Stefan Żeromski  Syzyfowe prace  Termin odstawienia Marcina do szkoły przypadł na dzień czwarty stycznia .  Obydwoje państwo Borowiczowie postanowili odwieźć jedynaka na miejsce .  Zaprzężono konie do malowanych i kutych sanek , główne siedzenie wysłano barwnym , strzyżonym dywanem , który zazwyczaj wisiał nad łóżkiem pani , i około pierwszej z południa wśród powszechnego płaczu wyruszono .  Dzień był wietrzny i mroźny .  Mimo to jednak , że szczyty wzgórz kurzyły się nieustannie od przelatującej zadymki na rozległych dolinach , między lasami , zmarznięte pustkowia leżały w spokoju i prawie w ciszy .  Szedł tylko tamtędy zimny przeciąg , wiejąc sypki śnieg niby lotną plewę .  Gdzieniegdzie wałęsały się nad zaspami smugi najdrobniejszego pyłu jak pyłek przyduszonego paleniska .  Chłopak siedzący na koźle , podobny do głowy cukru opakowanej szarą bibułą , w swym spiczastym baszłyku , który w tamtych okolicach od dawien dawna uległ nostryfikacji i otrzymał swojską nazwę maślocha , i w brunatnej sukmanie — mocno trzymał lejce garściami ukrytymi w niezmiernych rękawicach wełnianych o jednym wielkim palcu .  Konie były wypoczęte , nie chodziły bowiem od pewnego już czasu do żadnej ciężkiej roboty , toteż pomykały , parskając , ostrego kłusa po ledwo przetartej , a już znowu na pół zadętej drożynie , i sucho , jednostajnie trzaskały podkowami o nadmarzniętą zwierzchnią skorupę śniegu .  Pan Walenty Borowicz ćmił fajkę na krótkim cybuszku , wychylał się co kilka minut na bok i przyglądał uważnie już to sanicom , już migającym kopytom .  Wiatr go chłostał po zaczerwienionej twarzy i on to zapewne wyciskał owe łzy , które szlachcic ukradkiem ocierał .  Pani Borowiczowa nie siliła się wcale na maskowanie wzruszenia .  Łzy stały bez przerwy w jej oczach skierowanych na syna .  Twarz ta , niegdyś piękna , a w owej chwili wyniszczona już bardzo przez troski i chorobę piersiową , miała niezwykły wyraz namysłu czy jakiejś głębokiej a gorzkiej rozwagi .  Malec siedział „ w nogach ” , tyłem do koni .  Był to duży , tęgi i muskularny chłopak ośmioletni , z twarzą nie tyle piękną , ile rozumną i miłą .  Oczy miał czarne , połyskliwe , w cieniu gęstych brwi ukryte .  Włosy krótko przystrzyżone „ na jeża ” okrywała barankowa czapka wciśnięta aż na uszy .  Miał na sobie zgrabną bekieszę z futrzanym kołnierzem i wełniane rękawiczki .  Włożono na ń ten strój odświętny , za którym tak przepadał , ale za to wieziono go do szkoły .  Z niemego smutku matki , z miny ojca udającego dobry humor wnioskował doskonale , że w owej szkole , którą mu tak zachwalano , przyobiecanych rozkoszy będzie nie tak znowu dużo .  Znajomy widok wioski rodzinnej znikł mu prędko z oczu ; nagie wierzchołki lip stojących przed dworem , schyliły się za brzeg lasu obwieszonego kiściami śniegu …  Najbliższa góra poczęła wykręcać się , zmieniać , jakby krzywić i dziwacznie garbić .  Wypadały teraz przed jego oczy smugi zarośli , jakich jeszcze nigdy nie widział , płoty z sękatych , nieociosanych żerdzi , na których wisiały przedziwne , niezmiernie długie sople lodu , wynurzały się pewne obszary puste , gdzieniegdzie okryte lodami o barwie sinawej , zimnej i dzikiej .  Niekiedy las z nagła podbiegał ku drodze i odkrywał przed zdumionymi oczyma chłopca posępne swoje głębie .  — Patrz , Marcinek ! zając , trop zajęczy … — wołał co chwila ojciec , trącając go nogą .  — Gdzie , tatku ?  — A o , tu ! widzisz ?  Dwa ślady duże , dwa małe .  Widzisz ?  — Widzę …  — Będziemy teraz szukali tropów lisa .  Czekaj no …  My go tu zaraz , oszusta , wyśledzimy , a potem palniemy mu w łeb , zdejmiemy futro i każemy Zelikowi uszyć prześliczną lisiurę dla pana studenta , Marcinka Borowicza .  Czekaj no , my go tu zaraz …  Marcinek wpatrywał się w głuche leśne polany i zamiast rozrywki zimną bojaźń na tych tropach spotykał .  Z rozkoszą był by pobiegł śladem lisów i zajęcy , nurzał się w śniegu i hasał wśród przydętych zarośli , ale teraz z całego obszaru i z tajemniczych jego cieniów fioletowych wiała na niego bolesna i zdumiewająca tajemnica : szkoła , szkoła , szkoła …  Ostatni szmat tzw . odpadków leśnych wykręcił się w inną stronę i zdawało się , że ucieka za oczy , na przełaj , polami .  Roztwarła się przestrzeń płaska , tu i ówdzie poprzegradzana opłotkami , w których na dnie małych wąwozików kryły się drożyny , przydęte w owej chwili zaspami podobnymi do wysokich kopców albo spiczastych dachów .  W jedną z takich dróg chłopskich wjechały sanie państwa Borowiczów i poczęły kopać się przez wydmy .  Kiedy Marcinek wykręcił głowę i wiercił się na miejscu , żeby pomimo smutku spojrzeć na konie , dostrzegł przy krańcu pola smugę szarych ścian okrytych białymi strzechami .  Owe ściany tworzyły linię równą i przykuwały oczy niezwykłym na śniegach kolorem .  — Co to jest , mamusiu ? — zapytał z oczyma łez pełnymi .  Pani Borowiczowa uśmiechnęła się z przymusem i na pozór spokojnie odrzekła :  — To nic , kochanku …  To Owczary .  — To już w tych Owczarach … szkoła ?  — Tak , kochanku …  Ale to nic .  Przecież ty jesteś tęgi , rozumny , mądry chłopiec !  Przecie ty kochasz swoją mamusię .  Trzeba się uczyć , malutki , uczyć …  — Ale on tylko udaje … — rzekł ojciec udając również , że się zanosi od śmiechu .  — Alboż to daleko do Wielkiejnocy ?  Zleci jak z bicza strzelił !  Ani się obejrzysz , aż tu zajeżdża wózek przed szkołę .  „ Po kogoś przyjechał ? ” — pytają Jędrka .  — „ A po naszego panicza , po studenta ” — on powie .  A w domu co mazurków , co babek , co placków z migdałami … powiadam ci … zatrzęsienie !  Wiatr szedł w polu ostrzejszy i smagał twarze rodziców chłopca .  Marcin poddał się ściśnieniu serca , które uczuwał pierwszy raz w życiu , i milcząc słuchał nawału zdań o szkole , konieczności uczenia się , o gimnazjum , o mundurze , mazurkach , zającach , o cukrze lodowatym , kapiszonach , posłuszeństwie , o jakiejś pilności i nieskończonym łańcuchu innych wyobrażeń .  Chwilami przestawał myśleć i patrzał znużonym wzrokiem , jak wiatr rozdmuchuje futro w pewnym miejscu elkowego , w kształcie peleryny , kołnierza matki , zupełnie jak gdyby ktoś chuchał na to miejsce przyłożywszy do niego usta ; chwilami znowu tłumił całą potęgą dziecięcej woli wybuch przerażenia , które wstrząsało jego żyły jak wystrzał niespodziewany .  Tymczasem janczary dźwiękły głośniej , z obu stron drożyny ukazały się ściany stodół , później parkany , bielone chaty , i sanie wśliznęły się na utorowaną , szeroką ulicę wioski .  Chłopiec powożący zaciął konie , a nim upłynęło kilkanaście minut , wstrzymał je przed budynkiem większym trochę od chat włościańskich , ale nieodbiegającym pod względem struktury od ich typu .  We frontowej ścianie tego domostwa połyskiwały dwa okna sześcioszybowe , a nad drzwiami wchodowymi czerniała tablica z napisem : Naczalnoje Owczarskoje Ucziliszcze .  Obok budynku szkolnego stała skromnie niewielka obórka i tuliła się , nieco mniejsza od obórki , kupka krowiego nawozu .  Między drogą a domem znajdowała się pewna przestrzeń , zapewne warzywny ogródek , w którym tego dnia sterczało jedno jakieś drzewko obciążone mnóstwem sopli .  Dokoła tego placu biegł płot z powyłamywanymi kołkami .  Gdy sanki zatrzymały się na drodze , z sieni uczyliszcza wybiegł bez czapki nauczyciel , pan Ferdynand Wiechowski , i żona jego , pani Marcjanna z Piliszów .  Nim zdążyli zbliżyć się do sanek , Marcin potrafił zadać matce szereg kategorycznych pytań :  — Mamusiu , to nauczyciel ?  — Tak , kochanku .  — A to nauczycielka ?  — Tak .  — A czy mama widzi , jak temu nauczycielowi strasznie się grdyka rusza ?  — Cicho bądź ! …  Nauczyciel miał na sobie rude i mocno zniszczone palto z wystrzępionymi dziurkami od guzików i guzikami rozmaitego pochodzenia , na nogach grube buty , a na długiej szyi wełniany szalik w prążki czerwone i zielone .  Szerokie , żółtawe wąsy , od czasów we mgle przeszłości leżących niepodkręcane do góry , zakrywały usta pana Wiechowskiego jak dwa strzępy sukna .  Palcami prawej ręki , powalanymi atramentem , z gracją i kokieterią odgarniał z czoła spadające promienie włosów i rozkopywał śnieg szastając po nim nogą w nieprzerwanych ukłonach .  Zwiędła i zastygła twarz jego marszczyła się w uśmiechu czołobitności , który czynił ją podobną do maski .  O wiele śmielej zbliżała się do sanek pani nauczycielowa .  Była to kobietka przystojna , choć nieco za wielka i za otyła .  Miała oczy przykryte szafirowymi okularami .  Te wielkie okulary natychmiast i bardzo źle usposobiły dla niej Marcina Borowicza .  Nie wiedział , czy ta pani w danym momencie patrzy na niego i , co najważniejsza , czy ona w ogóle go widzi .  Drogą dziwnego skojarzenia wrażeń prędko wykombinował , że nauczycielka podobna jest do ogromnej muchy .  — Powitać , powitać ! — wołała , szepleniąc pani Wiechowska i poczęła wysadzać z sanek matkę Marcinka .  — Jakże zdrowie ? — zapytał nauczyciel gwałtownym sposobem i nie wiedzieć kogo , ani na chwilę nie przestając uśmiechać się jednostajnie .  — Powitać kawalera ! — mówiła coraz śmielej i głośniej nauczycielowa , teraz już specjalnie do Marcina .  — Cóż , były dudy ?  Pewno były , ejże ! …  — Cóż to za dudy , mamo ? — szepnął kawaler przez zęby .  — Jakże zdrowie ? — wypalił znowu nauczyciel , mocno zacierając ręce .  — Ano , otóż i jesteśmy ! — rzekł ze swobodą pan Borowicz .  — Dudy ?  Było tam tego trochę , ale , chwalić Boga , niewiele , niewiele .  — Spodziewam się , proszę pana dobrodzieja — rzekła nauczycielka tonem wysoce dydaktycznym — spodziewam się …  Marcinek powinien to rozumieć — mówiła z rosnącym uczuciem i rozdymając nozdrza — że rodzice i cała familia oczekują po nim wiele , bardzo a bardzo wiele !  Powinien to rozumieć , że musi stać się nie tylko pociechą rodziców w sędziwej starości , podporą ich lat zgrzybiałych , ale i chlubą …  Ten wyraz „ chlubą ” wymówiła ze szczególnym namaszczeniem .  — A , naturalna rzecz ! — zakończył nauczyciel , zwracając się do pana Borowicza z takim wyrazem twarzy , jakby pytał : „ No , a może by tak kieliszeczek szpagaterii ? ”  — Czymkolwiek Marcinek zostanie — mówiła nauczycielka coraz płynniej , brnąc po śniegu do sieni , a stamtąd wprowadzając gości do mieszkania — czy to obywatelem ziemskim , czyli też kapłanem , czy sekretarzem gminnym albo oficerem — zawsze powinien to mieć przede wszystkim na uwadze , że ma być chlubą swej familii .  Nie wiem , jaki o tej sprawie sąd mają państwo dobrodziejostwo , co się zaś mnie tyczy , to jest to moje święte przeświadczenie …  Pokoik , do którego wprowadzono przybyłych , miał niesłychanie małe wymiary i zastawiony był mnóstwem gratów .  Jeden kąt zajmowało wielkie łóżko , drugi kąt piec kolosalnych rozmiarów , trzeci znowu łóżko ; na środku stała kanapa i okrągły stolik z jesionowego drzewa , pokrajany najwidoczniej kozikami i porysowany jakimś narzędziem tępym a zębatym .  Na ścianach wisiały tu i ówdzie litografie wyobrażające świętych i święte .  Przy drzwiach prowadzących do izby szkolnej zawieszony był na sznurku duży kalendarz w zielonej okładce , a na nim rzemienna pięciopalczasta dyscyplina z trzonkiem do złudzenia naśladującym sarnią nóżkę .  Właśnie w owej chwili , kiedy Marcinowi troiła się po głowie chluba w kształcie szlif ułańskich , wzrok jego padł na okropny instrument …  — No , i jakże tam , hę ? — zapytał nauczyciel , wyciągając chudą i kościstą rękę w kierunku czupryny Marcina z takim gestem , jakiego używał zwykle felczer Lejbuś , kiedy się do strzyżenia „ pod włos ” zabierał .  Jednocześnie przejęły malca dwa dreszcze : na widok dyscypliny i tej okrutnej , chudej łapy .  Westchnął z głębi piersi w taki sposób , że tego aktu nikt nie widział , nawet matka , i poddał spokojnie głowę jakiejś dziwnej pieszczocie nauczyciela , która przypominała rozcieranie świeżo nabitego guza .  Straszna rezygnacja , do której zmuszał się całym wysiłkiem woli , skupiła się w cichych myślach :  „ Mama mię tu zostawi samego … on mię z początku będzie brał za głowę …  o , tak … a potem … ”  Później z odwagą , która była trudnym do zniesienia cierpieniem , spojrzał na dyscyplinę i nawet podniósł wzrok na pana Wiechowskiego .  Tymczasem do pokoju weszła dziewczynka , mniej więcej dziesięcioletnia , na cienkich nogach obutych w duże trzewiki — i dygnęła .  Miała na sobie dosyć gruby kubrak i włosy zaplecione w tyle głowy w cienki warkoczyk , noszący w tamtych okolicach nazwę „ mysiego ogonka ” .  — To Józia … — rzekła pani Wiechowska .  — Uczy się i wychowuje u nas .  Jest to właśnie siostrzenica księdza Piernackiego .  To słowo „ siostrzenica ” nauczycielka podkreśliła tonem zagradzającym do umysłów osób obecnych drogę jakiejkolwiek , chociażby nawet minimalnej , wątpliwości .  — A … — mruknęła dosyć niechętnie pani Borowiczowa .  — Przywitajcie się , moje dzieci ! — rzekła nauczycielka z emocją .  — Będziecie się razem uczyli , powinni ście więc żyć w zgodzie i pracować z zapał em !  Józia spojrzała na Marcinka iskrzącymi się oczami , a potem uległa całkowitemu zgłupieniu .  — Marcinek ! — szepnął chłopcu do ucha pan Borowicz — przywitajże się …  To tak zaczynasz postępować w szkole !  Wstydź się ! …  No !  Chłopiec zaczerwienił się , spuścił oczy , a potem raptownie wyszedł na środek izby , rozstawił nogi szeroko , zsunął je z hałasem i zabawnie kiwnął przed koleżanką cały swój korpus .  Józia straciła do reszty przytomność umysłu .  Spoglądała na mistrzynię swą wytrzeszczonymi oczyma i bokiem cofała się z pokoju .  Była już blisko drzwi , gdy je właśnie otworzono .  Ukazał się w nich kipiący samowarek na rachitycznie krzywych nóżkach , powyginany w sposób nadzwyczajny .  Niosło go przed sobą wielkie i brzydkie dziewczysko , odziane w czarną od brudu , zgrzebną koszulę , potargany i wytłuszczony lejbik , wełnianą zapaskę i szmatkę na włosach nieczesanych od kilku miesięcy .  Samowarek ustawiono na rogu stołu przy pomocy czynnej pana nauczyciela i zaczęto zasypywać i zaparzać herbatę w sposób wysoko ceremonialny i obrzędowy .  Rodzice Marcinka spostrzegli , że jest to z pewnością pierwsza herbata w bieżącym półroczu szkolnym .  Mrok z wolna zalegał pokoik .  Pan Borowicz przysunął swe krzesło do rogu kanapki szczelnie wypełnionego przez panią Wiechowską i półgłosem zaczął prowadzić z nią ostateczną umowę o „ leguminy ” , jakich miał dostarczyć w zamian za światło udzielać się mające w tym domu jego synowi .  Marcinek stał teraz obok matki i słuchał , jak ojciec mówił :  — Kaszy , wie pani , to nie mogę , bo ani mój młynarz tego jak się patrzy nie zrobi — a zresztą , wie pani …  Wolę za to kazać zemleć na pytel pszenicy .  Będziesz pani miała czy na kluski , na łazanki , czy choćby też ciastko jakie upiec , żeby się przecie chłopczyna rozerwał .  Grochu … ileż by ś pani chciała ? …  Słowa te wnikały aż do głębi umysłu chłopca i sprawiały mu ból istotny .  Teraz pojmował , że naprawdę w szkole zostaje .  W tym brzmieniu mowy ojca , w naradach z nauczycielką czuł po raz pierwszy ton handlowy i nieodwołalną konieczność ulegania swemu losowi .  Chwilami owa boleść szerzyła się w małym jego ciele i przechodziła w chęć dzikiego oporu , wrzeszczenia , tupania nogami , szarpania sukien matki , to znowu w głuchą i osłabłą rozpacz .  Pani Borowiczowa brała również udział w tym sporządzaniu niepisanego kontraktu , zanotowywała nawet w małej książeczce ilości owych „ legumin ” , ale czuła na sobie wzrok chłopca , pomimo że go nie widziała i miała oczy spuszczone .  Przez serce jej ciągnęła prawie taka sama zawieja obłędnych uniesień .  Kto wie nawet , czy nie absolutnie taka sama ? …  Kto wie , czy gwałt jego niecierpliwości nie szarpał jej tak samo i w tej samej minucie …  — Ale też pani jesteś nienasycona ! — mówił pan Borowicz półserio do nauczycielki , gdy dopominała się to o ryby , to o włoszczyznę , to nareszcie o len , płótno zgrzebne itd .  — Ij ! — odrzekła z jadowitym uśmiechem pani Wiechowska — nienasycona , proszę pana dobrodzieja , to ja tam nie jestem .  Czyż to jedno z drugim wyniosą te drobiazgi tyle , co byście państwo dobrodziejostwo musieli dać korepetytorowi u siebie na wsi ?  Taki korepetytor , proszę pana , dziś ledwo za trzydzieści rubli w miesiąc na wieś pojedzie , a chce mieć pokój osobny , wszelkie wygody , wszelkie przyjemności , usługę …  młodą , konia pod wierzch , chce się zabawić kiedy niekiedy , chce świąt i wreszcie … co to mówić …  — Pani kochana wiesz — odrzekł szlachcic trochę szorstko — że dlatego do was dziecko oddaję , bo mię na korepetytora nie stać .  Rzeczywiście nie stać mię .  Choćbym się nawet szarpnął i dał mu te jakieś trzysta rubli , to nie mam w domu kąta , gdzie by m takiego guwernera ulokował .  Pani kochana może i wiesz , może nie wiesz , że u nas nie co dzień mięso na obiad , a z obcym człowiekiem w domu trzeba by się było stawiać …  Istotnie w Marcinku niespokojne wybuchy uciszyły się i cała jego rozpacz niby na jakimś haku zawisła .  Spojrzał mężnie w oczy matki i dojrzawszy w kącikach tych oczu pod samymi powiekami dwie łzy uśmiechnął się dziarsko .  — Widzi pani , widzi pani , oto mój syn , mój kochany syn ! — mówiła teraz pani Borowiczowa wypuszczając te łzy uwięzione mocą woli pod powiekami .  Ojciec przyciągnął go do siebie i głaskał po czuprynie , nie mogąc słowa wymówić .  Tymczasem noc zapadła .  Wniesiono do pokoju lampę i pani nauczycielowa zaczęła nalewać herbatę .  Około godziny siódmej pan Borowicz wstał zza stołu .  Jego lewy policzek drgał szybko , a usta uśmiechały się smutno .  — No , Helenko , na nas pora … — rzekł do żony .  — O , cóż znowu ? — wyszepleniła nauczycielowa — cóż znowu ?  Przecie na Gawronki w kwadrans czasu sankami się prześliźnie …  — Tak , pani , ale teraz księżyca nie ma , zaspy duże , chłopak drogi nie zna , zresztą i na państwa czas .  Pani Borowiczowa ułożyła tłumoczek z bielizną Marcina obok łóżka , na którym malec miał sypiać , niepostrzeżenie wymacała ręką , czy siennik mu dobrze wypchano , następnie ucałowała go szybko , pożegnała Wiechowskich i wsunąwszy jeszcze w rękę brudnej Małgośki dwa złote groszy dwadzieścia wyszła na dwór i wsiadła na sanki .  Również pośpiesznie mąż za nią wyszedł .  Nauczycielka trzymała młodego Borowicza za rękę , gdy konie ruszyły z miejsca , a pan Wiechowski klepał go po ramieniu .  Służąca trzymała wysoko lampę kuchenną .  Gdy janczary odezwały się raz pierwszy , podniosła światło wyżej i biały krąg jego padł na śnieg rozesłany dokoła .  Wówczas właśnie Marcinek spostrzegł , jak tył sanek z zarysami głów rodzicielskich przesunął się na ostatnią linię światła i wpadł w ciemność .  