z przestrachem kryje głowę w ramiona .  Ten gorący oddech robi na niej wrażenie oddechu rozjuszonego zwierza , dlatego z instynktem zachowawczym broni się przed nim , jak umie i może .  — Gdyby panna nie powiedziała , co się nazywa Kaśka , myślał by m , że panna niemowa , ale teraz myślę inakszej , i nie puszczę , jakem Jan Viebig , dopóki panna nie przemówi i nie da buziaka .  Mówiąc te słowa , stróż podnosi wyżej latarkę i oświeca twarz Kaśki , a korzystając z obezwładnienia dziewczyny , jedną ręką obejmuje jej kibić i przysuwa do siebie .  — No — mówi dalej — powie panna , co tu robi ?  Kaśka usiłuje zebrać myśli .  Czuje , że jeżeli nie odpowie na zadawane jej pytania , młody chłopak nie puści jej tak prędko , a jedynym jej dążeniem jest wyswobodzić się z tej sytuacji .  Jan Viebig z prawdziwą rozkoszą patrzy na zmieszanie dziewczyny .  Rosła kobieta , pełna życia i siły , drży w jego ręku jak najnędzniejsze stworzenie .  Z rozkoszą prawdziwą przypatruje się jej szyi i bogatym liniom gorsu , bo jak żyje nie widział takiej dziewczyny .  Mdłe światło łojowej świeczki nie może dokładnie oświecić tej wspaniałej postaci , ale Jan odgaduje instynktem i milknie zdziwiony na widok tej kobiety .  Zwykłe jego konkiety były to dziewczęta krępe , płaskie , czerwone , prawie zawsze małego wzrostu i nie dawały mu dokładnego wyobrażenia o podobnej doskonałości .  W tej chwili stoi przed kobietą według jego pojęcia doskonałą , tak pod względem form , jak i karnacji , choć w mdłym oświetleniu nie może dojrzeć dokładnie właściwego koloru jej włosów ani cery twarzy .  Porwany brutalną potęgą , chwyta jej spuszczoną głowę i zbliża swe wargi do ust dziewczyny .  Kaśka nie odpycha go wcale , bo czuje , że jej sił zabraknie , ale drżącym , cichym głosem prosi łagodnie .  — Proszę was , dajcie mi odejść !  Proszę …  I tyle gorącej modlitwy drga w tym cichym szepcie , taka bezmierna trwoga bije z jej rozszerzonych źrenic , że Jan cofa się z wolna przed tą istotną niewinnością , która siłą nie umie , czy nie chce się bronić , a potężną osłonę znajduje tylko w serdecznej , szczerej prośbie kobiecej .  — Dajcie mi odejść .  Kaśka wyrzekła te słowa .  Dodała jeszcze „ proszę ” , a ta cicha prośba była stokroć silniejsza od wszelkich gwałtownych walk , jakie nieraz staczały z nim inne kobiety z tej sfery , w której się obracał .  Ta olbrzymia dziewczyna nie użyła pięści dla swej obrony , pomimo że pod względem siły mogła się z nim mierzyć .  Ona zdała się na jego łaskę i prosi pokornie o litość nad jej słabością .  Tym wdziękiem kobiecym , tą pokorą przed przewagą męską zwalczyła go bezwiednie i ukoiła wzburzone jego zmysły .  Prosta , głupia , prawie zwierzęca natura uległa w milczeniu przed wyższością tej dziewczyny , różniącej się tak zewnętrznymi kształtami , jak i sposobem zachowania się od innych kobiet , które Jan w swoim życiu spotykał .  Zawstydzony prawie usuwa się na bok w milczeniu i tylko podniesioną w górę latarnią oświeca ciągle twarz dziewczyny , która drżącą ręką zapina rozerwany koło szyi kaftanik .  Wśród tego żółtego pasma bijącego przez potłuczone szyby latarni spotykają się nagle ich oczy .  Źrenice dziewczyny ciemne , łagodne , pełne łez , i oczy mężczyzny niebieskie , płonące od tłumionej namiętności .  Przez chwilę obydwie pary oczu toną w sobie z dziwnym , nieokreślonym uporem i śmiałością ze strony dziewczyny .  Nagle światło przygasa , migoce kilkakrotnie jak wzrok konającego i — świeczka gaśnie , Kaśka , Jan , ściany , schody , wszystko ginie w ciemności ; ale dziewczyna teraz się nie lęka .  Może być sto razy ciemniej , ona wie , że krzywdy nie dozna żadnej .  I otulając się w chustkę , prosi swym rzewnym słodkim głosem :  — Pomóżcie mi zejść , bo nic nie widzę , a schodów nie znam .  On , z uległością zbitego zwierzęcia , czyni zadość jej żądaniu i schodzi pierwszy , prowadząc ją z dziwną delikatnością .  Wśród ciemnych , wąskich ścian , pomiędzy którymi wiją się schody , słychać tylko odgłos ich ciężkich kroków i przyśpieszony oddech Jana .  Gorący zaduch owiewa mu rozpaloną głowę i wpada do płuc .  W dłoni swej czuje grubą , szeroką rękę dziewczyny , drżącą jeszcze nerwowo , a drganie to sprawia mu przykrość nieokreśloną .  W tej chwili zdaje mu się , że ona jest bardzo drobnym , małym stworzeniem , które przeraził swą brutalną napaścią i które pragnął by przeprosić za uczynioną przykrość .  A ona idzie wolno , wsłuchując się w jego oddech , którego gorące uderzenia czuje jeszcze na swej rozpalonej twarzy .  Postępuje jednak za nim uspokojona i pewna jego uczciwości .  Gdy nagle weszli do jasnej sieni , wśród której gorące promienie słoneczne rozpościerały się z całą brutalnością śródlecia , doznali oboje olśnienia .  W ostrym blasku słonecznym Kaśka olbrzymiała jeszcze i stała przed nim w całej potężnej piękności rozwiniętej kobiety .  Wszystkie postanowienia Jana , powzięte wśród ciemności , co do uzyskania przebaczenia , pierzchły od razu na widok szerokich ramion i wspaniałych rozmiarów dziewczyny .  Tam , na górze , w wąskim schodowym przejściu zdawała mu się Kaśka drobnym , drżącym stworzeniem .  Gdy ją sprowadzał na dół , nikła mu w ciemności ; czuł jej szorstką rękę w swej dłoni i słyszał stąpanie .  Tu , w blasku dziennym jaśnieje przed nim niezrównanym blaskiem urody , świeżości i pięknością kształtów .  Pomimo nadzwyczajnej swej śmiałości i znanej odwagi do kobiet , czuje on się teraz wobec tej pięknej dziewczyny nieśmiały .  Pragnie coś przemówić , aby choć częściowo naprawić swój błąd i dać jej lepsze o sobie wyobrażenie .  Ona powróciła już zupełnie do swej równowagi moralnej , w oczach jej nie widać śladu gniewu , tylko jakiś żal migoce .  Czuje ona , że gniewać się nie powinna .  Młody chłopiec spotkał ją w ciemnym przejściu i próbował szczęścia .  Nie jego to wina : gdyby inne dziewczęta nie upadały z taką łatwością , nie był by przecież tak śmiały .  Zresztą nie stało się nic złego .  I serdecznym , miłym swym głosem dziękuje mu za sprowadzenie z niewygodnych schodów i wskazanie drogi .  — Przyszła m frontowymi — odpowiada , patrząc zawsze w ziemię .  — Pani zaprowadziła nas do kuchni , woźny poszedł pierwszy , a ja nie wiedziała m , gdzie jestem i co robię …  Nie lubię ciemnicy .  Jan dorozumiewa się , że to służąca , zgodzona do państwa z trzeciego piętra .  — To panna będzie służyć u tych … z majstratu ? — pyta , wykrzywiając się pogardliwie i odzyskując powoli rezon utracony .  — Zdaje się , że pan jest w majstracie — odpowiada Kaśka — zgodziła m się do wszystkiego .  Wyraz twarzy Jana stawał się coraz pogardliwszy .  — Oj , to ci panna trafiła !  Takie państwo …  Kaśka podniosła spuszczone powieki i utkwiła w mówiącego zdziwione oczy .  Dla niej „ państwo ” było zawsze „ państwem ” , rodzajem półbogów , o których nie mówi się inaczej , jak tylko z uszanowaniem .  Gdyby nie „ państwo ” , umarłaby przecież z głodu ; płacono jej , żywiono , pozwalano spać cztery godziny na dobę , a w Wielką Sobotę chodzić na boże groby .  Swojej ciężkiej pracy nie liczyła wcale .  Przecież musiała coś robić .  Siedzieć z założonymi rękami mogły tylko panie , a zresztą nie pragnęła tego wcale .  I w bezmiernym zdziwieniu patrzy na stojącego przed nią stróża , który z taką pyszną pogardą krzywi swe wydęte wargi , mówiąc : „ Takie państwo !  Takie państwo ! ” .  Nie przerywa wszakże i czeka dalszego wyjaśnienia , które otrzymuje niebawem w następującej formie :  — Widzi panna , jest państwo i państwo .  Tu , na ten przykład , na pierwszym , mieszka pani hrabina ze synem … to jest państwo .  A ci z majstratu , co panna do nich idzie , to nie państwo .  Kaśka uznaje za stosowne wtrącić :  — Przecież tak samo regularnie płacą .  Jan kiwa głową .  — Ta , niby .  Ale się panna naharuje , zanim tych głupich pieniędzy się dokopie .  Kaśka macha ręką .  — Wszędzie trzeba pracować …  Teraz przyszła kolej na Jana , aby się zadziwił ; próbuje więc wytłumaczyć Kaśce dokładniej różnicę między państwem a państwem .  — Ta , pewnie , że pracować trzeba , aleć już niech rozkazuje lajtnant a nie furwez , jak mówił nieboszczyk Szczepaniak .  Szkoda , że panna nie znała Szczepaniaka , bo to był tęgi hułan .  Otóż , widzi panna , ta hrabina , to lajtnant , a taka z majstratu , to furwez .  Choć ja by tam wolał być panem i rozkazywać , taj do bramy dzwonić .  U tych z majstratu bieda aż skrzypi .  Ona skąpa , on złośnik .  Już tego kwartału dwie zmienili , a bez co ?  Bez to , że to nie „ państwo ” — dodał , wracając uporczywie do swego założenia , jak koń w deptaku , wiecznie koło jednego punktu krążący .  Widocznie jednak oboje mieli coś wspólnego w swoim sposobie układania myśli , bo i Kaśka powtórzyła przed chwilą wygłoszoną filozoficzną sentencję :  — Wszędy trzeba pracować .  I z całą niedbałością silnego zwierzęcia wstrząsa potężnymi barkami , jakby z niecierpliwości i pożądania tej pracy , która ma spaść na nią równocześnie z przyjęciem nowych zobowiązań .  Jan patrzy na nią z uwielbieniem .  — Panna silna , prawda ? — zapytuje po chwili .  Za całą odpowiedź Kaśka uśmiecha się łagodnie , odsłaniając zdrowe i czyste zęby , oprawione w dziąsła różowe .  — To jeszcze dobrze — ciągnie Jan dalej — bo jakby panna była nie przymierzając chyrlawa , to by długo na tym trzecim piętrze nie pociągnęła .  Trzeba cięgiem nosić wodę , bo ta … pani to się pluszcze i pluszcze przez końca , posadzkę gładzić , a na wosk skąpią .  Oj ! Puścił by ja ich w taniec choć raz na rok , to by popróbowali , jak to przyjemnie tak harować od świtu do nocki …  W błękitnych oczach Jana zaświeciła nagle niedobra iskra .  Cała nienawiść dręczonego zwierzęcia , które nigdy nie może się wyspać , ozwała się w tym głosie , drżącym od dawno przebudzonej i nurtującej myśli .  Wszystkie noce zimowe , gdy bezlitosny głos dzwonka zrywał go z posłania i ledwo osłoniętemu kazał biec dla wpuszczania spóźnionych lokatorów , powracających często z nocnej hulanki ; wszystkie te senne marzenia przerwane z całą gwałtownością ludzi pijanych lub złych z powodu bezsennie przepędzonej nocy ; wszystkie te początki tak zwanych katzenjamerów karnawałowych , które musiał znosić z uległością tresowanego psa , wszystko to wybuchało w tych kilku słowach : — Oj , puścił by m ich w taniec !  