Chłopak z nagła wrzasnął przeraźliwie , szarpnął się , wyrwał z rąk nauczycielki i pędem pobiegł za sankami .  Trafił na rów idący wzdłuż drogi , jednym susem wybrnął z zaspy i pędził przed siebie .  Odbiegłszy od światła , nic nie widział w ciemności .  Potknął się raz , drugi na jakichś kołkach i upadł na ziemię wrzeszcząc co sił :  — Mamusiu , mamusiu !  Obydwoje nauczycielstwo schwycili go pod ręce i zaprowadzili przemocą do szkoły .  Janczary dzwoniły gdzieś daleko coraz ciszej , jakby spod wydm śniegu .  — Nigdy nie spodziewała m się czegoś podobnego !  Nigdy !  Żeby taki duży chłopiec chciał uciekać do Gawronek …  Pfe , brzydko ! — sapała nauczycielka .  Marcinek ucichł , ale nie ze wstydu .  Dusiło go jakieś bolesne zdumienie : gdzie rzucił okiem , nigdzie matki nie było .  W mózg jego wrzynała się myśl jak drzazga : nie ma , nie ma , nie ma …  Ze ściśniętymi zębami wszedł do mieszkania , usiadł na wskazanym przez nauczycielkę krzesełku i słuchając jej długiego kazania ciągle myślał o matce .  Te myśli były szeregiem wizerunków jej twarzy , które przemykały mu się pod powiekami i nikły .  Znikanie ich było zawiązkiem , pierwszym sygnałem tęsknoty .  Brudna Małgosia słała tymczasem łóżka i ustawiała wraz z nauczycielem parawan przed posłaniem na kanapce , przeznaczonym dla koleżanki Józi .  Ustawianie trwało dosyć długo i szczególne nastręczać musiało trudności , bo służąca w małej przerwie czasu , gdy nauczycielka wydaliła się do kuchni , co chwila odskakiwała z chichotem .  Nareszcie wszystkie łóżka zostały posłane i Marcinowi kazano się rozbierać .  Położył się co tchu , nakrył kołdrą i zaczął knuć plan ucieczki .  Chytrze obierał stosowny moment o wczesnym poranku , przypominał sobie drogę do Gawronek , wmyślał się w fizjonomie zakątków leśnych , pustek , które widział przed wieczorem , i uciekał przez nie w marzeniu .  Z wolna rozczyniała się w jego sercu , znużonym nawałą uniesień , senna żałość i wylewać poczęła w cichym płaczu .  Łzy dużymi kroplami spływały na poduszkę i rozlewały się w szerokie plamy …  Zasnął spłakany w znużeniu i bezczuciu .  Wśród nocy nagle się ocknął .  Raptem usiadł na łóżku i rozszerzonymi oczyma patrzał przed siebie .  Ktoś chrapał jak maszyna do ugniatania żwiru .  Mała nocna lampka , ustawiona w kącie izby , oświetlała jedną ścianę i część powały .  Marcinek ujrzał czyjeś olbrzymie , grube i tłuste kolano wystające spod pierzyny , nieco dalej wielki nos i wąsy , które poruszały się miarowo wskutek chrapania , jeszcze dalej półokrągły koszyk wyszyty paciorkami , a przy mdłym świetle błyszczący jak kły obnażone .  Uczucie osamotnienia , graniczące z rozpaczą , chwyciło małego szlachcica stalowymi szponami .  Wzrok jego latał niespokojnie od przedmiotu do przedmiotu , z miejsca na miejsce , szukając czegoś znajomego i bliskiego .  Spoczął wreszcie na tym kącie kanapki , gdzie siedzieli rodzice , ale i tam spał ktoś obcy .  Z kątów izby zasnutych mrokiem wychylał się strach wielkooki , a widok gratów stojących w półświetle zdawał się grozić w sposób złowrogi .  Długo malec siedział na posłaniu , patrząc bezsilnie i nie będąc w stanie najsroższym swoim cierpieniem odgadnąć , po co to wszystko z nim zrobiono , co to znaczy , dla jakiej racji tak jest męczony .  Nazajutrz , po nocy źle przespanej , obudził się bardzo nierychło .  W mieszkaniu nie było nikogo , łóżko nauczycielskie było posłane , kanapka uprzątnięta .  Za drzwiami , obok których wisiał kalendarz i dyscyplina , rozlegało się prawie nieustające kaszlanie i cichy pomruk rozmów , urozmaicony od czasu do czasu przez śmiech rubaszny albo płacz hałaśliwy .  Marcinek , rozciekawiony do najwyższego stopnia , wyskoczył z łóżka , ubrał się co tchu i nasłuchiwał pod tajemniczymi drzwiami , które wczoraj taki miały pozór , jakby prowadziły do pustego lamusa , a dziś były zasłoną jakiegoś interesującego widowiska .  — A co to , kawaler ciekawy zobaczyć szkołę ? — krzyknęła nauczycielowa wynurzając się z kuchenki .  — A mył się kawaler , czesał się , ubrał ochędożnie ?  Najpierw trzeba się ubrać , a później dopiero myśleć o zobaczeniu szkoły .  Marcinek ubrał się z mozołem , bo aż dotąd matka mu pomagała myć się i ubierać , szybko wypił kubek gorącego mleka i czekał .  Po śniadaniu nauczycielowa wzięła go za rękę i tak jak stała , w białym kaftaniku , wprowadziła do izby szkolnej .  Gdy się drzwi otwarły , w głowie Marcina prześliznęła się zaraz myśl : to jest kościół , nie żadna szkoła …  Izba była pełna .  Na wszystkich ławkach siedzieli chłopcy i dziewczęta .  Gromadka najpóźniej przybyłych , nie znalazłszy miejsca , stała pod oknem .  Chłopcy siedzieli w sukmankach , w ojcowskich spancerach , nawet w matczynych lejbikach , niektórzy mieli szyje okręcone szalikami , a ręce w wełnianych rękawicach ; dziewczęta miały na głowach zapaski i chuściny , jakby się znajdowały nie w dusznej izbie , lecz wśród zasp szczerego pola .  Wszystko kaszlało , a znaczna większość przed wejściem nauczycielki ćwiczyła się w dawaniu sobie nawzajem sera , której to rozrywki nie była by zresztą w możności tym mianem technicznym określić .  — Michcik , masz tu panicza z Gawronek , pokażże mu szkołę , bo ciekawy — rzekła nauczycielka zwracając się do chłopca siedzącego tuż obok drzwi w pierwszej ławie .  Był to wyrostek lat już kilkunastu , jasny blondyn z siwymi oczami .  Grzecznie posunął się w ławie i zrobił miejsce dla Marcinka , który przycupnął na brzeżku zawstydzony i zmieszany .  Pani Wiechowska wyszła , rzuciwszy głośne i stanowcze zalecenie publicznego spokoju .  — Jakże ci na imię ? — spytał Michcik uprzejmie .  — Marcin Borowicz .  — A mnie Piotr Michcik .  Umiesz czytać ?  — Umiem .  — Ale pewnie po polsku ?  Marcin spojrzał na niego ze zdumieniem .  — Pa russki umiejesz czitat ' ?  Marcin zaczerwienił się , spuścił oczy i wyszeptał cichutko :  — Ja nie rozumiem …  Michcik uśmiechnął się z tryumfem i zaraz wydobył z drewnianej teczki , zaopatrzonej w sznurek do wieszania jej na ramieniu , chrestomatię rosyjską Paulsona , otworzył tę księgę na zatłuszczonym miejscu i zaczął szybko czytać , potrząsając głową i rozdymając nozdrza :  — „ W szapkie zołota litoho staryj russkij wielikan podżidał k-siebie drugoho … ”  Uwaga małego Borowicza była zupełnie pochłonięta przez rozmowę z Michcikiem .  Tymczasem ze wszystkich ławek wyłazili z wolna uczniowie i przybliżali się krok za krokiem , szturchając jedni drugich i wyglądając zza ramion .  Utworzyło się wkrótce dokoła Michcika i Borowicza zwarte audytorium dzieci .  Wszystkim oczy zdawały się wyskakiwać na wierzch z ciekawości .  Stali w milczeniu , patrząc na Marcinka bez zmrużenia powieki i tak nieruchomo , jakby w paroksyzmie ciekawości stężeli .  Tymczasem Michcik wciąż czytał ów wiersz szybko i coraz szybciej .  Skończywszy , jeszcze raz tryumfująco spojrzał na Borowicza i rzekł :  — Tak się czyta !  Zrozumiał eś też co ?  — Nic a nic … — odrzekł nowicjusz rumieniąc się po uszy .  — E , nauczysz się jeszcze i ty — rzekł tamten protekcjonalnie .  — I ja se myślał em , że trudno , a teraz i stichi na pamięć umiem , i rachonki ci robię po rusku , i diktowkę .  Gramatyka , ta to trudna … uuch !  Sprawiedliwie !  Imia suszczestwitielnoje , imia priłagatielnoje , miestoimienije …  Cóż , nie rozumiesz , choćbym ci i powiedział …  Nagle podniósł głowę i patrząc na belki rzekł , nie wiedzieć do kogo , głośno , z uczuciem , a nawet jakby w uniesieniu :  — „ Podleżaszczeje jest ' tot priedmiet , o kotorom goworitsia w priedłożenii ! ”  Potem znowu rzekł do Marcina :  — Widzisz , i Piątek już umie czytać , choć kiepsko .  Czytaj , Wicek !  Przy Michciku siedział chłopiec niezmiernie ospowaty .  Ten otworzył tę samą książkę w równie wytłuszczonym miejscu i zaczął dukać jakiś ustęp .  Od razu pogrążył się w tę czynność tak zupełnie , że wystrzały z armat nie były by w stanie przerwać jego roboty .  Raptem gromada obserwująca rozbiegła się wśród szturchańców i hałasu .  Drzwi od sieni rozwarły się szeroko i wszedł nauczyciel .  Twarz jego była ledwie podobna do wczorajszej .  Była to teraz maska surowa , a bardziej jeszcze śmiertelnie znudzona .  Rzucił okiem na Marcinka i kwaśno się uśmiechnął do niego , stanął na katedrze i dał znak Michcikowi .  Ten wstał i zaczął głośno , z deklamacją mówić modlitwę :  — „ Priebłagij Gospodi , nisposli nam błagodat ' … ”  W chwili zaczęcia modlitwy wszystkie dzieci jak na komendę zerwały się na równe nogi , a po jej ukończeniu siadły w ławkach .  Szkołę wypełniał po brzegi nie tylko zaduch , ale literalny smród , ciężki i nieznośny .  Wiechowski spoglądał przez chwilę ponuro na zalęknioną gromadę , następnie otworzył dziennik i zaczął czytać listę .  Kiedy wymieniał jakieś imię w brzmieniu rosyjskim i nazwisko , izbę zalegała śmiertelna cisza .  Dopiero po upływie pewnego czasu dawały się słyszeć szepty , podpowiadania , wynikało szturchanie i kopanie nogami danego indywiduum , no i koniec końców z jakiegoś miejsca ukazywała się ręka dziecka i słychać było głos :  — Jest .  — Nie jest wcale , tylko jest ' — wołał głośno nauczyciel .  Sam wymawiał kilkakroć ten wyraz dobitnie , dla przykładu , miękcząc ostatnią spółgłoskę .  