Ten chłop , to zwierzę domowe , pozornie przyswojone , które w głębi swej natury zachowało całą siłę męską , pragnącą użycia i rwącą się jak koń stepowy poza zamkniętą bramę — gdzieś w dal , w tajemnicze wnętrze miasta , którego niezdrowy , odurzający powiew wpadł w ciężką atmosferę bramy razem z tym fircykiem , bladym od bezsenności i nocnej rozpusty .  Fircyk nie cierpiał Jana za długie wyczekiwanie pod bramą , co zwłaszcza w zimie lub dżdżyste noce nie należało do nadzwyczajnych rozkoszy .  — Ach , kanalia ! — mruczał przez zęby , zaciskając swój cienki paltocik i kryjąc ręce zziębnięte .  — Ach , kanalia ! — mruczał stróż w swej izdebce , przecierając senne oczy — dzwoń , bestio , dzwoń ; a bodaj ci tak zadzwoniło przy skonaniu !  Była to głucha , cicha walka dwóch zdrowych ciał w pełni młodości .  Ze strony Jana przeważała zazdrość i chęć niszczenia swych sił w ten tajemniczy a nieznany mu sposób , który instynktem zgadywał ; ze strony powracającego późno do domu eleganta — upokorzona duma i złość przeciw niememu świadkowi jego wad i słabości .  Czasem piękny kawaler powracał na wpół pijany — wśród ciemności czuł wlepiony w siebie ponury wzrok stróża , co śledził jego skrzywioną postać i drwił z kroków niepewnych .  Był to przymusowy powiernik , cichy i milczący pogardliwie , ale zawsze powiernik , co go przyjmował na progu bramy z przykrą surowością , liczył godziny jego nieobecności i prawie odgadywał , ile panicz przegrał w karty i zebrał pocałunków z ust istot oczekujących na zarobek w mdłym świetle latarni .  Ten to elegant miał , według zapatrywań Jana , pierwszy iść „ w taniec ” .  Po nim cała rzesza drobnych lokatorów , których dzieci napełniały wrzaskami wąskie wnętrze dziedzińca ; dalej ten z „ majstratu ” , taki hardy , opryskliwy , pełen źle strawionej żółci ; stara panna z drugiego piętra , której psy zanieczyszczały schody ; właścicielka norymberskiego sklepiku , garbata i sucha wdowa , i sługi pani hrabiny , głupie , bezczelne dziewczęta z gęsto przystrzyżonymi grzywkami nad wyblakłymi oczami , wygolony aktor zajmujący pokoik na dole , który wykrzykiwał dniami i nocami swoje role — słowem , cały ten dom brudny , źle utrzymany , pełen ludzi nędznie odżywianych , chudych , o profilach wydłużonych , których postacie znikały bez szmeru wśród ciemności zapadającej nocy jak widma wywołane ręką magika na brudnej , źle oświetlonej scenie .  Wyjątek stanowiła pobożna hrabina wraz ze swoim , również pobożnym , synem .  Ci nie poszliby w ów „ taniec ” nie ze względu na ich klerykalne usposobienie , ale dlatego , że to było „ państwo ” odpowiadające na pozdrowienie Jana zawsze uprzejmym skinieniem głowy .  W naturze tego człowieka było coś z Ragabasa .  Jedwabne słówko głaskało go więcej niż brzęk pieniędzy .  Urzędnicy , sklepikarka , aktor , a nawet ów elegant z wiecznie głodnym żołądkiem przesuwali się koło niego ze złym humorem — przeciwnie pani hrabina , gdy po rannej kawie wracała z kościoła na bulion z grzankami , uśmiechała się do Jana słodko i mówiła z uprzejmością matrony chrześcijańskiej :  — Jak się masz , mój poczciwy Janie ?  Okrągłe oczy Jana otwierały się szeroko , a twarz rozjaśniał wyraz nieokreślonej błogości .  Było mu wtedy tak przyjemnie , jakby mu się coś dobrego prześlizgnęło po gardle .  Jakkolwiek Jan utworzył sobie swą własną religię , do kościoła nie chodził , a księży nie cierpiał , tolerował on przecież aksamitną książeczkę hrabiny i jej długi różaniec z ziarnek kokosowych .  — Grzeczna pani — mawiał , pijąc wódkę w narożnej szynkowni — grzeczna , choć … jezuitka .  Jezuici należeli także do owego „ tańca ” , który Jan miał na myśli ; nienawidził ich , jak w ogóle wszystkich księży .  Czarna sutanna wstrząsała nim do głębi .  A przecież niewiara i brak szacunku dla duchowieństwa zrodziły się już w późniejszym wieku , przy trumnie matki , której ksiądz nie chciał „ uczciwie ” pochować , żądając za „ paradę ” większej sumy , aniżeli mu Jan mógł wówczas ofiarować .  Z tak błahego powodu wybuchnął nagle w Janie płomień niewiary , a wszystkie zasady religijne runęły nagle , gdy zażądano osobnego wynagrodzenia za mowę odczytaną przed eksportacją zwłok matki .  W zdrowym umyśle chłopca powstała nagle wielka jasność .  Nie studiując , nie badając , nie stawiając tez teologicznych , doszedł do punktu , z którego wyszedł ; to jest , stał się znów małym dziecięciem wierzącym w istność Boga , ale nieświadomym tej mistycznej zasłony , która majestat Stwórcy zasłania .  Z pyszną obojętnością odwrócił się wtedy od księdza i rzekł :  — To się obejdzie !  Odrzucił wszystkie formy , a zostawił tylko Boga .  Wszystkich księży bez wyjątku przezwał jezuitami , a sam przybrał nazwę „ farmazona ” .  Z czapką na bakier przekręconą reformował swych znajomych pomiędzy jedną a drugą blaszanką i uderzał energicznie pięścią w stół , zapewne dla dosadniejszego określenia swych argumentów .  Dlatego , gdy Kaśka , zbierając się do odejścia , rzekła swym słodkim głosem : „ Trzeba państwo szanować , bo tak ksiądz przykazuje … ” — pociągnął ją gwałtownie za chustkę i wykrzywił usta .  Ale Kaśka nie zwróciła na to uwagi .  Miała wrócić za godzinę , a zmarnowała blisko dziesięć minut na pogawędce z Janem .  Pragnie więc odejść jak najprędzej , aby wrócić jeszcze na czas właściwy .  Jan z wielką galanterią ofiaruje się do pomocy przy transportowaniu kufra i pościeli .  Kaśka przyjmuje , a rozmawiając , wychodzą na podwórko i stoją tam jeszcze przez chwilę w gorącym blasku słonecznym .  Podwórko jest dość szczupłe , opasane z trzech stron murami kamienicy , a z czwartej zupełnie otwarte .  Przylega do wielkiego , pustego , trawą zarośniętego placu , za którym w dali widnieje plac musztry i żółte mury , a majaczą postacie przebiegających żołnierzy .  Wzrok Kaśki błądzi z roztargnieniem po tej szerokiej przestrzeni , przeciętej na prawo zieloną , równą ścianą nasypu kolejowego , wznoszącego się na kształt fortecznego wału .  Nie jest to smutny widok , i owszem , ten ruch miejski i ta zieloność wiejska tworzą przyjemny kontrast , łagodząc się i dopełniając wzajemnie .  Mówi więc Janowi z radością w głosie , że lubi drzewa i otwarte pole , a gdy to wszystko zobaczy , to zaraz jej weselej .  Jan przyznaje pewną rację tym poglądom i pokazuje jej bardzo porządny śmietnik , dopiero w przeszłym ukończony tygodniu .  Kaśka błądzi wzrokiem od zielonego placu i rozłożystego kasztana do trawy w jasnym świetle skąpanej i do szarych desek śmietnika wznoszącego się po lewej stronie podwórka z pretensją wystrojonego terminatora .  Zapewne śmietnik taki to rzecz bardzo wygodna , zamykany , tylko że długo trwać nie może .  Musi się zepsuć … deszcz , śniegi …  Jan zapewnia , że użyto do budowy trwałego materiału i uderza w deski rękami kościstymi .  Chwilę jeszcze rozmawiają , a wspomniawszy o schodach kuchennych , nagle zamilkli .  — To bardzo niewygodne schody — mówi Jan i urywa nagle , bo twarz dziewczyny pokrywa gorący rumieniec .  I on doznaje jakiegoś głupiego uczucia , z którego nie umie zdać sobie sprawy .  Było to niejasne wspomnienie pierwszego spotkania z tą dziewczyną .  Te schody pozostaną dla nich wspomnieniem pierwszego poznania , które zarysowało się niejasno w tym wąskim , ciemnym przejściu i teraz sprowadza im na twarz rumieniec i dziwne zamieszanie w głowie .  Gdy wielka postać Kaśki zniknęła wreszcie w bramie domu ,  Jan stał jeszcze przez chwilę oparty o ścianę śmietnika , jakby rozbierając doznane wrażenia .  Ta duża , piękna dziewczyna zwyciężyła go dzisiaj , a przecież nie dała mu uczuć swego zwycięstwa .  Nie śmiała się i nie szydziła , że ją puścił na jej prośbę pokorną .  Ale cóż miał robić , kiedy tak miłosiernie patrzyła , że aż go coś pod piersiami ściskało .  Raz chciał z wysokości trzeciopiętrowej zrzucić kotkę , która przybłąkała się do kamienicy i łaziła po strychu .  Kotka nie broniła się wcale tylko wywróciła ślepie i patrzyła tak zupełnie jak ta dziewczyna , kiedy ją cisnął do ściany …  Jan myśli sobie : dziwna dziewczyna !  Inna na jej miejscu śmiała by się , bo przecież takie żarty uchodzą , a nawet dziewczęta je lubią .  Ale to nie racja .  Są tacy , którzy lubią kluski z serem , a są tacy , co klusek nie lubią .  Kaśka nie musi lubić klusek .  I  Jan zapada w głęboką zadumę mającą na celu bliższe zbadanie usposobienia i słabych stron świeżo poznanej dziewczyny .  Przyjaciółka , która dała dla Kasi na noc przytułek , nazywała się Rózia i posługiwała w mleczarni .  Czas służby przedstawiał cyfrę czternastu godzin na dobę , resztę miała do rozporządzenia .  Niska , krępa szatynka , z cerą , zda się , pożyczoną od salaterek kwaśnego mleka , które nosiła przez sześć miesięcy w roku , z suknią wiecznie pod prawą pachą rozprutą .  Szastała się całe dnie po zakładzie z bezczelną arogancją dziewcząt przemienionych w kelnerów .  Jej różowy perkalik , stanowiący rodzaj uniformu dla wszystkich dziewcząt kręcących się po owej mleczarni , miał ten sam nieznośny , impertynencki sposób obcierania się o gości , jak i frak strojący grzbiet wypomadowanego kelnera .  Rzucanie łyżek lub chleba , wpatrywanie się w oczy płacącego gościa i tradycjonalne „ całuję rączki ” , czyniło z Rózi typ posługaczki , która sześć miesięcy na rok spędzała w mleczarni , a przez drugie sześć miesięcy uprzyjemniała „ gościom ” rozkoszny pobyt w tak zwanych nocnych kawiarniach .  Łatwo zgadnąć , co przywiązało niską , krępą dziewczynę do człowieka , który mając dwa razy tyle lat co ona , wyzyskiwał jej młodość , a wreszcie marnował jej drobne dochodziki .  Nie śmiał jednak naruszyć dwóch listów banku hipotecznego , których niebieskie numera odbijały wyraźnie na tle białego papieru .  Drobne pieniądze wybierane codziennie z szufladki stanowiły rodzaj przekąski , przygotowując podniebienie Feliksa do ugryzienia czegoś twardego .  Teraz jeszcze nie śmiał wystąpić z projektem spieniężenia listów hipotecznych , jakkolwiek bowiem ujarzmił zmysły dziewczyny , zrywała się ona nieraz i rzucała , jakby pragnąc potargać krępujące ją węzły — ale na próżno .  Gdy wracała do domu z chęcią zerwania i na widok pustej szufladki wybuchała gniewem , Feliks pozwalał wylać się pierwszemu uniesieniu słów trywialnych , pozbieranych w dusznej atmosferze kawiarni , a po upływie pewnego czasu zbliżał się do niej w sposób jemu tylko właściwy .  Ona usuwała się , łkając , ale w końcu była bezsilna .  Wiązały ją z tym człowiekiem zmysły , a bez pieszczot jego istnieć by nie mogła .  