Miało to taki skutek , że gdy z kolei czytał nazwiska , chłopcy wstawali i podnosili palce wołając z całą satysfakcją i w brzmieniu zupełnie swojskim :  — Jeść !  Marcinek nie pojmował z tego wszystkiego nic zupełnie , bo ani wymagań prefesura , ani całej ceremonii , a już najmniej objawów tak powszechnej żądzy jedzenia .  Gdy przeczytane zostały wszystkie nazwiska , pan Wiechowski znowu skinął na Michcika , a sam usiadł na krześle , wsunął dłonie w rękawy , założył nogę na nogę i począł patrzeć w okno z taką determinacją , jakby to właśnie stanowiło jeden z punktów jego urzędowych czynności .  Michcik głośno czytał , a właściwie wywrzaskiwał z Paulsona tekst długiej bajki ludowej rosyjskiej o chłopie , wilku i lisie .  Nauczyciel poprawiał kiedy niekiedy akcenty wyrazów .  Tymczasem w całej izbie szkolnej gwar się ciągle szerzył .  Słychać było dźwięki : a , be , ce , de , e … albo : a , be , we , że , ze …  Dzieci , które umiały już alfabet , „ pokazywały ” go symplakom świeżo przybyłym : niektóre uczyły towarzyszów ślabizoka , a przeważna większość , patrząc niby to w elementarze i mrucząc coś pod nosem , nudziła się haniebnie .  Gdy Michcik odkrzyczał całą bajkę , złożył książkę i dał ją koledze Piątkowi , a sam wyszedł na środek do tablicy .  Wiechowski podyktował mu zadanie arytmetyczne na mnożenie .  Michcik wypisał dwie duże cyfry , podkreślił je okropnie grubą linią , przed mnożną ustawił taki znak mnożenia , że można by na nim powiesić palto , i zaczął szeptać do siebie , z cicha , tak przecie , że Marcin słyszał go dobrze :  — Pięć razy sześć … trzydzieści .  Piszę kółko , a sześć mam w rozumie .  Cały ten akt mnożenia Michcik wykonywał z wielkim trudem i mozołem .  Twarz mu się mieniła , mięśnie oblicza , rąk i nóg wykonywały bezcelową pracę takiego naprężenia , jakby uczeń dźwigał belki , rąbał drwa lub orał .  Skoro jednak zmógł jakieś pięć razy sześć — i napisał kółko — zaraz półgłosem , tak żeby nauczyciel słyszał , tłumaczył całą sprawę :  — Piat'ju szest ' — tridcat ' …  A nauczyciel nie zwracał teraz uwagi ani na Michcika , ani na Piątka , który zaczął pokazywać swoją sztukę — lecz ciągle z martwym stoicyzmem patrzał w okno .  Marcinek , słuchając po raz drugi czytania Piątka , przypomniał sobie Żyda Zelika , krawca wiejskiego , który często w Gawronkach siedział całymi miesiącami na robocie .  Stanął mu w oczach jak żywy — zgrzybiały , na pół ślepy , śmieszny Żydzina , z wiecznie oplutą brodą , gdy siedzi i zeszywa stary kożuch barani .  Okulary związane szpagatem wiszą mu na końcu nosa , igła nie trafia w skórę kożucha , lecz w palec , później w pustą przestrzeń , później gdzieś więźnie …  Marcinek pragnął by roześmiać się serdecznie z kłopotów Zelika , z jego powolnego ścibania , lecz czuje na twarzy łzy żalu i niewymownej miłości nawet dla tego Żyda z Gawronek …  Czytanie Piątka wywiera na niego , nie wiedzieć czemu , tak dziwne wrażenie .  Piątek trafia na dźwięki , łapie je z pośpiechem , wiąże i spaja jakby uderzeniem pięści , pcha , jakby całym korpusem , do kupy …  Słychać dziwne słowa …  Oto malec stęka :  — „ Pie … piet … pietu … pietuch … ”  Marcinek schyla głowę , zatyka sobie usta i dusi się ze śmiechu , szepcząc :  — Co za pietuch ?  Pietuch ! …  Nauczyciel budzi się jakby ze snu , powtarza ze złością kilkakrotnie ten wyraz ku tajemnej uciesze całej klasy i znowu wpada w zadumę .  Nareszcie Piątek skończył lekcję , siadł ciężko na ławce i zaczął wycierać spocone czoło .  Wiechowski otworzył dziennik i wyczytał nazwisko :  — Warfołomiej Kapciuch .  Na środek izby wyszedł chłopak w nędznej sukmanczynie i ojcowskich widocznie butach , gdyż posuwał się tak zgrabnie , jakby miał nogi obute w dwie konewki .  Mały Bartek Kapciuch , który w szkole awansował na jakiegoś Warfołomieja , rozłożył swój elementarz na brzeżku nauczycielskiego stolika , wziął w brudną rękę drewnianą wskazówkę , wyczytał całe a , be , we , że , ze … chlipnął kilka razy nosem i poszedł na miejsce z taką uciechą , że nawet nie czuł pewno ciężaru swych niezmiernych butów .  Powołany został znowu jakiś Wikientij , wyłożył nauczycielowi swoją umiejętność i znikł w tłumie .  Ta nauka trwała tak długo , że Marcinek o mało się nie zdrzemnął .  Wodził sennymi oczyma po ścianach , z których tu i ówdzie wapno płatami obleciało , rozpatrywał wiszące obok drzwi wizerunki nosorożców i strusiów , wreszcie trzy grube szlaki błota między drzwiami i pierwszą ławką …  Było mu duszno w okropnym powietrzu izby i nudziło go stękanie dzieci wydających przed nauczycielem alfabet rosyjski .  Jednak mimo nieuwagi i roztargnienia , jakie go ogarnęło , spostrzegł przecież , że i pan Wiechowski nudzi się porządnie .  Na szczęście w sąsiednim mieszkaniu nauczycielskim wybiła godzina jedenasta .  Profesor przerwał egzaminowanie , zeszedł z katedry i rzekł po polsku :  — Teraz sobie zaśpiewamy jedną śliczną pieśń po rusku , nabożną .  Będziecie śpiewać po mnie i tak samo jak ja .  Dziewuchy cienko , chłopaki grubiej .  No … a słuchaj przecie jedno z drugim — uchem , nie brzuchem !  Przymknął oczy , rozwarł usta i , wybijając takt palcem , jął śpiewać :  Kol sławien nasz Gospod ' w Sijonie …  Z nauczycielem śpiewał Michcik , ryczał coś Piątek i usiłowało naśladować melodię kilkoro dzieci , widać muzykalniejszych .  Reszta śpiewała także .  Gdy jednak melodia była poważna , a w tamtej okolicy lud śpiewa tylko na nutę żywego wywijasa , więc dzieci wpadły zaraz na jedyny uroczysty motyw śpiewu , do którego w kościele ucho przyuczyły , i poczęły niesfornymi głosami wrzeszczeć :  Święty Boże , święty mocny ,  święty a nieśmiertelny …  Kilkakrotnie pan Wiechowski musiał przerywać i zaczynać od początku , gdyż melodia Święty Boże zaczynała brać górę nad Kol sławien .  Chodziło tam zapewne nie o nauczenie dzieci śpiewu , lecz o wbicie , wciesanie w ucho pieśni cerkiewnej .  Nauczyciel zmuszony był zwyciężyć chłopską melodię , pociągnąć za swoją cały ogół dzieci i wkrzyczeć ją w ich pamięć .  Śpiewał tedy coraz głośniej .  Marcinek z najwyższym zdumieniem patrzał na to całe widowisko .  Grdyka nauczyciela pracowała teraz forsownie , twarz jego z mocno czerwonej stała się aż brunatną .  Żyły na czole nabrzmiały mu jak powrózki , czupryna spadała na oczy .  Z zamkniętymi powiekami , a usty otwartymi jak czeluść , wywijając pięścią , jakby bił w kark niewidzialnego przeciwnika , nauczyciel istotnie przekrzyczał cały chór głosów dziecięcych i ze wszystkiego tchu , wniebogłosy śpiewał pieśń :  Kol sławien nasz Gospod ' w Sijonie …  W ciągu dwumiesięcznej bytności w szkole Marcinek „ zdumiewające uczynił w naukach postępy ” .  Tak donosiła listownie rodzicom chłopca pani nauczycielowa .  W istocie Marcinek umiał już czytać ( rzecz prosta — po rosyjsku ) , pisać dyktanda , robić zadaczki na cztery działania i począł nawet ćwiczyć się w obu rozbiorach : etymologicznym i syntaktycznym .  Pan Wiechowski szczególniejszą uwagę zwracał na owe rozbiory .  Codziennie o godzinie drugiej po południu rozpoczynał z Marcinkiem lekcję .  Chłopiec czytał jakiś urywek , później opowiadał treść tego , co przeczytał , w sposób tak śmieszny i tak zabawnie barbarzyńskimi wyrazami , że samego profesora rozweselała ta nauka .  Po czytaniu szły zaraz owe rozbiory , które gdyby mogły być do czegokolwiek przyrównane , to chyba do upartego strugania mokrej osiczyny tępym kozikiem .  Istotną trudność stanowiła dla małego Borowicza — arytmetyka .  Chłopczyna pojmował wcale dobrze , choć niezbyt lotnie , ale kombinowanie jednoczesne arytmetycznego kałkułu i wdzieranie się przemocą do tajemnic mowy rosyjskiej — było ciężarem zanadto wielkim na jego siły .  W chwili kiedy zaczynał rzecz całą rozumieć , kiedy nawet uderzała go i cieszyła oczywistość rachunku , wszystko mąciły — nazwy .  Zamiast porwania umysłu chłopca zrozumiałym wykładem działań arytmetycznych , zamiast ukazania mu samej rzeczy arytmetycznej , o którą w nauce arytmeryki na pozór chodziło , pan Wiechowski całą usilność zmuszony był w to wkładać , żeby nie w umysł , lecz w pamięć ucznia wrazić nazwy rozmaitych przedmiotów .  Pierwsze kształcenie inteligencji , ta piękna walka , to szacowne widowisko , ten zaiste wzniosły akt : uczenie się dziecka , opanowywanie pojęć nieznanych przez umysł , który to czyni raz pierwszy — były w Owczarach walką niezmierną , a często rzetelną i , co najgorsza , bezcelowo zadaną męczarnią .  Jeżeli mały Borowicz przypadkowo stracił wątek rozumowania , wówczas machinalnie powtarzał za pedagogiem i nazwy , i kombinacje , i formuły .  Naglony pytaniami , czy rozumie , czy pamięta , czy wie dobrze — odpowiadał twierdząco , a na zagadnienia bezpośrednie odpowiadał zgadując .  Trafiały się dnie , że lekcje arytmetyki były dla niego od a do z niezrozumiałymi .  Wtedy owiewał go strach idący z półświadomego przeświadczenia , że kłamie , że nie uczy się chętnie , że umyślnie martwi rodziców , że nie kocha ich wcale …  Wówczas pot zimny występował mu na czoło , a mózg oblepiała jakby skorupa zeschłego iłu .  Nauczyciel odszedł już był daleko , mówił o czym innym , zapytywał o co innego , a Marcinek , przestępując z nogi na nogę i ściskając kolana , wysiłkiem gonił jakąś sfaję , która w poprzek drogi jego rozumowania uwaliła się jak góra .  