Rano chmurna , milcząca , z głową ociężałą , cała drżąca , szła do swej pracy , przybierając przez drogę uśmiech bezczelnej kelnerki i powracała znów wieczorem pełna siły i gniewu .  Żyli tak ciągle , on — marnując pieniądze , ona — młodość i zdrowie .  Pokoik , który zajmowali , był cały przesiąkły jakąś niezdrową , odurzającą wonią .  Nigdy niesprzątany , niezamiatany , wyglądał jak wielki śmietnik , wilgotny i ponury .  Feliks zdawał się być gościem w tym mieszkaniu .  Rzeczy jego mieściły się w wielkiej skrzyni tuż pod oknem .  Było tam wszystko , co komfort mieć przykazuje : stary szapoklak , nawet i biały atłasowy krawat .  Rózia nie dbała o siebie .  Różową swą sukienkę zostawiała w zakładzie , a w zimie chodziła w jednej i tej samej bluzce szafirowej i spódniczce z wytartego kamlotu .  Fartuszki tylko prała w misce i suszyła w mieszkaniu .  Tego wymagała jej służba .  Dla niej fartuch był tym , czym dla kelnera serweta na ramieniu .  Feliks pracował bardzo mało .  Twierdził , że jest czeladnikiem krawieckim — ale u jakiego krawca pracował , sam , zdaje się , nie wiedział .  Całe dnie trawił na paleniu „ kabanosów ” i naprawianiu swych garniturów .  Jadał w garkuchniach .  O żonie i dzieciach nie wspominał nigdy .  Kaśka , wyszedłszy z bramy , skierowała się szybko na prawo .  Przeszła kilka ulic , usuwając się wszystkim z drogi i oddychając ciężko z powodu gorąca .  Kryjąca jej głowę i ramiona chustka wełniana ciężyła jej przykro i przytłaczała ku ziemi .  Ponad nią błękitne niebo , aż szarawe w swej przezroczystości .  W środku olbrzymie słońce , żółte i okrągłe jak dukat , lejące ze siebie potoki złotego światła .  Wszystko niknęło w tej suchej powodzi — dachy domów z rynnami połyskującymi w blasku słonecznym , na placu wodotrysk , zawstydzony prawie ciemnawą barwą wody w rezerwuarze , kamienną otoczony balustradą i drobne drzewka okalające plac dokoła .  Wszystko to błyszczało , pyszniło się prawie tą złocistą strugą , płynącą z góry i odbijającą się blaskiem jarzącym w szybach przymkniętych okien , które gorzały wzdłuż murów kamienic jak olbrzymie , promienne świece .  I była to iluminacja urządzona w dzień biały z całą bezczelnością natury , świadomej swej potęgi , z rozrzutnością bogacza rozsypującego swe skarby z całym przeświadczeniem o niewyczerpalności tego złota , o wiecznym istnieniu tych blasków promiennych .  Kaśka zatrzymała się chwilę i spojrzała na plac jakby olśniona tym bogactwem , które się jej słało pod stopy .  Natura to była wrażliwa i pojmująca piękno instynktowo .  Podniosła głowę i popatrzyła chwilę prosto w tarczę słoneczną .  Co też to się w górze tak pali ?  Skąd się ten ogień bierze ?  Przypomniała sobie jednak , że czas ucieka , a nie chciała zasłużyć na naganę ze strony swej przyszłej pani .  Szybko postąpiła jeszcze kilka kroków i znalazła się przed parkanem , w którym otwarta furtka prowadziła do wnętrza mleczarni .  Tam usługiwała Rózia .  Kaśka pragnęła pożegnać się z nią i oddać pożyczone piętnaście centów .  Lecz jak tu wejść główną furtką ?  W małym , kwadratowym ogródku kilka osób pije kawę przy stołach z grubych szklanek zielonawych lub zajada mleko z fajansowych , nadszczerbionych salaterek .  Stoły pozasłaniane czerwonymi w białe desenie serwetami stoją równo w szeregi , maczając swe grube , skrzyżowane nogi w żółtym piasku ogródka .  Kilka rozwiniętych kasztanów rzuca cień , rozpościerając swe zielone , wachlarzowate liście , przysypane pyłem i nadwiędłe wskutek zbyt wielkiego gorąca .  W głębi , za sztachetkami , na podwyższeniu widnieje olbrzymia postać właścicielki zakładu , rodzaj tłumoka złożonego z miękkiego ciała i szarego kretonu .  Ta szeroka plama rozlewa się na żółtym tle ściany wznoszącego się w głębi ogrodu budynku .  Szara barwa sukni i żółte włosy schodzą się w harmonijnym akordzie z barwą ściany i nikną w niepewnych liniach .  Przed właścicielką rodzaj bufetu pokrytego szeroką wstęgą blachy , na której stoją rzędem , do góry dnem poobracane , grube , zielonawe szklanki wznoszące jedną , wysoką nóżkę ze sztywną gracją skoczka cyrkowego .  Na wyszczerbionym półmisku bieleje cały stos drobno posiekanego cukru .  Cynowe łyżeczki , wytarte od ciągłego dotykania ust rozmaitych , świecące niezdrowym , fałszywym blaskiem , leżą pokotem jak wojsko zakute w stare pancerze , czekające na rozkaz wodza i na apel poranny .  Co chwila przybiega dziewczyna i pochyla się nad bufetem , wybierając cukier lub chwytając łyżeczkę .  Gruba kobieta nie porusza się wcale .  Patrzy na niekształtne palce dziewczyny , przemykające się szybko po powierzchni bufetu i tylko cichym , uprzejmym głosem upomina w razie , jeżeli kelnerka kładzie zbyt wielkie kawałki cukru na małe , podłużne miseczki .  Od czasu do czasu wstaje ktoś z gości i podchodzi również do bufetu , płacąc za kawę lub mleko .  Właścicielka wysuwa swą tłustą rękę i powolnym ruchem zgarnia pieniądze do otworu , wykrojonego w środku bufetu , po czym zapada znów w bezwładność , a szare , bezbarwne źrenice spoglądają z dziwnym uporem w deski wznoszącego się przed bufetem parkanu .  Dziewczęta , szeleszcząc wykrochmalonymi spódnicami , uwijają się pomiędzy gośćmi .  Ich ciężkie , niezgrabne , źle usznurowane figury z płaskimi , zgniecionymi piersiami , przesuwają się pomiędzy stołami , często bez najmniejszej potrzeby , chyba dla ruchu , do którego przywykły ich stopy .  Kasztany szumią bezustannie , strząsając pył na lśniące od pomady włosy tych kobiet lub na stosy razowego chleba poukładanego na każdym stole w drucianych koszyczkach .  Kaśka stoi we drzwiach , nie śmiejąc postąpić kroku .  Widzi doskonale Rózię , która z bezczelną arogancją usługuje jakimś dwom paniom , pijącym mleko z wysokich , wąskich kufelków .  Wejść do ogrodu nie śmie , ale przypadek przychodzi jej z pomocą .  Rózia spoglądała w stronę furtki i spostrzegła przyjaciółkę .  Zbliża się szybko , strącając z krzesła parasolkę jednej z pań i przewróciwszy jedną ławkę , staje przed Kaśką .  — Idź do kuchni …  wiesz , tą drugą bramą … zaraz przyjdę .  Odchodzi i staje pod tablicą zawieszoną na ścianie domu , na której czarnym tle widnieje z daleka napis „ Cennik jadła i napojów ” , i z budującym spokojem przypatruje się damie , która usiłuje oczyścić unurzaną w piasku parasolkę .  — Niech psiakrew nie kładzie swojej elegancji na drodze … — mruczy z całą nienawiścią biednej a zazdrosnej dziewczyny .  Po czym zawraca się i niknie w głębi zabudowania .  Za nią słychać wołanie :  — Panienko !  Proszę świeżej wody .  Rózia zatrzymuje się chwilę .  — Zaraz , zaraz ! — odpowiada , przeciągając na ostatniej zgłosce z całą dokładnością iście kelnerskiej intonacji .  — Cholerę ci , a nie wodę — dodaje , biegnąc przez dwie puste sale do kuchni , w której od kilku minut czeka na nią Kaśka .  Wielka , widna izba z olbrzymim kominem i płytą opatrzoną niezliczoną ilością fajerek , przesiąkła cała kwaśnym zapachem mleka , przedstawia się raczej jak świeżo wyczyszczona , olbrzymia obora , z której wyprowadzono krowy .  Mleko w hładyszkach , mleko w cebrzykach , mleko w kamiennych garnkach , śmietanka rozlana w wielkich , szerokich miskach , na półkach serwatka , drżąca w szklanych , ogromnych słojach ; przewrócone pod stołem szafliki drewniane , wznoszące się wzdłuż ścian piramidalnie stosy świeżo skoszonej trawy , pełnej polnych kwiatów , przetykanej żółtymi jaskrami , powojami lub macierzanką , jak kobierce wschodnie — całe to gospodarstwo mleczne , praca wspólna zwierząt i ludzi przedstawia się w tej widnej , przestronnej izbie , wśród kwaśnego zapachu nabiału .  Poza tymi stosami trawy , poza olbrzymimi garnkami lub cebrami zdają się występować kontury tych dobrych , o wielkich oczach , mlekodajnych zwierząt , przynoszących ze sobą wonie pastwiska , ostry zapach macierzanki , suchy trzask łamanej lebiody .  W tej kuchni zastawionej tyloma naczyniami otwierającymi szerokie wnętrza mlekiem napełnione błąkało się niewyraźne wspomnienie wsi skąpanej w promieniach słońca , szumiącej swobodą drzew , zielonej szmaragdową trawą — wsi wolnej , uśmiechniętej jak oblicze wiejskiej mołodycy .  Kaśka czuła się swobodna w tej atmosferze i uśmiechała się na widok tych zapasów śnieżnego płynu , którego szerokie strugi zalewały nawet podłogę kuchni .  Kilka dziewek bosych maczało swe zamulone nogi w kałuży mlecznej , przenosząc garnki i porządkując poustawiane naczynia .  Zdrowe , silne , zabłocone , o szerokich biodrach , z czołami prawie kwadratowymi , z olbrzymimi piersiami zarysowującymi się pod zgrzebną koszulą , miały one wiele podobieństwa do tych zwierząt — karmicielek , około których krzątały się dniami i nocami .  Całe ich ubranie było przesiąknięte zapachem obory i mleka .  Kaśka patrzyła na nie z pewną zazdrością .  Taka praca odpowiadała by najwięcej jej silnej , rozwiniętej naturze .  Chętnie zdjęła by swoje skórkowe buciki , które ją piekły na podbiciu , i umaczała by rozpalone stopy w chłodnym , sinawym mleku , którego szeroka struga zalewała podłogę .  Z jakąż radością zanurzyła by swe ręce w stosie tej świeżej trawy , której zapach przypominał jej chałupę matki i spędzone dziecinne lata , bez troski , na przedmieściu małego miasteczka .  Stoi więc rozmarzona , uśmiechnięta , śledząc wzrokiem postacie dziewek , które z właściwym tylko chłopkom falowaniem kłębów uwijają się po kuchni i nie pytają nawet , czego chce pomiędzy nimi dziewczyna stojąca w milczeniu prawie na progu .  Nagle otwierają się z trzaskiem drzwi od sali i wpada przez nie Rózia , powtarzająca ciągle :  — Cholera tobie , nie woda .  Potrącając dziewki , unosi spódnicę , a pokazując pod czystą sukienką szare od brudu i opadające w kilku fałdach pończochy , przeskakuje biały rynsztok , zagradzający jej drogę do przyjaciółki .  — No i cóż ? — pyta Kaśkę , zwracając ku niej twarz namiętnej kobiety , o podkowach barwy stalowej , okrążających oczy czerwone od płaczu i bezsenności .  — Mam służbę — odpowiada Kaśka — dziś się przenoszę .  Na twarzy Rózi przemknął wyraz zadowolenia .  Ten świadek jej pożycia z Feliksem był zbyt ciężki , aby go mogła długo znosić .  Nie śmiała przecież tego powiedzieć Kaśce , którą lubiła za jej łagodność i miłe wejrzenie ; ale teraz jest zadowolona , że pozostanie z nim sama w swej ciasnej izdebce , w której rzeczywiście nie było miejsca na troje .  — Idę zabrać mój kuferek i chcę ci oddać te piętnaście centów , które pożyczyła m już tak dawno — mówi Kaśka z pewną nieśmiałością , przesuwając w ręku papierek guldenowy .  — Jakeś taka pani , że możesz długi płacić , to płać — odpowiada Rózia — ale lepiej zrobisz , jak długów nie zapłacisz .  Długi ci nie uciekną … tej choroby dosyć zawsze człowiekowi .  A widząc , że Kaśka milczy , dodała :  — Po kuferek idź !  Ten wagabunda Feliks pewnie siedzi w domu i kurzy kabanosy .  Oj ! To też pokaranie z takim ananasem !  Kaśka poruszyła się nieco żywiej .  — Czegóż z nim siedzisz ? — zapytała nieśmiało , spoglądając na przyjaciółkę .  Rózia machnęła ręką .  — Abo ja wiem !  Nieraz to mnie chwyci taka złość , że chciała by m go wygnać za setną górę , bo próżniak i nic dobrego .  Ja się naharuję cały dzień , a on furt traci i traci …  A bodaj go raz pokręciło …  I mimo woli chwytała ją ta sama pasja , która ją ogarniała co wieczór na widok bladej twarzy Feliksa złożonej wygodnie wśród brudnej i dawno niezmienianej pościeli , gdy zmęczona po całodziennej pracy powracała do domu .  Lecz namiętność wstrząsająca nią co wieczór zaczynała powoli napełniać ją całą i dlatego na powtórzone pytanie Kaśki odpowiedziała szybko , błądząc niepewnymi oczami po przeciwległej ścianie :  — Ta cóż , przyzwyczaiła m się , ot i cała bieda .  Przyzwyczaiła się !  W tym jednym słowie zawarta była cała prawda jej życia ; w tym przyzwyczajeniu dzwoniły wszystkie okowy łańcucha , którym skrępowała się z tym wyzyskującym ją mężczyzną .  Przyzwyczaiła się do codziennej kłótni , do tego własnego wrzasku , do jego próżniactwa , dymu kabanosów , do jego nerwowej , suchej , zwiędłej powierzchowności , do tej szufladki , napełnionej co dzień rano drobną miedzianą monetą , a świecącej co wieczór pustkami — nawet do tej żony otoczonej drobnymi dziećmi , której widmo wywoływała codziennie swym głosem ochrypłym .  Przyzwyczaiła się …  Kaśka utkwiła z podziwieniem wzrok w twarzy swej przyjaciółki trapionej namiętnością , która powracała o jednej i tej samej porze dnia jakby uparta febra .  Kaśka nie pojmowała swej przyjaciółki .  Dla niej Feliks był brzydkim , podstarzałym człowiekiem , sprawiającym wrażenie wstrętne .  Co więcej , był to próżniak wyzyskujący pracę kobiety i żyjący z nią w związku nieślubnym .  Kaśka rozprawiła by się z nim krótko .  Odesłała by go natychmiast do żony i warsztatu .  Ona nauczyła by go respektu …  Tymczasem żegna Rózię i zabiera się do wyjścia .  Wychodzą przed kuchnię , na małe podwórko otoczone dokoła niskimi oborami , których drzwi stoją otworem .  Kupy gnoju i słomy leżą na ziemi , a kilka cienkich , smukłych drzewek wznosi ku niebu swe młode gałęzie .  Obydwie stoją tu jeszcze przez chwilę , a Kaśka zdejmuje ze siebie ciężką chustkę wełnianą , pod którą kryje swe ramiona .  Ma ona na sobie trykotowy stanik darowany w przystępie dobrego humoru przez pannę Lewi .  Ciemnoczerwona barwa trykotu niewiele różni się od koloru szyi , nabrzmiałej i jakby spuchniętej z gorąca .  Ale za to cały gors Kaśki odznacza się śmiało i pewnie pod tą ciągnącą się tkaniną , która rzeźbi najdokładniej ramiona , wypukłą deskę i piersi , których objętość rozdziera stanik , widocznie na drobniejszą postać zrobiony .  Brak dwóch guzików dozwala widzieć brzeg grubej , lecz czystej koszuli i mały trójkąt ciała ciemnego , pociągniętego złocistą powłoką , właściwą tylko brunetkom .  Kaśka , znużona ciężarem chustki , podnosi w górę ręce i przeciąga się , układając w prostej linii łokcie i zaciskając pięście .  Nagle natrafia na wystającą belkę i chwyta drzewo zawieszone na pół łokcia ponad jej głową .  Bezwiednie nachyla się ku przodowi , zgina łokcie , a cofnąwszy w tył biodra , stoi tak chwilę , patrząc na rozmawiającą Rózię , która powróciła znów do żalów na temat Feliksa i jego niepoprawnego lenistwa .  Wśród tej gorącej atmosfery dziedzińca przesyconej zapachem obory Kaśka ma uczucie błogości nieokreślonej .  Z rozwartymi oczami i wilgotnymi wargami stoi , wciągając w siebie całymi kłębami tę woń błotnistą , właściwą tylko rozkładającym się roślinom .  Krzykliwy głos Rózi rozbija się w ciasnym wnętrzu podwórka , ginąc w ciemności otwartych obór .  Kaśka nie słyszy słów swej przyjaciółki — stoi nieruchoma , cała zatopiona w wspomnieniach , które , razem z wonią w piersi jej zbudzone , otaczają ją , odrywając od teraźniejszości .  I tak jak w kuchni , wśród fal mleka , przychodzi do niej cała przeszłość , matka , siostry , praca w fabryce i przyjazd do miasta .  Zasłuchana w piosenkę dzieciństwa nie widzi , jak otwierają się ukryte w parkanie drzwiczki i na progu staje dwóch młodych mężczyzn .  Rózia podbiega ku nim z wyrazem niezadowolenia na twarzy .  — Czego panowie tędy ? — pyta przybyłych .  — Pani się gniewa , jak goście łażą przez kuchnię …  Jest przecie furtka od tego .  — E !  Głupia jesteś — odpowiada jeden z młodych ludzi .  — Po co nam obchodzić dokoła wśród takiej spiekoty …  Urywa nagle , trącony przez swego towarzysza .  Ten ostatni , młody chłopak , dość przystojny , ale drobny i prawie nierozwinięty , zwrócił od razu wzrok na Kaśkę , która z rękami podniesionymi i podpierającymi belkę , z torsem form klasycznych , z głową naprzód podaną stała ciągle nieruchoma , nie zwracając uwagi na to , co się dokoła niej działo .  Taka to już była natura tej dziewczyny .  Zamyślała się często i bezwiednie , a wtedy stała na miejscu , jak posąg nieruchoma , cicha , milcząca , z oczyma szeroko otwartymi .  W tej chwili „ napadło ją znów ” , jak mówiła sama , przyszedłszy do samowiedzy .  W trykotowym staniku , przylegającym z dziwną dokładnością do jej ciała , rysowały się jej piersi i ramiona nader plastycznie .  Od pasa ukryta wąską spódnicą , zdawała się wyrastać z tej czarnej ziemi , na której oparła swe szerokie stopy .  Była to istotnie dziewczyna piękna , silna , olbrzymia , z głową foremną , niskim czołem dawnych posągów greckich .  Twarz jej , świecąca od potu , brązowa , mieniła się w cieniu zalegającym podwórko i nadawała całej jej postaci charakter odlewu brązowego .  Dwaj młodzi ludzie patrzyli na nią przez chwilkę , po czym jeden z nich , młody i przystojny chłopak , wyrzekł jedno tylko słowo :  — Kariatyda !  Po wypowiedzeniu tego słowa można było przeczuć rzeźbiarza .  Zgłoski spadały z głuchym odgłosem młota , obracanego silną dłonią wykształconą na wzorach greckich .  — Kariatyda !  I młode , nierozwinięte chłopię , noszące z niewieścim wdziękiem swój popielaty garniturek , rósł prawie pod dźwiękiem tego słowa , nabierał siły i wprawną ręką lepił w myśli tors tej dziewczyny , której nieruchoma postać wskrzeszała w nim wspomnienia całego szeregu wielkich kobiet kamiennych , nagich , z biodrami owiniętymi draperią , podtrzymujących sztukaterie pałaców .  I była to rzeczywiście kariatyda , siostra tych sennych olbrzymek , które , wpatrzone w przestrzeń kamiennymi źrenicami , stoją na straży dumne w swej niewoli , dźwigając ciężary na barkach królewskich .  Wśród zacieśnionego podwórka , otoczona kupami gnoju i błota , oparta o szarą ścianę obory , wznosiła się harmonijnie piękna , silna , jak posąg starożytny znaleziony pod owczarnią pasterza .  — Kariatyda !  I gdy słowo to zawarczało nagle w powietrzu , zbudziła się Kaśka ze swej zadumy .  Instynktowo poczuła , że ta nazwa dla niej jest przeznaczona .  W swej ciemnocie nie miała najmniejszego pojęcia o znaczeniu tego słowa , ale wpadło ono w jej ucho i przeniknęło do głębi mózgu .  Wyryło się tam dokładnie i pozostało wśród tysiąca trywialnych wyrazów , zasłyszanych od dzieciństwa .  Z nadzwyczajnym pomieszaniem , z gorącym rumieńcem na spoconej twarzy , zaczęła Kaśka owijać się w chustkę , pragnąc czym prędzej uniknąć spojrzeń tych mężczyzn , których ciekawy wzrok palił ją i mieszał niewypowiedzianie .  Czuła , jak ją rozbierali , jak zdzierali z niej suknie i stawiali przed swymi oczami nagą — a ta myśl doprowadzała ją do rozpaczy .  Wszyscy ci mężczyźni patrzyli na nią w tak przykry sposób .  Cóż ona temu winna , że tak wyrosła i że jej ramiona tak szerokie ?  Nie powinna nigdy zrzucać chustki , ale zawsze otulać się nią szczelnie , nawet w czasie upałów .  To będzie sposób najlepszy .  Mężczyźni postąpili kilka kroków i zbliżyli się do dziewcząt .  Rózia odzyskała już dobry humor i przybrała na twarz maskę uprzejmej kelnerki .  Starszy z przybyłych był przystojnym mężczyzną o regularnie zakreślonym profilu i dość zgrabnej postawie .  Ubranie jego nie odznaczało się za to zbytnią starannością .  Brudna i zmięta koszula otwierała się na piersiach , ukazując brak spinek i dekę piersiową , pokrytą rzadkimi włosami .  Kamizelka wycięta , zapożyczona widocznie z balowego garnituru , źle harmonizowała z letnią , rozpiętą marynarką , obciągniętą ku dołowi jakimiś ciężarkami , przepełniającymi kieszenie .  Spodnie z tego samego materiału co marynarka , dość krótkie , odsłaniały nogę kształtną i wąską , ustrojoną w czerwone skarpetki z fil d'Ecosse i lakierowane , lecz wykrzywione półbuciki .  Twarz tego człowieka , przedstawiająca typ czysto słowiański , z nieco zagiętym , krogulczym nosem , ustami łagodnymi , ocienionymi gęstym i pięknym wąsem , przypominała nadzwyczajnie brązową twarz „ Gladiatora ” Welońskiego .  I tu , i tam był ten sam wyraz bolesnej rezygnacji , żalu za młodością , pokrytego wspaniałą siłą woli , która spazmatycznie podnosi męskie głowy na powitanie śmierci i ze spokojem witać każe możnego , wszechwładnego zabójcę .  Gladiator pozdrawiał tak cezara , dla którego szedł w bój i szukał śmierci .  Na twarzy tego człowieka rysuje się to samo śmiertelne pozdrowienie przed silniejszą od cezarów potęgą , bo przed nałogiem pijaństwa .  Wskazuje na to już ta twarz spuchnięta , z drobną siatką zmarszczek , oczyma czerwonymi od bezsenności i nadużycia trunków rozpalających , te ręce małe , kształtne , suche , rozpalone i drżące bezustannie , ta postać złamana , pochylona wiecznie , jakby oparcia szukająca , wreszcie ten głos niepewny , rzucający najczęściej ironiczne , a olbrzymią inteligencją tryskające słowa , wreszcie cała istota tego człowieka , spalona , zmięta , pełna nadzwyczajnego talentu literackiego , zbrudzona życiem w knajpie , wytarta jak powierzchnia stołu kawiarnianego .  Wszystko to rzuca w daleką przestrzeń słowa idącego na śmierć gladiatora :  — Morituri te salutant !  