Mózg jego nie był w stanie wykonywać dwu prac na raz , toteż myślenie arytmetyczne musiało zejść na plan drugi ustępując miejsca ciągłym zapytaniom o znaczenie wyrazów .  Specjalny kunszt stanowiło dyktando rosyjskie .  Pan Wiechowski codziennie Marcinkowi powtarzał , że uczeń , który by na stronicy dyktanda zrobił trzy błędy , nie będzie przyjęty do klasy wstępnej .  Kandydat do owej klasy zaprzysiągł sobie w duszy , że nie popełni trzech błędów na stronicy dyktanda .  Usiłował nie robić ich wcale — z małym jednak skutkiem .  Głowa mu od myślenia pękała , czy w danym wypadku należy pisać jat ' czy je , pamięć robiła ciężko i bezmyślnie , a ponieważ pedagog nie mógł wskazać dostatecznych zasad pisania bez poprzedniego wyłożenia gramatyki , więc biedny Marcin umieszczał na stronicy po trzydzieści , czterdzieści i więcej monstrualnych błędów .  Na pamięć uczył się gramatyki rosyjskiej i wierszy .  Owo kucie wierszy miało miejsce zawsze przed południem .  Rzeczywiście największe postępy Marcinek zrobił w katechizmie ks . Putiatyckiego i w kaligrafii .  Można go było przebudzić z twardego snu o północy i zapytać : — „ Co za naukę stąd brać mamy , że Pan Bóg jest dobrym i sprawiedliwym sędzią ? ” — a odpowiedział by był jednym tchem , bez namysłu i wahania : „ Stąd , że Pan Bóg jest sprawiedliwym sędzią , brać mamy tę naukę … ” itd .  W kaligrafii lubił się znowu ćwiczyć na własną rękę .  Zastępowała mu ona poniekąd rozrywki fizyczne , spacer i hasanie po dalekich miejscach .  Nauczyciel zastawał go niejednokrotnie bazgrzącego z niezmiernym entuzjazmem litery ogromne i koślawe , już to kredą na tablicy , już piórem na starych kajetach .  Zarówno pierwszy jak drugi sposób ćwiczenia się w tyle szlachetnej i tak niezbędnej umiejętności pobudzał Marcinka do wywieszania języka i ciągania nosem .  Z czasem bazgranie w kajetach wzbronione mu zostało ze względu na to , że przy spełnianiu tej czynności obydwie jego ręce , mankiety kurtki i koszuli , a niejednokrotnie i koniec nosa , były unurzane w atramencie i powodowały zwiększanie się ekspensu nauczycielskiego mydła , co w umowie z rodzicami Marcinka przewidziane nie zostało .  Nie pozwalano mu również bawić się z chłopakami wiejskimi ze względu na tzw . dobre wychowanie .  Siedział tedy ciągle w pokoju państwa Wiechowskich i kształcił swój umysł .  Sam „ pan ” nauczał w izbie szkolnej albo był poza domem , żona jego wrzeszczała na dziewkę służebną w kuchni , a mała Józia ćwiczyła się zazwyczaj w gnieceniu klusek , zwanych paluszkami , albo nawet w obieraniu kartofli .  Marcinek siedział na kanapce pod oknem i mruczał .  Kiedy go jednak gramatyka do cna znudziła , wtedy mrucząc obłudnie , gapił się na świat przez szyby .  Okna wychodziły na pola .  Te pola były równe jak stół , gdyż tam kończyły się już wzgórza i lasy .  Głęboki śnieg leżał ciężką warstwą na całym widnokręgu .  Nigdzie wsi , nigdzie nawet samotnej chaty nie było widać na owej płaszczyźnie .  W odległości mniej więcej trzech wiorst czerniał szereg drzew bezlistnych i szarzały jakieś zarośla .  Był tam rozległy staw okryty trzcinami , ale i on o tej porze przystał do płaszczyzny i dopasował się do równiny śniegowej .  W czasie odwilży grzbiety zagonów przezierały spod śniegu .  Ten widok był jedynym urozmaiceniem i rozrywką w życiu Marcinka .  Odwilże zdarzały się nieczęsto , a następowały po nich zadymki i mrozy .  Przestrzenie znowu tężały i powlekały się martwotą .  Dla żywego chłopca było coś bezdennie smutnego w tym obcym krajobrazie .  Widok monotonnej płaszczyzny dziwnie się jednoczył z nudą siedzącą między kartkami gramatyki rosyjskiej .  Ani tego krajobrazu , ani misteriów gramatycznych nie mógł objąć i przyswoić sobie .  Gdyby go zapytano , co to jest , jak się nazywa owa spokojna , nudna przestrzeń , odrzekł by bez wahania , że jest to imia suszczestwitielnoje .  Przez całe dwa miesiące żadne z rodziców nie odwiedzało Marcinka .  Postanowiono go zahartować , włożyć w rygor i nie rozmazgajać wizytami .  Raz jeden pani Wiechowska wyprowadziła Borowicza i Józię na spacer .  Poszli za wieś drogą utorowaną w głębokim śniegu aż na górę okrytą starym lasem .  Na skraju tego lasu sterczały oddzielnie duże świerki , które wpadały w oko ze znacznej nawet odległości .  Dzień był śliczny , mroźny ; w czystym powietrzu widać było bardzo daleką okolicę .  Stanąwszy przy owych samotnych świerkach zdyszany Marcinek rzucił okiem w stronę południową i zobaczył górę , u której stóp stały Gawronki , gdzie się urodził i wychował .  Ciemnobłękitnym kolorem znaczyły się po niej zwarte zarośla jałowcu na tle jednolitej powłoki śniegu .  Wydatny garb szczytu dokładnie sterczał na niebie różowiejącym z zachodu .  Nagle chłopiec głośno i serdecznie zapłakał .  Długie , opryskliwe , pełne niepojętych wyrazów kazanie nauczycielki uwieńczyło tę jedyną wycieczkę Marcina .  W pierwszych dniach marca pan Wiechowski , powróciwszy z sąsiedniego miasteczka , przywiózł wiadomość , która , rzec można , zatrzęsła węgłami budynku szkolnego .  Wszedł do pokoju z omarzniętymi wąsami i nie strzepnąwszy nawet śniegu z butów powiedział :  — Dyrektor przyjeżdża w tym tygodniu !  Głos jego miał ton tak szczególny i przerażający , że wszyscy obecni zadrżeli , nie wyłączając Marcina , Józi i Małgosi , którzy wcale zrozumieć nie mogli , co by właściwie to zdanie mogło znaczyć .  Pani Wiechowska zbladła i poruszyła się na krześle .  Jej duże , tłuste wargi drgnęły i ręce bezwładnie na stół opadły .  — Kto ci mówił ? — zapytała głosem zdławionym .  — No , Pałyszewski — któż miał mówić ? — odrzekł nauczyciel zdejmując szalik ze szyi .  Od tej chwili zapanowała w całym domu wielka trwoga i milczenie .  Małgosia , nie wiedzieć dlaczego , chodziła na palcach , Józia całymi godzinami płakała rzewnie po kątach , a Marcinek wyczekiwał z przerażeniem i nie bez pewnej ciekawości jakichś zjawisk nadprzyrodzonych .  Profesor po całych prawie dniach trzymał dzieci wiejskie w szkole , uczył je sposobem zwanym na skoro odpowiedzi na przywitanie : — „ zdorowo rebiata ! ” — wszystkich śpiewu chóralnego Kol sławien , a Piątka i Wójcika ćwiczył w sztuce wyliczania członków panującej rodziny carskiej .  Wpajaniu tych umiejętności towarzyszyło zdwojone rżnięcie dyscypliną .  Marcinek skulony przy swym oknie słyszał co chwila płacz wrzaskliwy , błaganie nadaremne i zaraz potem stereotypowe i nieodwołalne :  — Uch , nie będę , nie będę !  Póki życia , nie będę ! uch , panie , nie będę , nie będę ! …  Wieczorami , nieraz do późna , pan Wiechowski przygotowywał dzienniki szkolne i wykazy , stawiał stopnie uczniom i w sposób niewymownie kaligraficzny pisał tak zwane wiedomosti .  Oczy mu się zaczerwieniły , wąsy jeszcze bardziej obwisły , policzki wpadły i grdyka była w ciągłym ruchu od nieustannego przełykania śliny .  Na wsi rozeszła się głucha pogłoska : naczelnik przyjedzie !  Na tle tej wieści wyrastały dziwne domysły , prawie klechdy .  Wszelkie baśnie znosiła do budynku szkolnego na powrót Małgosia i szeptała je do ucha Borowiczowi i Józi , budząc w nich trwogę coraz okropniejszą .  W stancji szkolnej zaprowadzono radykalny porządek : zeskrobano rydlem z podłogi uschłe błoto i wyszorowano ją należycie , zmieciono kurze , otrzepano i wytarto popstrzone wizerunki żyraf i słoni , oraz mapę Rosji i globusik reprezentujący na górnym gzymsie szafy umiejętności odległe , wysokie i niedostępne .  Z sieni wyjechała do obórki beczka z kapustą , nie mniej jak cała zagródka i umieszczone w niej cielę .  Kupa nawozu została okryta gałęziami świerczyny .  Sam pedagog przyniósł z miasteczka dziesięć butelek najlepszego warszawskiego piwa i jedną krajowego porteru , pudełko sardynek i cały stos bułek .  Pani Wiechowska upiekła na rożnie zająca i pieczeń wołową , niewymownie kruchą , które to przysmaki miały być podane dyrektorowi na zimno , rozumie się , wraz ze słoikami konfitur , marynowanych rydzyków , korniszonów itd .  Całe to przyjęcie nauczycielowa zgotowała nie mniej pilnie , jak on przysposabiał szkołę .  Mogło się było wydawać , że tajemniczy dyrektor przyjeżdża po to , żeby z równą ścisłością zbadać i skontrolować smak zajęczego combra , jak postępy chłopaków wiejskich w dukaniu .  W przeddzień fatalnego dnia mieszkanie , kuchnia nauczycielska i izba szkolna były obrazem zupełnego popłochu .  Wszyscy biegali z oczyma szeroko rozwartymi i spełniali najzwyklejsze czynności w niewymownym naprężeniu nerwów .  W nocy prawie nikt nie spał , a od świtu znowu wybuchł w całym domu paroksyzm biegania , szeptania z zaschniętym gardłem i wytrzeszczonymi oczyma .  Miał nadejść posłaniec od Pałyszewskiego , nauczyciela szkoły w Dębicach ( wsi o trzy mile odległej ) , u którego wizyta dyrektorska pierwej niż w Owczarach wypaść miała .  Zanimby dyrektor przejechał trzy mile gościńcem , szybkobiegacz zdążając wprost przez pola miał wcześniej o jaką godzinę stanąć w szkole Wiechowskiego .  Już od samego świtu nauczyciel wyglądał co moment oknem , przy którym zazwyczaj uczył się Marcinek .  Pokój mieszkalny był uporządkowany , łóżka nakryte białymi kapami .  W kąciku za jednym z nich stały butelki z piwem , w szafie gotowe pieczyste i całe przyjęcie .  Gdy dzieci zaczęły ściągać się do szkoły i nauczyciel zmuszony był opuścić punkt obserwacyjny , wtedy zalecił Marcinkowi , ażeby on usiadł na tym miejscu i nie spuszczał oka z równiny .  Mały Borowicz sumiennie spełnił ten obowiązek .  Twarz przysunął do samego szkła , tarł je co chwila , gdy zachodziło parą oddechu , i wytrzeszczał tak oczy , że mu się aż napełniały łzami .  Około godziny dziewiątej ukazał się na widnokręgu punkcik ruchomy .  Obserwator przez czas długi śledził go wzrokiem z gwałtownym biciem serca .  Nareszcie , gdy mógł już dojrzeć chłopa w żółtym kożuchu , szerokimi krokami idącego po grzbietach zagonów , wstał z krzesła .  Była to jego chwila .  Czuł się panem położenia trzymając w ręku wiadomość tak stanowczą .  Wolnym krokiem zbliżył się do kuchni i w sposób lapidarny , podniesionym głosem zawołał :  — Małgośka , rypaj powiedzieć panu , że … posłaniec .  On tam już będzie wiedział , co to znaczy .  Małgosia wiedziała również , co w takich wypadkach czynić należy .  Rzuciła się do sieni , otwarła drzwi do izby szkolnej i z okropnym wrzaskiem dała znać :  — Panie , posłaniec !  Wiechowski wszedł natychmiast do swego mieszkania i zaczął wdziewać na się odświętne ubranie : szerokie spodnie czarne , kamaszki na wysokich obcasikach i z wystrzępionymi gumami , bardzo głęboko wyciętą kamizelkę i za duży żakiet , wszystko nabyte przed laty , czasu bytności w grodzie gubernialnym , u pewnego składnika trochę przechodzowanej tandety .  Marcinek wsunął się do pokoju i lękliwym głosem rzekł do nauczyciela :  — O , proszę pana , tam idzie …  — Bardzo dobrze , idź teraz , mój kochany , i schowaj się w kuchni razem z Józią .  Niech ręka boska broni , żeby was dyrektor zobaczył !  Wychodząc z pokoju Marcinek obejrzał się na belfra , który w owej chwili stał przed jednym z obrazów religijnych .  Twarz nauczyciela była biała jak papier .  Głowę miał schyloną , oczy przymknięte i szeptał półgłośno :  — Panie Jezu Chryste , dopomóżże mi też … Panie Jezu miłosierny …  Zbawicielu …  Zbawicielu ! …  W owej chwili wbiegła do izby pani Marcjanna i potrącając Borowicza wołała :  — Idzie ! idzie ! …  Pan Wiechowski wyszedł do szkoły , a tymczasem w stancji czyniono przygotowania ostateczne : okryto stół serwetą , nastawiono samowar i wycierano talerze , szklanki , noże i powyłamywane widelce .  Marcinek wynalazł już był dla siebie i towarzyszki bezpieczne schronienie za drzwiami między ścianą i ogromną szafarnią , która zajmowała połowę kuchenki .  Wtuleni w najciemniejszy kąt , oddawali się obydwoje z całą gorliwością co najmniej przez jakie półtorej godziny misji ukrycia swych osób .  Nakazywali sobie wzajem nieustannie milczenie , przysłuchiwali się z biciem serc każdemu szelestowi i tylko kiedy niekiedy ważyli się półszeptem wypowiadać jakieś niewyraźne sylaby .  Dopiero po upływie dwu godzin wbiegła raptem ze dworu nauczycielka , a za nią Małgosia .  Ta ostatnia w okropnej trwodze powtarzała raz za razem :  — Jedzie naczelnik !  Jedzie naczelnik !  W skórzanej budzie jedzie !  Oj , będzie tu teraz dopiero , będzie , mój Jezus kochany , drogi , oj , będzie tu , będzie !  Ciekawość przemogła wszelkie obawy : Józia i Marcin wyszli ze swej kryjówki , zbliżyli się na palcach do drzwi prowadzących do sieni i zaczęli kolejno wyglądać przez szczeliny i dziurę od klucza .  Ujrzeli tył budy karecianej na saniach , ogromne futro pana wchodzącego do szkoły i plecy Wiechowskiego , które się nieustannie schylały .  Po chwili drzwi do izby szkolnej zamknięto .  Wtedy z uczuciem gorzkiego rozczarowania powrócili do swej kryjówki za szafarnią i drżeli tam ze strachu .  Tymczasem do stancji szkolnej wkroczył kierownik dyrekcji naukowej , obejmującej trzy gubernie , pan Piotr Nikołajewicz Jaczmieniew , i przede wszystkim zrzucił z ramion olbrzymie futro .  Spostrzegłszy , że w tej izbie jest aż nadto ciepło , zdjął także palto i został w mundurze granatowym ze srebrnymi guzikami .  Był to wysoki i przygarbiony nieco człowiek , lat czterdziestu paru , o twarzy dużej , nieco rozlanej i obwisłej , którą otaczał rzadki zarost czarny .  Z ust dyrektora Jaczmieniewa prawie nie schodził uśmiech łagodny i dobrotliwy .  Zamglone jego oczy spoglądały przyjacielsko i życzliwie .  — Wszystko jak najlepiej , jaśnie wielmożny panie … — odpowiedział Wiechowski , uczuwając w sercu pewien promyczek otuchy na widok łaskawości dyrektora .  — Ależ zima u was tęga !  Dużo się człowiek nakołatał po świętej Rusi , a takiego zimna w marcu rzadko doświadczał .  Ja w karecie , w futrze , w palcie , a i tak czuję ten , wiesz pan , dreszczyk …  — A może by … — szepnął Wiechowski , mając dreszczyk stokroć bardziej przejmujący aż w piętach .  Dyrektor udał , że wcale nie słyszy tego , co powiedział Wiechowski .  Odwrócił się do dzieci , które siedziały nieruchomo , ze zdumienia wytrzeszczając oczy i w przeważnej większości szeroko rozwarłszy usta .  — Jak się macie , dziatki ? — rzekł łaskawie — witam was .  Stojąc za plecami Jaczmieniewa , Wiechowski dawał znaki oczami , rękami i całym korpusem , ale na próżno .  Nikt nie odpowiadał na powitanie zwierzchnika .  Dopiero po chwili Michcik naglony rozpaczliwymi spojrzeniami i gestami swego mistrza zerwał się i zawołał :  — Zdrawia żełajem Waszemu Wysokorodiju !  Dyrektor mlasnął ustami i wzniósł brwi tak zagadkowo , że Wiechowskiemu mróz przedefilował po grzbiecie .  — Panie nauczycielu , bądź pan łaskaw wywołać któregoś ze swych uczniów — rzekł wizytator po chwili — chciał by m usłyszeć , jak też czytają .  — Może jaśnie wielmożny pan sam raczy rozkazać któremu z nich — rzekł uprzejmie Wiechowski podając dziennik a jednocześnie całą duszą błagając Boga , ażeby jaśnie wielmożnemu panu nie strzelił czasami do głowy pomysł zgodzenia się na tę propozycję .  Jaczmieniew z grzecznym uśmiechem odsunął dziennik mówiąc :  — Nie , nie … proszę bardzo .  Wiechowski udał przez chwilę niby wahanie się , kogo by wyrwać , aż wreszcie wskazał palcem Michcika , którego umyślnie posadził w czwartej ławie .  Dyrektor wstąpił tymczasem na katedrę , usiadł i podparłszy pięścią brodę patrzał uważnie spod przymkniętych powiek na ten tłum dzieci .  Michcik wstał , z dystynkcją ujął Paulsona trzema palicami i dał koncert czytania .  Przestrach jak płyta marmurowa usunął się na chwilę z piersi Wiechowskiego .  Michcik czytał świetnie , płynnie , głośno .  Dyrektor przysposobił sobie dłonią ucho do łatwiejszego chwytania dźwięków , z zadowoleniem reparował akcenty i kiwał głową potakująco .  — Czy możesz mi opowiedzieć swoimi słowami to , co przeczytał eś ? — zapytał po chwili .  Chłopiec złożył książkę , odsunął ją na znak , że będzie czerpał opowiadanie tylko z pamięci , i zaczął wyłuszczać po rosyjsku treść bajki odczytanej .  Jaczmieniew ciągle się uśmiechał .  W najciekawszym punkcie opowieści podniósł w górę rękę z gestem charakterystycznym , jakiego używa nauczyciel , pewny , że mu jego miły uczeń trafnie odpowie — rzucił szybko zapytanie :  — Siedem razy dziewięć ?  — Szest'diesiat tri ! — z tryumfem zawołał Michcik .  — Wyśmienicie , wyśmienicie — rzekł głośno dyrektor , a schylając się do Wiechowskiego , szepnął półgłosem : — Szanowny panie nauczycielu , temu chłopcu w końcu roku … pojmuje pan ? … najpierwszą …  Pedagog schylił głowę i rozdął nieco nozdrza na znak nie tylko zgody , ale porozumienia się co do joty i przypominał w owej chwili kelnera z wykwintnej restauracji , który zgaduje życzenia gościa szczodrobliwego .  Był już prawie pewien sytuacji i , jak czyni zazwyczaj człowiek szczęśliwy , zaczął kusić fortunę .  — Może jaśnie wielmożny pan zechce jeszcze Michcika … coś z arytmetyki , z gramatyki ?  — Czy tak ?  Bardzo , bardzo jestem …  Ale trzeba już temu dać spokój .  Proszę , wyrwij pan kogoś jeszcze …  — Piątek ! — zawołał nauczyciel nieco zbity z tropu .  — Jeść ! — wrzasnął Piątek , pewny , że to chodzi o tak zwaną pieriekliczkę .  — Czytaj ! — zgrzytnął na niego Wiechowski .  Czytanie Piątka mniej już zachwyciło dyrektora .  Nie poprawiał go wcale , tylko uśmiechał się na poły dobrotliwie , na poły ironicznie .  Zanim chłopiec przemordował trzy wiersze , rzekł do nauczyciela :  — Proszę jeszcze kogoś wywołać …  W czaszce nauczyciela słowa powyższe sprawiły szum gwałtowny , który rozwiał wszystkie jego myśli jak wicher plewy .  Kilku jeszcze chłopców umiało sylabizować i to po parę liter zaledwie .  Na chybił trafił jednak Wiechowski zawołał :  — Gulka Matwiej !  Gulka powstał , wziął wskazówkę w rękę i cichutko wyszeptał kilka nazw liter moskiewskich .  Gdy dyrektor przynaglać go zaczął do głośniejszego mówienia , chłopak zląkł się , usiadł na miejscu , a koniec końców wlazł pod ławę .  Wówczas Jaczmieniew zstąpił z katedry i wszedłszy między ławki po kolei sam egzaminował dzieci .  Trwało to bardzo długo .  Nagle Wiechowski , miotający się w dreszczach przerażenia , usłyszał , że dyrektor mówi najczystszą polszczyzną .  — No , a kto z was , dzieci , umie czytać po polsku , no , kto umie ?  Kilka głosów odezwało się w rozmaitych kątach izby szkolnej .  — Zobaczymy , zaraz zobaczymy …  Czytaj ! — rozkazał pierwszej osobie z brzega .  Dziewczyna owinięta w zapaski wydobyła Drugą książeczkę Promyka i zaczęła dosyć płynnie czytać .  — A kto ciebie nauczył czytać po polsku ? — zagadnął ją dyrektor .  — Stryjna mnie nauczyli … — szepnęła .  — Stryjna , co to jest stryjna , panie nauczycielu ? — zwrócił się do Wiechowskiego .  — A ciebie kto nauczył czytać po polsku ? — spytał małego chłopca , nie czekając na odpowiedź Wiechowskiego .  — Pani nauczycielowa pokazała nom z Kaśką durkowane …  — Pani nauczycielowa ?  Wot kak ! — szepnął uśmiechając się jadowicie .  Wysłuchawszy jeszcze kilku chłopców i powziąwszy wiadomość , że im litery nierosyjskie wskazywał sam nauczyciel , dyrektor cofnął się spomiędzy ławek i rzekł do Wiechowskiego :  — Czy ksiądz jaki przychodzi do szkoły ?  — Nie .  U nas we wsi nie ma kościoła ; dopiero w miasteczku Parchatkowicach , o dziesięć wiorst stąd , jest kościół i dwu księży .  — Tak , tak …  No , panie Wiechowski — rzekł znienacka Jaczmieniew — bardzo , bardzo jest źle .  Na takie stado dzieci — dwu czyta , a pozostali nic nie umieją .  Źle mówię zresztą , bo dosyć znaczna ilość czyta po polsku , a w stosunku do czytających ruskie to ilość wprost kolosalna .  I mnie to nawet nie dziwi .  Pan , jako Polak i katolik , prowadzisz polską propagandę .  — Propagandę … polską ? — jęknął Wiechowski , wcale nie będąc w stanie zrozumieć , co by mogły oznaczać te dwa wyrazy , ale dobrze pojmując to jedno , że kryje się w nich słowo : dymisja .  — Tak … polską propagandę ! — zawołał Jaczmieniew krzykliwie .  — To może się panu i innym uśmiechać , ale nie takie jest , jak wielekroć pisał em w cyrkularzach , życzenie władzy .  Pan jesteś tutaj urzędnikiem i źle pan spełniasz swój urząd .  Mało dzieci czyta …  Nie widzę rezultatów .  — Michcik — szepnął Wiechowski .  — Co Michcik ?  Był eś pan kiedy w teatrze , widział eś pan głównego tenora i statystów ?  Otóż cała szkoła są to statyści , a ci dwaj — to główni śpiewacy , okazy …  Stara to sztuczka , na której ja się znam nieźle .  Powtarza się to przecie w każdej niemal szkole i jest śmiertelnie nudne …  Ja nie jestem z pana zadowolony , panie Wiechowski …  W nauczycielu zatrzęsło się serce i wnętrzności .  Nie widział już wcale osoby dyrektora i jak dziecko zwracał się ku szczelinie we drzwiach prowadzących do jego mieszkania , przez którą podpatrywała i podsłuchiwała bieg wizyty pani Marcjanna .  W mózgu jego biegały jeszcze niektóre myśli jak strzykania bólu .  Jedną z nich , ostatni środek ratunku , powiedział do Jaczmieniewa :  — Może jaśnie wielmożny pan dyrektor raczy wejść do mnie …  — Nie , ja nie mam czasu — i żegnam … — rzekł naczelnik szorstko , wdziewając palto z pośpiechem .  — Książki , wykazy prowadzę starannie … — rzekł jeszcze Wiechowski .  — Książki ! — zawołał dyrektor szyderczo .  — Sądzisz pan tedy , że w zamian za pensję , mieszkanie i stanowisko nie trzeba nawet prowadzić ksiąg , a jeżeli się pisze w nich cokolwiek , to jest to już tytuł do nagrody ?  Cóż zresztą … książki ?  Ja mam przecie pańskie wykazy .  Figurują tam cyfry czytających , których ja tu wcale nie znajduję .  Ostatnie słowa wypowiedział zarzucając futro na ramiona .  — Żegnam was , dzieci , uczcie się pilnie , starajcie się ! … — rzekł do zebranych uczniów .  Potem , wychodząc , odezwał się do nauczyciela :  — Moje uszanowanie …  Wiechowski nie był w stanie ani wyprowadzić go , ani wyjść za nim .  Stał oparty o stolik katedry i patrzył na drzwi wchodowe .  Mróz śmiertelny obejmował jego ciało i wstrzymywał krew w żyłach .  „ Wszystko się skończyło … — myślał pan Ferdynand — masz teraz …  Cóż tu robić , gdzież się tu wynieść , z czegóż tu żyć ?  Utrzymam się to z pisania próśb do sądu ?  Przecież tam już to samo czterech robi … ”  Skinął na dzieci , że mogą już iść sobie , otworzył drzwi do swego mieszkania i obejrzał tę izbę jednym spojrzeniem .  Nagle rozpacz i żal w potoku łez buchnęły z jego piersi .  Przez długi czas szlochał głośno jak dziecko , leżąc piersiami na stole .  Gdy podniósł oczy , spostrzegł w kącie szereg butelek z piwem .  Skoczył zaraz , chwycił pierwszą z brzegu , wyrwał korek i prawie jednym tchem wypił całą butelkę .  Rzucił w kąt pierwszą i wysączył drugą , potem trzecią i czwartą .  Pił , nie przestając głośno płakać , i już piątą butelkę odkorkowywał , gdy wtem ktoś mocno zastukał do drzwi .  Wiechowski z gniewem otwarł je szeroko i ujrzał przed sobą … znowu Jaczmieniewa w futrze i czapce , który uśmiechał się do niego i wyciągał obie ręce .  — Ot , pomyłka — mówił — ot , głupstwo !  Jak łatwo skrzywdzić uczciwego człowieka , ach , jak łatwo !  Wiechowski !  ja będę o panu pamiętał i podwyższę pensję .  Trzeba tylko , żeby więcej czytało … usilności , rozumiesz pan , więcej …  A co do śpiewów , to bardzo rad jestem , bardzo , bardzo …  I nie zapomnę .  Pensję już w następnym miesiącu dostaniesz pan lepszą …  No , mnie się śpieszy , więc do widzenia .  Proszę nie gniewać się za nieuważne słowa …  Usilności tylko , usilności …  Ścisnął przyjaźnie rękę Wiechowskiego i wyszedł z izby .  Nauczyciel postępował za nim krok w krok , najpewniejszy , że to , co widzi , słyszy i czego doświadcza , jest snem raptownym po wypiciu tylu butelek Machlejda .  Przede drzwiami stała gromada bab , więc je rozsunął i zrobił miejsce dla dyrektora .  Usadowił go w karecie , otulił mu nogi pledem , kłaniał się kilkanaście razy , następnie , gdy kareta znikła na skręcie drogi , powrócił do siebie i wciąż trwał w złudzeniu , że śpi coraz mocniej .  Z tego obłędu wyrwała go dopiero pani Marcjanna .  Wpadła do izby jak kula armatnia i podrygując rzuciła się mężowi na szyję .  — A to szelmowskie chłopstwo !  A to nam usługę wyświadczyło ! — krzyczała zanosząc się od śmiechu .  — Jaką usługę , co ty pleciesz ?  — To ty nic nie wiesz ?  Ano , przecie baby skargę na ciebie zaniosły .  — Masz ci … jakie baby ?  — Gulonka , Pulutowa , Piątkówka , stara Dulębina , Zalesiaczka , no , wszystkie baby …  — Gdzie , jak ?  — Ano tak .  Jak dyrektor przyjechał , zeszły się i czekały pode drzwiami całą wsią .  Jak wyszedł z sieni , obstąpiły go , skłoniły się i Zalesiaczka wyleciała pierwsza z gębą …  — Czegóż ona chciała ?  — Chi- cha ! — zaśmiał się pan Wiechowski .  — Tak to mię oskarżyły !  A niechże im też Pan Jezus da zdrowie ! …  Samem nawet zapomniał dyrektorowi powiedzieć o tym śpiewaniu .  Chy … — wrzasnął nagle , wywijając po stancji jakieś kozackie hołubce .  Zziajany stanął przed żoną i rzekł :  — Marcysiu , wykpił em się !  Podwyższy mi pensję !  Jeszcze lepiej stoję niż ten Pałyszewski .  Wiesz ty co , żoneczko czarnobrewko , palnijmy sobie to piwko , co go dyrektor pić nie chciał .  Okropnie my smakuje …  Pani Wiechowska zgodziła się bez trudu i nauczyciel zaczął żłopać szklankę po szklance .  Sama pomagała mu w tym dosyć skutecznie .  Nawet Józia , Marcinek i służąca dostali każde po ćwierć szklanki .  Skończywszy z piwem , pan Wiechowski zaczął napierać się o gorzałeczkę .  Wkrótce potem Marcinek słysząc w pokoju wrzask okropny uchylił drzwi i zobaczył z przerażeniem , że nauczyciel , odziany tylko w bieliznę , siedzi na stole , trzyma w jednej ręce flaszkę z jarzębinówką , w drugiej duży kieliszek , i wymyśla komuś zapamiętale .  — Chamy , łajdaki ! — wrzeszczał pedagog wytrzeszczając oczy — musicie śpiewać , jak wam każę , i gadać , jak wam każę !  Wszystkie bechy będą szczekać po russki !  Ponimajesz , chołop , mużyczjo ?  Sam dyrektor własnym słowem wyraził się , że mi pensję podwyższy , ponimajesz , chamskoje otrodje ?  Bunt chciałyście zrobić ?  Chi - cha ! …  Na , w zuby ! — wołał , mierząc w niewidzialnych przeciwników .  Pochyliwszy się zanadto , zleciał ze stołu na sofkę i stoczył się na ziemię .  Smaczna jarzębinówka wylała się z przechylonej butelki i długą strugą popłynęła w szparę między deskami .  Mały Borowicz ze zgrozą widział potem , jak Małgośka i pani Marcjanna ciągnęły profesora za czuprynę do łóżka i jak tenże profesor , wierzgając nogami i broniąc się pięścią , zapamiętale wyśpiewywał :  Ach , powstancy kochający  Udirajut kak zajoncy …  Kiedy tak nauczyciel oddawał się radości , zwierzchnik jego przebywał tymczasem łańcuch wzgórz niezbyt wysokich .  Gościniec ciął na ukos pochyłość bardzo wydłużonego pagórka , aż do przełęczy .  Stamtąd zjeżdżało się na kilkumilową płaszczyznę , pośrodku której znajdował się gród gubernialny , siedziba oświaty ludowej .  Z tej strony wzgórz doliny i wyniosłości okryte były czarnymi lasami .  Wśród nich bieliły się szerokie polany z długimi smugami wsi chłopskich .  Dzień był ciepły , przecudny .  W godzinie południowej słońce literalnie topiło swym blaskiem powierzchnię tej całej rozległej okolicy .  Ciepłe tchnienia wiały na kraj lecąc od wiosny , która zza gór , zza lasów szła już w tamte strony .  Konie ciągnące karetę szły pod górę noga za nogą , toteż Jaczmieniew nie czuł wcale , że jedzie .  Spuścił szybę karety i wygodnie półleżąc na siedzeniu oddawał się marzeniom .  Bardzo dawne i niewymownie miłe mary zlatywały ku niemu na skrzydłach powiewów wiosennych i otaczały go rozkoszną ciżbą .  — Góry , góry … — szeptał , spoglądając ze swego okna na daleki widok .  Przypomniały mu się młodzieńcze wędrówki w Bawarii , w Tyrolu , we Włoszech i Szwajcarii .  Po ukończeniu studiów na wydziale filologicznym w Moskwie Jaczmieniew , zapalony ludowiec , zdecydował się „ iść między naród ” , osiąść w szkole wiejskiej .  