A przed nim , przed tym ciałem zniszczonym , przed tym życiem spalonym , przed tym talentem na miazgi zgniecionym wznosi się olbrzymia postać ohydnej , niezwalczonej choroby , która z obojętnością cezara przyjmuje rozpaczliwe pozdrowienie swej ofiary , a na płomienistym swym tronie drwi z wodnych kuracji , wyciągając swój suchy , kościsty palec dla naznaczenia nowej , na śmierć skazanej ofiary .  Potem puszcza ją w taniec na materacach szpitalnych i dręczy dniami i nocami , sprowadzając do łoża konającego ohydne wizje , zmuszając do nieustannej pracy mózg przekrwawiony , męczący się w bolesnym natężeniu .  Towarzysz tego człowieka , ów młody chłopiec , rzeźbiarz , o ładnej twarzyczce ożywionej niewielkimi , czarnymi oczkami , szczupły w ramionach , a giętki w pasie , przejął od swego przyjaciela coś z tego ohydnego nałogu , zaraźliwego jak ospa i jak ospa śmiertelnego .  Był to dopiero nowicjusz .  Twarz jego gładka nie miała jeszcze tych kurczowych skrzywień , właściwych tylko organizmom przesiąkłym na wskroś alkoholem , ale snadź czuwali razem , włócząc się po szynkowniach i knajpach , bo obaj mieli czerwone powieki i tę nieokreśloną woń właściwą dusznym i źle oświetlonym salom , gdzie złe wino , tłuste potrawy , dym tanich papierosów i tysiące ludzkich oddechów tworzą gęstą mgłę opadającą brudnym , cuchnącym obłokiem na suknie i włosy stałych gości .  Do mleczarni przychodzili zwykle po obiedzie , pijąc chętnie kwaśne mleko , które gasiło chwilowo pożar trawiący ich wnętrzności .  Obaj zbliżyli się do Kaśki , kołysząc się , z minami zwycięzców , z wypiętnowaną na twarzach pogardą dla kobiet zbieraną po ciemnych zaułkach w objęciach istot sprzedajnych .  Żartami uczyniono Kaśce propozycję „ pozowania ” , a widząc , że jest nadto głupia , by mogła zrozumieć znaczenie tego wyrazu , tłumaczyli jasno i otwarcie , czego od niej żądają .  Ona zarumieniła się nagle , usłyszawszy , że bez żadnej osłony ma stanąć przed nimi tak , jak ją Bóg stworzył !  O ! nie — na to nie zgodzi się nigdy .  I drżącymi rękami zaciska na piersiach swą wełnianą chustkę , jakby bojąc się , aby jej nie przymuszono zaraz stanąć nagą — wśród dnia białego , na środku podwórka .  Rózia śmieje się , pobudzona w swej zmysłowości nagłym pragnieniem pocałunków i pieszczot Feliksa .  — Jaka ty głupia ! — tłumaczy jej literat , a głos rwie się w ciągłej czkawce wznoszącej jego piersi z jakimś okrutnym uporem .  — Jaka ty głupia !  Nic ci się przecie złego nie stanie … postoisz kilka godzin , a ten pan ulepi cię z gliny .  Zobaczysz przynajmniej , jak wyglądasz .  Kaśka nie odpowiada .  W umyśle jej przesuwa się w chaotycznym nieładzie jej własna postać , naga , oblepiona mokrą gliną .  To musi być coś szkaradnego .  — I zapłacę — dodaje rzeźbiarz — zapłacę trzy szóstki za godzinę …  — Nie blaguj — przerywa mu literat — wypchaj się z twoją zapłatą .  Rózia zachwycona .  Trzydzieści centów za próżnowanie przez godzinę !  I ofiarowuje się sama , poruszając ramionami i wysuwając naprzód swój zgnieciony gors , okryty różowym perkalem .  Ona pójdzie chętnie pozować , jeśli tylko Feliks pozwoli .  Ale rzeźbiarz wstrząsa głową i odmawia .  Kaśka co innego .  Jeżeli zechce , dostanie nawet cztery szóstki .  Przyjdzie tylko kilka razy .  Wszystko to przecież nie skutkuje .  Kaśka milczy uparcie , szukając oczyma wolnego przejścia , aby czym prędzej uciec od męczących ją propozycji .  Nagle literat zapytuje ją z ironiczną miną :  — A umiesz ty katechizm ?  Kaśka spogląda ze zdziwieniem na mężczyznę .  Po co ją ten pan pyta o katechizm ?  Umie i to umie dokładnie , wyuczyła się wśród ciszy wiejskiego kościoła od księdza staruszka ; ale po co temu panu ta wiadomość ?  Co może mieć wspólnego katechizm z oblepieniem ją gliną tak , jak chcą ci panowie ?  I nagle jak piorun spada na nią znów pytanie :  — Kto cię stworzył !  — Pan Bóg — odpowiada machinalnie Kaśka z posłuszeństwem katarynki , którą nakręcają do odegrania arii .  — Z czego ? — pyta dalej literat , mrużąc swe czerwone oczy i patrząc na nią przez rzadkie rzęsy .  — Z … gliny i tchnął we mnie ducha , a ożywił ciało — recytuje Kaśka , kręcąc palce ruchem gnuśnych dzieciaków w szkole .  Literat zatrzymuje wspaniałym ruchem ręki ten potok wyrazów .  — A więc z gliny .  A bolało cię to , jak cię lepił ?  Bolało ?  Kaśka sięga pamięcią w najodleglejsze wspomnienia swego dzieciństwa , ale nie może sobie przypomnieć tej chwili .  Milczy więc uparcie .  — A widzisz , idiotko — konkluduje literat .  — Nie bolało cię wtedy , to nie będzie cię boleć i teraz .  — I trzy szóstki dostaniesz za godzinę — przerywa rzeźbiarz , wysuwając naprzód swą drobną figurkę i kładąc ręce w puste kieszenie , aby pobrzękawszy kluczykami , zwrócić uwagę Kaśki na dźwięk niby gotówki przepełniającej kieszenie jego letniego garnituru .  Kaśka doznaje silnego zawrotu głowy .  Jak to ?  Ten cienki , młody chłopiec , miał by być tak bogatym i mądrym jak Bóg Ojciec ?  Kaśka zgorszona jest takim rzucaniem imienia boskiego .  I jakiś niezdrowy , odurzający powiew zawraca jej głowę ; doznaje dziwnego ciśnienia w piersiach , jakby przestrachu przed czymś nieznanym , czarnym , przed ciemną przestrzenią otwierającą się pod jej stopami .  Jest jej tak , jakby napiła się zbyt silnego odurzającego napoju , którego słaba jej głowa znieść nie może .  Mężczyźni śmieją się ciągle .  Rózia , uradowana , że zażartowano z jej przyjaciółki , poddaje się tej wesołości , która napełnia hałasem całe podwórko .  Kaśka z coraz większą trwogą ogląda się na wpół otwartą furtkę , pragnąc uciec jak najprędzej .  Zdaje się jej , jakby popełniono jakiś występek , którego niegodziwość wstrząsa nią do głębi .  I zdobywając się na energię , porywa się z miejsca i biegnie ku furtce z rozpaczliwym pośpiechem .  Mały rzeźbiarz puszcza się za nią w pogoń .  — Ty — krzyczy — jak się namyślisz , a nie będziesz miała co jeść , przyjdź do mnie .  Wiesz gdzie Politechnika ?  Nie wiesz ?  To ten duży dom biały , ze schodami , na Zakrętarskiej ulicy .  No , teraz wiesz ?  I dopadłszy ją tuż przy furtce , chwyta wpół , dostając jej ledwie do ramienia .  Drobny , szczupły , źle wyrośnięty , wygląda jak dziecko wobec tej silnie zbudowanej dziewczyny .  Ona czuje to i patrzy na ń z góry z jakimś dziwnym uśmiechem .  — Puść mię pan , bo się śpieszę …  Ale on nie słucha jej głosu .  Uśmiecha się i kołysze swą postać , przysuwa się coraz bliżej .  Ostry zapach alkoholu wydobywa się z przyśpieszonym oddechem z jego ust ciągle wilgotnych .  Kaśka pragnie silną ręką usunąć natrętnego chłopca .  Ale on , płacąc siłą za siłę , nagłym ruchem porywa jej ramię i ściska jak w kleszczach .  Drobne , cienkie palce młodzieńca otaczają je z siłą stalowych obręczy .  Kaśka zwraca ku niemu swe łagodne , załzawione oczy .  — Panie !  To boli ! …  Rzeźbiarz ciśnie w tej chwili ramię dziewczyny z nadzwyczajną rozkoszą .  — Panie !  To boli ! …  I wielkie , ciemne źrenice patrzą na zaczerwienioną twarz chłopca z wyrzutem bezsilnej , niższej społecznie istoty , niemogącej się bronić i odpłacić równą miarą .  Palce rzeźbiarza rozsuwają się z wolna .  Puszcza ją i stoi , patrząc na nią , gdy znikła w otwartej furtce i przebiega ulicę .  Literat z Rózią zniknęli w głębi zabudowania , wlokąc za sobą hałas żartów , dwuznaczników i klapsów .  Rzeźbiarz stał jeszcze przez chwilę na środku podwórka i spoglądał z pewnym zajęciem na belkę , o którą oparła się Kaśka w chwili jego wejścia .  Tak !  Dziewczyna ta była jedynym modelem do kariatydy , o której marzył nieraz , siedząc w knajpie i rysując swój projekt na zakurzonym stole palcem umaczanym w winie lub piwie .  Wszystkie jego posągi powstały zresztą w ten sam sposób .  Występowały wśród nocy i dręczyły go w sali kawiarnianej .  Wylewał wtedy kieliszek wina na stół i rozmawiając z towarzyszami , rysował postacie idealnej piękności drżącą trochę ręką , a mimo to czyste formą , pojęciem i stroną duchową .  W krzyku i hałasie na pół pijanych felietonistów , recenzentów i aktorów stwarzały się arcydzieła , wygładzały kontury , uśmiechały biusty , płaskorzeźby , całe posągi .  Z głową odurzoną winem rzucał nieraz słowo cyniczne lub podsuwał projekt dalszej nocnej wędrówki , ale ręka jego kreśliła wciąż te postacie , które drzemały senne w głębi jego piersi i rwały się na świat , do życia , do sławy !  Był to talent olbrzymi , idący za postępem , z kierunkiem bardziej realnym , dążącym prawdą do ideału .  Nie tworzył istot nadziemskich , niebywałych , tak doskonałych pięknością i wygładzeniem , że zdają się być lalkami odlanymi ze stearyny .  On brał człowieka z jego poetycznej strony , ale pozostawiał mu chropowatość i zagięcia skóry , zarost włosów , a czasem niegrecką linię nosa .  Wychodził z zasady , że natura nie jest macochą , i był przekonany , że właśnie udoskonalenie tego profilu popsuło by harmonię całego ciała .  Pracował niewiele .  Był biedny , zostawiony samemu sobie , nie kochał nic i nikogo i na wzajem nie był kochany .  Szedł przez życie puszczony samopas , aż oparł się w knajpie , w tym salonie inteligencji artystów miejscowych .  W pierwszej chwili cofnął się z przerażeniem , a potem przywykł i szedł tam co wieczór , a powracał nad ranem , wrzeszcząc , hałasując po ulicach , zaczepiając policjantów i dziewczęta , kładąc się w poprzek chodnika niby dotknięty nagłą śmiercią człowiek i wyprawiając tysiące podobnych uciesznych zabawek .  Na progu pracowni witały go białe czyste jego posągi , patrzące ze smutkiem na tę twarz młodą , obrzękłą , sinawą — na te włosy miękkie , falujące , pełne słomy , trawy i kurzu — na te ręce zabłocone , wpakowane z pijackim uporem w kieszenie obszarpanego palta !  Tu , na tym dziedzińcu wyrosła nagle wspaniała kariatyda z szeroko zakreślonymi liniami , tchnąca zdrowiem i siłą .  Zostawiła w jego pamięci wdzięczne wygięcie ciała , wspaniały tors , pochylony w kształtnym skróceniu .  Pragnął by jednak zobaczyć ją jeszcze , aby stworzyć prawdziwy typ kobiety - olbrzymki , bez przesady , bez naśladowania tych niekształtnych posągów podpierających balkony lub ornamenty kamienic .  Dlatego stoi tak na środku dziedzińca i patrząc na ścianę , rysuje myślą kontury , wypełnia przestrzeń i wznosi Kaśkę - kariatydę , wspaniałą , piękną , silną , o muskularnych , a mimo to kobiecych ramionach .  *  Kuferek Kaśki , jakkolwiek niewielki , zajmował znaczną część izdebki zamieszkanej przez Rózię i Feliksa .  Kaśka , wyszedłszy z mleczarni , udała się tam prosto , pragnąc zabrać swoje rzeczy i przenieść się czym prędzej .  Gdy weszła , zastała Feliksa leżącego według zwyczaju wśród brudnej i porozrzucanej pościeli , z miną człowieka , któremu pewno ulokowany kapitał przynosi przyzwoity i stały dochód .  Pofałdowana i niekształtna twarz tego człowieka ginęła w kłębach dymu kabanosa .  Niedawno powrócił z obiadu , a teraz ze spokojem odprawiał sjestę poobiednią .  Brudne , szare ściany izdebki przesiąkłe dymem cygar , pooblepiane były kawałkami kolorowego papieru , wycinkami z żurnalu , anonsami lub złoconymi literami , poodrywanymi widocznie ze sztuk muślinu lub tarlatanu .  Była to jedyna praca , której oddawał się czasem Feliks .  Pomnąc na maksymę : utile cum dulci , ozdabiał ściany niezamiatanej izdebki wycinkami ze starych gazet i kolorowymi obrazkami .  — Będziesz miała po mnie pamiątkę — wyrzekł raz do Rózi , gdy ta gniewała się za zużywanie mąki na klajster .  Gdy Kaśka otworzyła drzwi , Feliks nie podniósł się ze swego legowiska .  Od dawna zatracił całą galanterię dla dam i uważał kobietę jako istotę niższą , przeznaczoną jedynie dla utrzymywania jego drogocennego życia .  Gorąca , duszna atmosfera nieprzewietrzanej nigdy izby uderzyła niemile wchodzącą dziewczynę i przygniotła od razu jej płuca .  Pomimo że nie cierpiała Feliksa , wrodzona jej uprzejmość nakazywała jej być grzeczną .  — Dzień dobry — wyrzekła , otwierając swój kuferek i składając swe drobiazgi z jak największą uwagą .  Feliks nic nie odpowiedział , tylko zaczął się przyglądać pochylonej dziewczynie .  Kaśka była stanowczo piękniejsza od Rózi , a w mleczarni lub w kawiarni mogła przy dobrych chęciach przynosić korzyść podwójną .  O wiele młodsza , świeższa , z łagodną siłą konia meklemburskiego , przedstawiała się o wiele korzystniej jako materiał zarobkowy , z którego można by dłużej i więcej ciągnąć dochodów .  W milczeniu przeżuwał myśli od dawna w jego głowie powstałe .  Rózia zaczynała się starzeć .  Coraz mniej monety brzęczało na dnie szufladki .  Niedbała , zmęczona i niechętna , traciła poboczne dochodziki za usługę ; przy tym z głupim uporem trwała w jakiejś wierności , której on w gruncie rzeczy nie wymagał i nie pragnął .  Dla miłości Feliksa odtrącała każde poufalsze zbliżenie się gości z miną zadąsanej , źle wychowanej dziewczyny , a tym samym omijały ją coraz częściej owe drobne pieniądze „ na piwo ” , które w początkach ich pożycia wynosiły codziennie po kilka guldenów .  Wtedy żyli przyzwoicie , a dwa listy banku hipotecznego datowały się z owych czasów , w których oprócz utrzymania Feliksa mogła Rózia odłożyć coś na czarną godzinę .  Wprawdzie nieraz dokoła ich mieszkania krążyły postacie rozmaitych mężczyzn , starszych i młodszych , którzy zaglądali z pewną niecierpliwością do bramy i głośno kaszlali , spacerując pod oknami , a Rózia , najczęściej pod pozorem odwiedzenia chorej przyjaciółki lub ciotki , wybiegała na miasto i wracała dopiero po kilku godzinach — ale Feliks udawał , że tego wszystkiego nie dostrzega .  Udając sen twardy , widział wszystko i domyślał się prawdy , lecz nie robił żadnych awantur .  Po co ?  Tak było lepiej obojgu .  Zżółkła jego maska uśmiechała się mimo woli , gdy Rózia z nadzwyczajnym strachem pochylała się nad nim , aby się przekonać , czy nie słyszał , że powróciła o tak późnej porze .  Dla niego mogła powrócić i rano .  To mu było zupełnie obojętnym .  W swej pogardzie dla kobiety nie pojmował , co to jest szczęście wynikłe z przeświadczenia o wyłącznym posiadaniu ukochanej i kochającej istoty .  Wszakże nie przeszkadzało to pewnemu artystycznemu zmarszczeniu brwi , gdy Rózia opowiadała o niezmiernie zajmującej historii obok mieszkającego szewca , który żonę swoją złapał na niewierności małżeńskiej .  — Gdyby tak na mnie — mówił , usiłując wydąć swoją drobną , zawiędłą postać — zabił by m psubrata na miejscu .  A  Rózia spuszczała głowę i drżała ze strachu , marząc o morderstwie , krwi , sądach przysięgłych , kryminale …  I powoli , z coraz większą zaciekłością czepiała się Feliksa , pragnąc tylko jego pocałunków i pieszczot .  Pozrywała dawne znajomości i zaczęła być wierną na wielką skalę , z uporem kobiety , której bezgraniczna namiętność znalazła wreszcie ukojenie .  Przy tym stawała się coraz więcej nerwowa , krzykliwa i zawiędła w tym bezustannym dymie cygar i zgniecionej , wilgotnej atmosferze .  Nie dbała o nic i nie troszczyła się nawet o byt materialny .  Feliks , od pewnego czasu znacznie w swoich wydatkach ścieśniony , patrzył na Rózię z dobrze maskowanym wstrętem .  Nigdy wszakże nie zrobił jej żadnej wymówki , tylko klął w czasie jej nieobecności , gdy otwarta szuflada przedstawiała widok niezadowalający .  Był on na pozór względnie dobrze wychowanym człowiekiem i miał pewną delikatność , gdyż otwarte przyznanie się do wyzyskiwania kobiet mogło by mu popsuć dalszą karierę .  Stosował się więc w milczeniu do pogorszonej sytuacji , ale oglądał się za czymś lepszym , przynoszącym mu większy dochód , który by mu pozwalał żyć lepiej i jadać w przyzwoitszych restauracjach .  Uwaga jego zwróciła się na …  Kaśkę .  Któż mógł być lepszym materiałem do wyzyskania jak ta dziewczyna łagodna , cicha , pełna siły , a zarazem bezsilna wobec ostro postawionego żądania ?  Patrząc na długą linię jej grzbietu nad kuferkiem pochylonego , Feliks powziął nagle myśl zużytkowania dla siebie tej młodej , zdrowej istoty , która mogła znieść wiele w zaprzęgu i nie zużyć się tak łatwo jak Rózia .  — Panna Kasia idzie na spacer ? — zapytuje z niezwykłą uprzejmością , widząc , że dziewczyna wydobywa z kufra czysty , biały kaftanik i odkłada go na bok .  — Nie , panie Feliksie , przenoszę się tylko — odpowiada Kaśka , szukając pomiędzy bielizną pocerowanych pończoch .  — Panna Kasia idzie do służby ?  — Idę .  Chwila milczenia .  Kasia wyszukała pończochy , ale z rozpaczą dostrzega na jednej niewielką dziurę na pięcie .  Siada więc na brzegu kuferka i sięgnąwszy ręką , dobywa małe pudełko od proszków seidlickich , pełniące funkcję neseserki lub kasetki do robót .  W pudełku znajduje trochę bawełny , naparstek i dużą igłę zardzewiałą .  Wsuwa pończochę na lewą rękę , a wyciągając piętę na złożonej pięści , rozpoczyna cerowanie .  Szyjąc , przechyla za każdym sztychem głowę i zacina usta z wyrazem nadzwyczajnej uwagi .  Feliks podwaja uprzejmość i powoli wstaje z pościeli .  — Po co panna Kasia idzie do służby ? — pyta , przeglądając się w małym kieszonkowym lusterku .  — Jak to po co ?  Ażeby nie zdechnąć z głodu — odpowiada Kaśka , nie podnosząc głowy .  — Panna Kasia jakby zechciała , to by mogła iść do jakiej innej , lekciejszej roboty , rondle i szafliki to dla innych , brzydszych …  Kaśka roześmiała się szczerze .  — Niech pan Feliks nie dworuje .  Ta cóż by m robiła inakszego ? …  Trafiła się niezła służba …  Pani zda się dobra .  — Oj !  One wszystkie niby dobre — mówi Feliks skrzywiony .  — Ale ja znalazł by m coś innego , delikatniejszego , polityczniejszego .  Ot na przykład do mleczarni jak Rózia albo do kawiarni … Hę ? …  I rzuciwszy projekt , patrzy z uwagą w twarz Kaśki , aby dostrzec , jakie zrobił wrażenie .  Kaśka opuszcza nagle rękę , na której trzyma pończochę , a drugą dłonią pociera ramię .  Silne palce rzeźbiarza , zaciśnięte z uporem powyżej jej łokcia , zostawiły czerwone pręgi bolesne , jakby od skrępowania powrozem .  Stara się więc uśmierzyć ból za pomocą rozcierania .  — Ja do mleczarni ?  Zanadto jestem niezgrabna , za brzydka .  Rózia co innego …  Feliks postanawia uderzyć w strunę próżności , a przy tym nie pragnie oszczędzać swej kochanki .  — Hi , hi , hi !  Pewnie , że Rózia a panna , to co innego .  Panna bo młodsza i ładniejsza , i zdrowsza …  Rózia przy pannie to jak zduszona cytryna …  Kaśka doznaje tego samego zdziwienia , jakie ogarnęło ją w kuchni , gdy rozgniewana Rózia nazywała Feliksa „ ananasem ” .  Teraz on nazywa ją „ zduszoną cytryną ” .  Cóż wiąże tych dwoje ludzi , skoro się nawzajem nienawidzą ?  I tą samą intonacją głosu pyta :  — Dlaczegóż pan z nią siedzisz ?  Feliks krzywi wąskie usta i szuka przez chwilę odpowiedzi .  — Ot , przyzwyczaił em się … taka moja głupia natura .  I ten się przyzwyczaił ?  Kaśka wzrusza ramionami i zaczyna cerować pończochę .  Feliks pragnie widocznie coś dodać , bo zbliża się do kuferka , a uśmiech rozjaśnia jego twarz obojętną .  — Ale z tym wszystkim mógł by m z nią skończyć w każdej chwili .  Zrobiła się z niej taka jędza , że , jak Boga kocham , nie do wytrzymania .  Ja lubię kobiety grzeczne i edukowane .  Myślał em , że ją wytresuję , ale niech ją tam …  Kaśka słucha ze zdziwieniem tej mowy .  On wymaga od Rózi grzeczności i chce ją tresować !  Feliks przysuwa się bliżej i siada na brzegu kuferka .  — I widzi panna , Rózia próżnuje teraz , nic nie robi .  Dawniej to była iskra nie dziewczyna ; teraz ledwo ciągnie za sobą nogi .  Ja nie lubię kobiet , które się włóczą po kątach i nic nie robią .  Kaśka mimo woli zatrzymała swój wzrok na długich , suchych , bezczynnie złożonych rękach Feliksa .  Na czwartym palcu lewej ręki błyszczał kokieteryjnie pierścionek ozdobiony fałszywym brylantem .  Feliks patrzał także na ręce Kaśki , grube , szerokie , pokryte lśniącą , czerwoną skórą , i oboje zajęci byli jedną myślą — mianowicie obliczali , ile dziennego dochodu mogły dać ich ręce w ciągłą puszczone pracę .  Przy tym wzrok Feliksa obejmował całą postać dziewczyny ze skrupulatną uwagą , tą samą , z jaką się ogląda kamienicę , na której się chce ulokować swój kapitał zaraz po towarzystwie .  Widocznie egzamin wypadł na korzyść dziewczyny , bo Feliks poprawił krawatkę i przychylając się z wdziękiem , zaczął trochę przyciszonym mówić głosem :  — Ja pannie Kasi powiem … gdyby panna Kasia zechciała , to ja by m się postarał , aby panna Kasia dostała się na miejsce Rózi w mleczarni .  To będzie łatwo , bo Rózia jakaś chuderlawa i coraz bardziej włóczy nogami .  Ale za to panna Kasia będzie moja i będzie ze mną siedzieć tak , jak teraz Rózia .  Krzywdy nie zrobię , jak Boga kocham , bom uczciwy człowiek , i zobaczy panna Kasia , jaki ze mnie dobry mąż …  I zaczął suchymi , chudymi palcami szukać rąk dziewczyny , która siedziała na brzegu kuferka przerażona , doznając wrażenia , jakby ją nagle obryzgano błotem .  On , biorąc milczenie Kaśki za znak niemego z jej strony zachwytu , ciągnął dalej swe propozycje , zwracając ku niej swą zżółkłą , zmarszczoną twarz próżniaka zeschniętego w bezczynności , trawiącego obcą pracę z całą bezczelnością pasożyta .  Nie — to było nadto bolesne .  Czym że zasłużyła na podobne upodlenie ?  Czego chcieli od niej ci mężczyźni niedozwalający jej żyć spokojnie ?  Dziś po raz trzeci czuje na swej twarzy gorący oddech męski , pomieszany z zapachem cygar i złego wina .  Nie !  Stanowczo tego za wiele !  Jakiś nieokreślony smutek przepełnia jej piersi , łzy nabiegają do oczu i Kaśka wybucha głośnym płaczem , ocierając łzy trzymaną w ręku pończochą .  Czyż tak będzie całe życie ?  Więc nigdy nie znajdzie spokoju , nigdy chwili wytchnienia ?  Czyż wszyscy mają prawo rzucać się na nią dlatego , że jest biedną służącą , zmuszoną iść z odkrytą głową przez ulicę ?  Feliks , nie przewidując łez na zakończenie swych świetnych propozycji , milknie zmieszany i wstaje z kuferka .  Duma jego dotknięta każe usunąć się co prędzej ; dlatego ze źle ukrytą złością chwyta rzucony pod stół kapelusz i wychodzi , trzaskając drzwiami .  — Klucz oddać stróżowej ! — rozkazuje , stojąc we drzwiach ; a Kaśka nie odwraca nawet głowy , tylko płacze ciągle , opierając skroń o ścianę .  Te łzy sprawiają jej ulgę i przynoszą trochę spokoju .  Ubogie swe sukienki przewiozła w dorożce razem z pościelą zawiązaną w grube , białe prześcieradło .  Dojechawszy przed bramę , oglądała się na próżno za swym nowym znajomym , Janem …  Nigdzie go nie było — poszedł zapewne na miasto .  Kaśka nie mogła zrozumieć , dlaczego nieobecność stróża sprawiła jej przykrość .  Pragnęła , aby przyjazna twarz chłopca przywitała ją na wstępie do nowego mieszkania .  Nie obawiała się z jego strony napaści , owszem , miała dlań ufność i pragnęła jego opieki .  Z pomocą dorożkarza przeniosła kuferek i pościel , a sama pani otworzyła jej drzwi kuchenne .  Gdy zasłała ze starych desek pozbijane łóżko i pokryła je grubym prześcieradłem , a na ścianie powiesiła rzędem cztery piękne malowane obrazy , uśmiechnęła się w swym ubóstwie i czuła się zadowolona .  Te obrazy były jej jedynym bogactwem .  Święta Trójca z szafirową kulą , przedstawiająca świat cały , Matka Boska Kochawińska , wychylająca czarną twarz z pozłocistej sukni i Święty Wincenty à Paulo z dzieciakiem na ręku .  Czwartym w tej galerii obrazów był Bogumił Dawidson rozparty w purpurowym płaszczu i koronie cezarów .  Kaśka , nie znając bohaterów sceny , umieściła tragika pomiędzy obrazami świętymi , uważając go za coś wysokiego ze względu na czerwony płaszcz i dumną , wyzywającą pozę , z jaką się rozpierał koło urny , na kolumnie wysokiej sterczącej .  W kuchni znalazła mnóstwo śmieci i kurzu ; po kątach stosy kości , łupiny od kartofli itd .  Po rozpatrzeniu się bliższym , zauważyła brak wielu koniecznych naczyń , szczotek , żelazek .  Z wielką energią rozpoczynała więc sprzątanie tego kąta , w którym odtąd żyć miała .  Gdy obmyła podłogę , zabrała się do czyszczenia ścian , ale tu niewiele pomogły jej dobre chęci .  Czarne smugi pokryły dawno niebielone ściany .  Niewielkie okienko wychodziło na małą boczną galeryjkę opatrzoną cienką , żelazną poręczą , zakrzywioną na rogu i ciągnącą się w górę po szpiczastym dachu niższego budynku .  Okienko to dawało mało światła i powietrza .  Kaśka westchnęła …  Szerokie jej piersi wciągały od razu wielką ilość powietrza , gdyż inaczej krew ją dusiła i zalewała jej głowę .  Nagle drzwi od pokoju otworzyły się i w nich stanął mężczyzna niemłody , w szlafroku — widocznie pan domu .  Kaśka wyprostowała się i podeszła , pragnąc w fałdach wyszarzanej perskiej tkaniny znaleźć rękę swego chlebodawcy i wycisnąć na niej pełen szacunku pocałunek .  Ręka jednak zniknęła w zbyt obszernym rękawie , a natomiast z piersi mężczyzny wybiegł cichy zachrypnięty głos , podobny do piania koguta .  — Cóż to za nowy tłumok tak hałasuje , że człowiek myśleć nawet nie może ?  Kaśka , biorąc zawsze najgorsze dla siebie , zastosowała tym razem wyraz „ tłumok ” do swej osoby .  — To ja , proszę wielmożnego pana , Kaśka .  Chudy mężczyzna skrzywił się .  — Nowa sługa , hm … hm … gorsza złodziejka i latawiec niż tamte .  No , no , ja się do ciebie wezmę i będziesz mnie słuchać .  Nie panią , tylko mnie , bo u mnie służysz .  Rozumiesz , ja płacę !  Pani nic nie ma , to wszystko moje .  To moja krwawa praca , którą ona niszczy .  I wstrząsając długim rękawem , pod którym kryła się zapewne ręka , ukazywał Kaśce tę całą swoją własność , owoc krwawej pracy : kilka rondli , stary pogrzebacz i szczypce , blaszany samowar , dziurawą konewkę , rdzą pokryty kociołek i resztę innych gratów , nędznych , kryjących się po zaciemnionych kątach ze wstydem obszarpanych nędzarzy .  Człowiek w brudnym szlafroku wyciągał rękę i zakreślał koło , mówiąc „ to moje ” z dumą skąpca , który całe lata gromadzi stosy zaśniedziałych monet .  Były to skarby smutne , własność , o którą sprzeczać się było dziwactwem , a przecież ten mąż wydziedziczał z nich żonę , wskazując siebie jako głowę domu i pana w całym tego słowa znaczeniu .  Wszystko należało do niego — i to wygasłe ognisko , i ta stolnica czerwona jeszcze od mięsa , i ten szczerbaty garnuszek , i ten moździerz bez tłuczka , w którym tłuczono cukier lub pieprz starą rączką od dzwonka .  Tym wspaniałym ruchem rękawa obejmował w posiadanie i nową służącą , która w niemym podziwie spoglądała na tę łysą , szpiczastą głowę , obciągniętą żółtą skórą , a zapadającą się w kilku miejscach w doły okrągłe i równe .  Nos długi , haczykowaty , zwieszał się nad wąskimi wargami i prawie łączył z wystającą brodą .  Zamiłowanie w gderaniu i bezustannym gniewie na siebie i na wszystkich przebijało się aż nadto widocznie w tej skurczonej , pochylonej postaci , jakby zaczajonej dla rzucenia się na upatrzoną sobie ofiarę .  Chudy , mały , miał ruchy wariata , machając ustawicznie rękami i wyginając dolną wargę w właściwy sobie sposób .  Kaśka , mimo całego szacunku dla „ państwa ” , nie mogła ukorzyć się przed tą figurą , migającą się w niepewnym blasku przyciemnionej kuchenki .  — Ile ci pani dała zadatku ? — pyta człowiek w szlafroku , zaczajając się jakby do skoku .  — Reńskiego w srebrze — odpowiada Kaśka .  — Oddaj go !  Kaśka , przerażona , nie może przez długi czas znaleźć odpowiedzi .  — Oddaj — powtarza mężczyzna — kto cię tam zna …  Może jesteś Bóg wie jaka przywłoka …  Jutro ukradniesz co i pójdziesz , a ja ci mam jeszcze za to płacić ?  Ta głupia Julka zawsze tak robi …  Szast , prast … pieniądze wyrzuca jakby swą własność ! …  Miłosierny Boże !  Co to ze mną będzie … co to będzie ! …  Postąpił kilka kroków naprzód .  — Czy to ma być wyszorowana podłoga ? — zapytuje , przysiadając na ziemi i wlokąc za sobą sznur długi i obszarpany .  — To jest tylko brud rozmazany , a wszystkie plamy zaraz jutro wyjdą …  Popraw to zaraz …  Siedząc na ziemi , rozglądał się dokoła uważnie , jakby coś obliczał i przypominał sobie .  — Masz tu czternaście kawałków drzewa na jutro do obiadu …  to ci wystarczy .  Naczynie utrzymuj czysto , bo to moja praca i kosztuje mnie niemało …  Nagle porwał się z ziemi i rzucił na stojący na stole samowar .  — Miłosierdzie boże ! — zawołał , chwytając samowar przez materię rękawa .  — Miłosierdzie boże !  I za chwilę zniknął z samowarem we drzwiach prowadzących do pokoju .  Kaśka pozostała sama .  Chwilę stała nieruchoma , porządkując wrażenia , jakie zrobił na niej ten człowiek dziwaczny .  Czekała jego powrotu i powtórnego rozkazu zwrócenia zadatku .  Czuła , że służba jej będzie bardzo ciężka , ale nie miała wyboru .  Wśród kwartału gdzież znaleźć mogła lepszą ?  W najwyższej trwodze zabrała się do powtórnego szorowania podłogi .  Oddychała ciężko , pocąc się wśród gorąca i w przyśpieszonym ruchu .  Pan nie powracał wraz z samowarem , bo zniknął we wnętrzu mieszkania .  Kaśka z ciągłą trwogą spoglądała na drzwi od pokoju .  Zmrok zapadał z wolna , ścieląc się ciemnymi smugami po wilgotnej podłodze i pustych kątach .  Wszystkie przedmioty tonęły w ciemnościach napełniających powoli ciasne wnętrze kuchni .  Kaśka spocona , zmęczona , skurczona w wielką , bezkształtną masę , szorowała ciągle z jakimś nerwowym uporem , prawie bezmyślnie .  Pragnęła widocznie coś przemówić do klęczącej naprzeciw niej dziewczyny , nie wiedziała jednak , od czego zacząć .  — Bardzo tu było brudno — wyrzekła powoli , a głos jej drżał lekko , prawie niedostrzegalnie .  — Tak , proszę wielmożnej pani , ale jakoś się to uładzi — odpowiada Kaśka , szczęśliwa , że jej piękna pani tak uprzejmie do niej przemawia .  — Mąż mój … to jest pan — poprawiła się — lubi porządek … trzeba mu dogadzać … proszę cię o to …  Kaśka podniosła głowę i zastanowiła się chwilę .  Jak to ?  Ta pani prosi ją o wypełnienie obowiązku ?  I kończąc te słowa , wyciągnęła pani swą tłustą , białą rękę , podając Kaśce list zaadresowany dużymi literami .  Jakieś dziwne zakłopotanie ogarnęło obie kobiety .  Kaśka , nie wstając z klęczek , otarła mokre ręce i ująwszy list , wsunęła go za kaftanik .  Pani nakazywała jej kłamać i oszukiwać pana , oddając mu list z uwagą , że przyniósł go właśnie posłaniec .  Kaśka czuła , że to nie było dobrze , i kryła w cieniu pomieszanie , które ogarnęło ją nagle .  Pani , w szarym i przyćmionym blasku padającym z okienka , miała w swej bladej twarzy wyraz lekkiego zakłopotania z tego przymusowego tłumaczenia się przed sługą , którą od kilku godzin zaledwie poznała .  — Czy wiesz , co masz robić ?  Zrozumiała ś dobrze ?  Kaśka wie wszystko , co ma zrobić , ale nie rozumie dlaczego .  Wiedziona wszakże instynktem , nie pyta o nic , nie chcąc zawstydzać jeszcze więcej tej bladej kobiety , która stoi przed nią nędzna i przygnieciona prawie swym kłamstwem .  — Pamiętaj wszakże — odzywa się pani łagodnym głosem — że służysz przede wszystkim u mnie .  Dlatego liczę na ciebie i każę ci milczeć .  Gdyby ś wszakże powiedziała cokolwiek panu , wypędzę cię , a mnie narazisz na przykrość … bardzo wielką .  Głos jej nie miał tonu groźby , gdy mówiła „ wypędzę ” .  Był to raczej senny dźwięk stłumionego łkania , które zastygło w tej szerokiej piersi .  Gdy pani wyszła z kuchni , nakazując zapalić lampkę , nastawić samowar i podać filiżanki ,  Kaśka wstała z podłogi , na której dotąd klęczała , i przez chwilę stała z twarzą w dłoniach ukrytą .  Pani , wychodząc , powiedziała : „ pośpiesz się , moje dziecko ! — a powiedziała tonem łagodnym , niknącym wśród ciemnej przestrzeni .  — Moje dziecko !  Od śmierci swej matki Kaśka nie słyszała tego słowa .  Teraz duszą i ciałem należy do tej dobrej kobiety , której głos drga jeszcze pod niskim kuchennym sufitem i płynie , napełniając powietrze miłą wonią .  — Moje dziecko !  Dwa łóżka jednakowej wielkości , pokryte ciemnymi kapami , migały się w żółtawym światełku .  Sypialnia łączyła się z salonikiem , którego drzwi prowadziły wprost na schody , tak zwane frontowe .  Przedpokoju nie było .  Gdy Kaśka wchodziła do jadalni , pan , nie odwracając nawet głowy i nie odrywając oczu od książek , mówił coś do żony , a głos jego , piejący i chrapliwy , z głuchym świstem obijał się o ściany pokoju .  — A teraz … miłosierdzie boże ! …  Spójrz , jak on wygląda ! — ciągnie piejący głos męża wskazującego z wyrazem boleści na ustawiony przez Kaśkę na stole samowar .  — Boki pozapadane , galeryjka powykręcana … miłosierdzie boże !  Miłosierdzie boże !  Kaśka spogląda z niepokojem w stronę Julii , ciągle nieruchomej i jakby sennej .  Czy pani zapomniała o liście ?  Dlaczego nie zbliża się do stołu ?  Dlaczego nie daje umówionego znaku ?  Na koniec Kaśka odważa się przemówić :  — Proszę pani , woda już się gotuje .  I odkrywa przykrywkę porcelanowego czajnika wyciągającego swą nadtłuczoną szyjkę spomiędzy dwóch filiżanek fajansowych .  — Głupia ! — wybucha pan ze złością .  — To do mnie należy .  Ja zasypuję herbatę , bo to moja herbata .  Ona tu nic nie ma swego .  Rozumiesz ?  Podaj mi herbatę .  Jest tam w kredensie , na górze , w blaszanej puszce .  Wyjmij także druciany koszyk z bułkami .  I z najwyższą uwagą wziął odrobinę herbaty swymi kościstymi palcami i wrzucił ją do czajnika .  Potem zamknął szczelnie puszkę i kazał wstawić do kredensu .  Kaśka czuła , że jej obecność jest w pokoju zbyteczna , lecz cóż miała zrobić z listem ?  Czuła go ciągle na piersiach , za każdym ruchem ocierał się o nią gładką powierzchnią i przypominał jej swą obecność .  Usunęła się cicho do drzwi i stała , śledząc z uwagą nieruchomą postać pani .  Gdy tak stała , przyszła jej myśl , że źle robi , pomagając do jakiegoś czynu oszukańczego .  Ten pan był bez wątpienia złym człowiekiem , przykrym , gderliwym , ale Kaśce nie uczynił jeszcze nic złego .  A nawet gdyby ją skrzywdził , nie powinna przecież występować przeciw niemu …  I niepewna , wahająca się , pragnąc zachować iście chłopską neutralność , ciśnie do piersi ów list fatalny , ciężący jej w tej chwili stufuntowym ciężarem .  — Proszę !  proszę !  Jakkolwiek uczta ta daleką jest od luksusowych biesiad sprawianych w domu mamy dobrodziejki , ale niech pani pozwoli i zaszczyci mnie ubogiego swoją uprzejmością .  Daję pani to , na co mnie stać .  Dobrze , że mogę pani coś ofiarować , bo ze strony pani oprócz fochów i niszczenia inwentarza tudzież ruchomości , niczego się nie mogę doczekać .  Owa wieczorna herbata była to zwykła pora dnia , w której występowały na pierwszy plan pretensje tego człowieka skierowane głównie do zawodu , jakiego doznał , nie dostawszy za żoną spodziewanego posagu .  Odsunął on ją od zajęć domowych , odebrał wszelką władzę , wyrzucając jej ciągle ubóstwo i czyniąc z niej raczej sługę aniżeli żonę .  Ona przyjęła swą rolę z pozornym posłuszeństwem , pleśniała w domu , który nie miał dla niej żadnego uroku , włóczyła się z kąta w kąt , nie mogąc wypełnić pustki każdej głupiej i źle wychowanej kobiety , która nie umie znaleźć rozrywki w sobie samej , w książce i w nabywaniu wiadomości .  Od czasu do czasu chodziła do swej matki , sparaliżowanej staruszki , która dogorywała w skromnym mieszkaniu na Berlińskiej ulicy .  Chodziła tam zwykle sama , bo mąż , srodze zagniewany , nie chciał widzieć „ tej starej jędzy , która go złapała ” — jak zwykł mówić w przystępie dobrego humoru .  Julia tedy chodziła sama , odprowadzana zwykle przez sługę , a powracała w kilka godzin jeszcze bledsza i bardzo zmęczona .  Budowski uważał żonę chwilami za rodzaj upiora , który niszczył go materialnie .  — Proszę !  Bardzo proszę ! — ciągnął , odwracając swą pergaminową twarz ku siedzącej przy oknie kobiecie .  — Może pani zobaczy przy lampie , co się tu zrobiło z takim ślicznym , nowym samowarem .  Julia wstała i zbliżyła się na pozór machinalnie do stołu .  Dziewiąta godzina wybiła na którymś z miejskich zegarów .  Przeciągłe , niskie dźwięki dolatywały przez otwarte okno i ginęły przygniecione niskim sufitem .  Stojąca przy drzwiach Kaśka policzyła uderzenia .  Pani siadła przy stole i zaczęła spokojnie pić czystą herbatę z ruchami woskowego manekina .  — I dziś rozporządziła ś się sama bez mojej wiedzy — mówi pan , dzwoniąc gwałtownie łyżeczką o filiżankę .  — Przyjęła ś nową sługę , jakiegoś grenadiera , i dała ś zadatek .  To może złodziejka !  Wyraz ten „ złodziejka ” rozległ się jak skrzyp ostrego narzędzia na gładkiej porcelanie .  Kaśka mimowolnym ruchem porwała się za głowę .  Ale ruch Julii przerwał jej przykre wrażenie .  Machinalnie , na pozór bezmyślnie , wyciągnęła pani rękę i wzięła jedną bułeczkę z drucianego koszyka .  Zrobiła to ze zwykłym spokojem .  — Wyjdź , moje dziecko .  Budowski nalewał właśnie drugą filiżankę herbaty , gdy Kaśka stanęła z wyciągniętą ręką u stołu .  — Proszę pana … list … — przemówiła cichym , stłumionym głosem .  Budowski rzucił się .  — Co , jaki list ?  Od kogo ?  Chwycił podany papier i rozerwał kopertę .  Julia milczała ciągle , jedząc bułkę i patrząc bezmyślnie przed siebie .  Kaśka szczęśliwa , że ominęło straszne dla niej zapytanie : „ kto przyniósł ” , skierowała się ku drzwiom w zamiarze opuszczenia pokoju .  — Czekaj ! — zawołał Budowski .  — Będziesz potrzebna !  Masz ! — dodał , zwracając się do żony .  — To od twej matki .  Nie mogę przeczytać tych kulfonów .  Czegóż znów chce ta … stara ?  Ostatni wyraz wymówił z nietajonym wstrętem .  Julia wyciągnęła powoli rękę , wzięła list i zaczęła czytać .  Budowski usiadł na swym fotelu , zirytowany z powodu tego niekształtnego pisma , pochodzącego od kobiety , która według jego wyobrażenia leżała na pieniądzach , ale pozbyć się ich nawet dla córki nie chciała .  I przez to uparte przekonanie o posiadanych przez matkę Julii skarbach pozwalał żonie odwiedzać matkę , sądząc , że wreszcie rozczulona wynagrodzi córce , a zarazem i jemu ów zawód pod względem posagu , na który liczył , idąc do ołtarza .  Ale nadzieja otrzymania czegokolwiek nie łagodziła gniewu , jakim wybuchł na widok tych niekształtnych liter , które biedna staruszka kreśliła wolną od paraliżu prawą ręką , a w których zawsze wzywała swą córkę do siebie .  — Kto przyniósł ten list ? — zapytał nagle , zwracając się do Kaśki .  Kaśka milczała .  Dla miłości swej pani zrobiła wiele , ale ciężko jej było usłyszeć swój własny głos rozlegający się kłamstwem wśród tej ciszy .  Zwróciła więc błagalne spojrzenie na Julię , która zdawała się z trudnością odczytywać niekształtne i drżące pismo listu .  Wypadek przyszedł jej z pomocą .  Samowar , pozbawiony wody , syczał jakąś prawie śpiewną gamę i zdawał się skarżyć na ogień przepalający jego blaszane ciało .  Budowski powstał gwałtownie z krzesła .  — Zatyczka ! — wołał .  — Miłosierdzie boże !  Zatyczka ! … bo się rozlutuje .  Kaśka pobiegła do kuchni i przyniosła za chwilę żądany przedmiot .  Tymczasem Julia przeczytała list i położyła koło filiżanki .  Z niewzruszonym spokojem piła dalej zimną już prawie herbatę , patrząc w przestrzeń mętnymi oczyma .  — Ty ! — rzekł Budowski za chwilę do Kaśki — Ubierz się , bo odprowadzisz panią — dodał , odzyskując na chwilę silniejszy , grubszy głos .  — A wracaj prędko ! — zawołał starzec .  — Jeżeli już umarła , to nie masz tam już co robić .  — Pozamykaj tylko wszystko i zabierz klucze ze sobą .  Gdy obie kobiety wydostały się na ulicę , odetchnęły swobodniej .  Wpół do dziesiątej zadzwoniło nad miastem .  Był to piątek , dlatego ciszej i przestronniej było na chodnikach .  Oświecony wagon tramwajowy przesuwał się z brzękiem dzwonka , przedstawiając puste wnętrze , w którym drzemał jasno ubrany konduktor .  Puste dorożki wracały od kolei , turkocząc hałaśliwie po nierównym bruku .  W oknach domów płonęły mdłe światła przyćmione fałdami firanek , gdzieniegdzie tylko płonęły blaskiem szabasowej iluminacji .  Julia zaczęła szybko biec ku miastu .  Ruchem ręki kazała Kaśce iść tuż obok siebie .  Nie mówiła nic , oddychała ciężko , widocznie się śpieszyła …  Matula chorowała i Kaśka nieraz biegła z fabryki niespokojna , drżąca na wieść o pogorszeniu się choroby matki .  A ten smutny wieczór , gdy zastała już trupa na pościeli !  Miły Boże !  Jakże wtedy bolało ją serce !  Jak gorzko płakała na ten widok swej zimnej , martwej matuli !  Gdyby też ta dobra pani miała zastać także tylko trupa !  To było by okropne .  Nagle Julia przecina ulicę w poprzek .  Koło kościoła stoi zamknięta dorożka , a przy niej chodzi jakiś mężczyzna wysoki , o zgrabnej postaci .  Zapalony papieros oświetla chwilami niebrzydką jego twarz ginącą w cieniu jak fantastyczne zjawisko .  Fiakier drzemie na koźle , wyczekując z filozoficzną obojętnością , kiedy mu każą ruszyć .  Siwy , chudy koń z pokurczonymi kolanami spuścił głowę z zupełnym poddaniem się losowi .  Cały ten ekwipaż , zamknięty , czarny , brzydki , ma podobieństwo do ubogiego karawanu , stojącego przed drzwiami kościoła .  Julia podchodzi szybko do mężczyzny czekającego przy drzwiczkach powozu .  On podaje jej rękę , rzuca papierosa i przygniata go nogą .  Julia opiera się chwilę o zewnętrzną ścianę dorożki , zmęczona tym szybkim chodem i odurzona świeżym powietrzem .  — Czekam już pół godziny — mówi mężczyzna z lekką wymówką w głosie .  — Nie mogła m prędzej … wiesz , jak mi trudno — tłumaczy się kobieta , oddychając ciężko .  Nagle przypomina sobie Kaśkę , która stoi w cieniu i patrzy na swą panią oświetloną żółtym płomieniem płynącym z dorożkarskiej latarni .  Trzeba było coś zrobić z tą dziewczyną ; woła ją więc i szybko , urywanym głosem , daje Kaśce następującą instrukcję :  Kaśka milczy , widząc , że wpada bezwiednie w coraz gorszy labirynt kłamstw ciągnących się za sobą jak paciorki na sznurku .  Julia wsiada do dorożki , a za nią ów mężczyzna , co czekał na nią od „ pół godziny ” .  Julia wychyla się jeszcze .  — Zrób wszystko , jak cię proszę — dodaje , głaszcząc policzki dziewczyny , uśmiechającej się mimowolnie pod tą pieszczotą .