Pragnąc wszakże zdobyć i przyswoić sobie metodę pracy , która by dawała plony jak najobfitsze , odbył wycieczki do Szwecji , Anglii , Niemiec i Szwajcarii i we wszystkich tych krajach pilnie studiował szkolnictwo ludowe .  Najlepiej poznał Szwajcarię , z kijem w ręku i tornistrem na plecach wędrując od Jeziora Bodeńskiego aż do Lugano i Genewy .  W każdej niemal szkole zapoznawał się z nauczycielem , słuchał wykładów , brał udział w wycieczkach i studiował szczególnie tak zwaną Primarschule , gdzie nauczanie rozpoczyna się od wesołych gawęd i zabaw na świeżym powietrzu .  Teraz , jadąc , wspomniał sobie pewne małe dziewczątko w ogromnych trzewikach podbitych gwoździami , z wielkim parasolem w ręku idące do szkoły w szarugę i wicher ze swej chaty sterczącej pośród chmur , gdzie tylko koza , karmicielka rodziny , żywność dla siebie wynaleźć zdoła i gdzie człowiek biedniejszy jest stokroć niż koza .  Cóż by dał za to , żeby jeszcze raz w życiu pójść z sześcioletnimi obywatelami wolnego Schwizerlandu do lasu , szukać z nimi ukrytych między liśćmi „ zwerglów ” w wielkich , spiczastych czapkach , a z ogromnymi brodami …  Ach , cóż by dał , ażeby wrócić do tamtej młodości , toczyć długie rozprawy z uczciwymi belframi wiejskich szkółek szwajcarskich , długo w noc z nimi radzić o sposobach zniesienia ciemnoty w „ strasznej Rosji ” i mieć w piersi prawe , szlachetne serce ! …  I nagle dyrektor Jaczmieniew zapłakał …  Ciepły wietrzyk wzmagał się , gdy kareta dosięgła szczytu góry .  — Ach , jakże jestem już stary , jak bardzo stary … — szepnął do siebie Jaczmieniew .  — Przeszło , minęło niepowrotnie , rozwiało się niby mgła nad jeziorem .  Wczoraj , zda się , człowiek z kijem w ręku łaził po skałach , ażeby się nauczyć , jak najlepiej , najszybciej , najhumanitarniej rozniecać światło wpośród ciemnych mas chłopstwa , a dziś …  Nie należy szerzyć oświaty w kosmopolitycznym znaczeniu tego wyrazu , lecz należy szerzyć „ oświatę rosyjską ” .  Na to zdał się cały Pestalozzi …  Pragnąc za pomocą zruszczenia tych chłopów polskich istotnie przyczynić się do szybkiego rozwoju Północy na drodze cywilizacji , należało by to zrobić tak skutecznie , ażeby chłop tutejszy ukochał Rosję , jej prawosławną wiarę , mowę , obyczaj , ażeby za nią gotów był ginąć w wojnie i pracować dla niej w pokoju .  Trzeba by więc wydrzeć z korzeniem tutejszy , iście zwierzęcy , konserwatyzm tych chłopów .  Trzeba by zburzyć tę odwieczną , swoistą kulturę niby stare domostwo , spalić na stosie wierzenia , przesądy , obyczaje i zbudować nowe , nasze , tak szybko , jak się buduje miasta w Ameryce Północnej .  Na tym gruncie dopiero można by zacząć wypełnianie marzeń pedagogów szwajcarskich .  To , co my robimy , te środki , jakie przedsiębierzemy …  I cóż by tu można zrobić , co tu właściwie zaprojektować celem wzmocnienia rusyfikacji , tej rusyfikacji nieodzownej i skutecznej ? …  Pytanie to wytrysło niespodziewanie z głębi dumań Jaczmieniewa i stanęło przed nim z całą swoją stanowczą wyrazistością niby tajny agent policji ukazujący się zza węgła , kiedy się go najmniej spodziewają .  Kareta znajdowała się na szczycie góry , po której grzbiecie szła droga .  Z prawej i lewej strony otwarty był widok rozległy na dwie płaskie doliny .  Tu i tam ciągnęły się smugami lasy , pagórki , wielkie białe płaty pól … Daleko , daleko za ostatnimi sinymi borami szarzały lekkie mgły przesłaniając widnokrąg .  Było samo południe .  Z kominów chat w ogromnych wsiach szły wszędzie dymy błękitnymi słupami .  Był to jedyny ruch w tej niezmiernej przestrzeni .  Cała ona leżała w niemym spokoju , jakby spała .  Tylko długie pasma dymów zdawały się pisać na białych , martwych kartach polan nikomu nieznane , tajemnicze znaki .  Na dolnym korytarzu gimnazjum klasycznego w Klerykowie znajdowało się mnóstwo osób .  Byli tam urzędnicy , szlachta , księża , przemysłowcy , a nawet zamożniejsi chłopi .  Cały ten tłum stanowił w owej chwili jedną kategorię : rodziców .  Korytarz był długi , wyłożony posadzką z piaskowca i bardzo dobrze przypominał pierwotną swoją fizjonomię : korytarz klasztorny .  Wąskie okna wpuszczone były w mury bardzo grube i chłodne ; panował tam jeszcze dawny cień i smutek .  Przez zestarzałe , zielonawoniebieskie szyby padały ukradkiem promienie rannego słońca i złociły świeżo wybielone ściany i żółtawą , wydeptaną posadzkę .  Z prawej i lewej strony był szereg drzwi prowadzących do sal szkolnych .  Drzwi te równie jak okna były poroztwierane , gdyż właśnie świeżo pociągnięto ściany klas na kolor szaroniebieski , z wielkimi lamperiami , i wymalowano podłogi żółtą farbą olejną .  Srogi zapach terpentyny i lakierów napełniał cały korytarz .  W przedsionku , za oszklonymi drzwiami spał najspokojniej , już o tak wczesnej godzinie , wysoki i chudy pedel , znany dwu generacjom pod pseudonimem „ pana Pazura ” .  Pomimo że pan Pazur wysłużył dwadzieścia pięć lat na Kapkazie za Mikołaja , a drugie tyle siedział w instytucji z tak forsownym zamiłowaniem uprawiającej mowę rosyjską , nie nauczył się tego języka , zdążył jednak zamienić swój rodowity na gwarę niesłychaną , składającą się z wyrazów zupełnie nowych , których treść ani brzmienie nikomu na szerokim świecie , z wyjątkiem pana Pazura , znanymi nie były .  Sam pan Pazur chętnie zastępował niektóre wyrazy już to ruchami pięści , już tak zwanym trąbieniem na nosie , przymykaniem oczu , a nawet wywieszaniem języka .  Od czasu zniesienia ostanówek po subotach , czyli kary cielesnej , stosowanej często , pan Pazur stracił humor i fantazję .  Zaczął drzemać i znosić mężnie urągowiska nawet wstępniaków i pierwszaków .  Na drugim krańcu korytarza znajdowała się kancelaria gimnazjalna , do której nieustannie wchodzili przybywający profesorowie .  Tłum osób zwiększał się również .  Szmer żywej a przyciszonej rozmowy , przyciszonej z tego na ogół względu , że prowadzona była po polsku w obrębie murów gimnazjum rosyjskiego — wznosił się i nacichał .  W ciżbie osób chodzących wzdłuż korytarza znajdowała się także pani Borowiczowa i Marcinek , kandydat do klasy wstępnej .  Kandydat ubrany już był „ po męsku ” : zdjęto mu nareszcie sznurowane trzewiki i pończochy , odziano w rzeczywiste spodnie , sięgające aż do samych obcasów nowych kamaszków z gumami .  Te spodnie i kamasze były przygotowaniem do munduru gimnazjalnego , stanowiły jak gdyby przedmowę napisaną do dzieła , które jeszcze nawet w brulionie skomponowane nie zostało .  Ażeby przywdziać mundur — należało zdać egzamin .  Prośba o zaliczenie Marcinka w poczet uczniów klasy przygotowawczej wraz ze świadectwem ogólnego stanu majątkowego rodziców , szczepienia ospy , metryką etc . — podana została na imię dyrektora o dwa miesiące wcześniej .  W danej chwili czekano wyznaczenia terminu egzaminów .  Termin taki był właśnie treścią ożywionej rozmowy osób spacerujących .  Każda jednostka należąca do personelu gimnazjalnego , przesuwając się między tłumem , była przedmiotem pilnej i skupionej uwagi , a niejednokrotnie składem zapytań o ten właśnie dzień egzaminów .  Żaden z pedagogów klerykowskich , a tym bardziej żaden z tak zwanych pomocników gospodarzy klas , nie był w możności dać odpowiedzi choć w przybliżeniu prawdopodobnej .  Szczególniej zaniepokojonymi owym dniem tajemniczym czuli się obywatele ziemscy i na ogół ludzie z daleka przybyli .  Właściwie termin ogłoszony w dziennikach już minął .  W dniu wyznaczonym niektóre egzamina odłożono na później , bez określenia bliżej daty , inne rozrzucono w ten sposób , że malec zdający do klasy wstępnej dziś miał być przesłuchiwany z rosyjskiego czytania , dopiero po upływie tygodnia z arytmetyki , a znowu kiedy indziej z pacierza i katechizmu .  Rodzice , czasami o kilkanaście mil przybyli , bez upewnienia się , czy dzieci przyjęte będą , nie mogli odjechać .  Stąd powstawały namiętne szepty i zasięganie informacji .  Pani Borowiczowa miała wszystkiego trzy mile do Gawronek , ale również czuła się w Klerykowie jak na szpilkach .  Żadnego egzaminu Marcin jeszcze nie zdawał ; nie było też wcale pewności , czy będzie przyjęty , wobec ogromnego napływu kandydatów .  Wszystkie te okoliczności , połączone z obawą , pragnieniem , z niepokojem o dom itd . , sprawiały , że matka Marcinka była smutna i zdenerwowana .  Dość szybko chodziła po korytarzu prowadząc syna za rękę .  Jej stara , niemodna mantylka , wypłowiała parasolka i bardzo wiekowy kapelusz nie zwracały uwagi osób bogatszych , ale wpadły zaraz w oko jegomościowi w czarnym surducie , w szerokich spodniach , schowanych w cholewy grubych butów wyglancowanych szuwaksem .  Jegomość był tęgi , czerwony na twarzy i miał widać astmę , bo sapał ciężko i pokaszliwał .  — Proszę też pani — rzekł szeptem , przystępując do pani Borowiczowej — nic nie wiadomo , kiedy egzamina ?  — Nic nie wiem , mój panie .  Pan syna oddaje ?  — A chciał by m …  Czwarty dzień siedzę .  Nie wiem już , co robić nawet …  — Śpieszy się panu ?  — A i jakże , proszę łaski pani , u mnie propinacja zwłoki nie cierpi .  Akcyźny jeździ , a wiadomo , co to akcyźny , jak gospodarza w domu nie masz .  Raz człowieka nie masz , drugi raz , to on tam natychmiast zada corny kawy z czytryną !  — Chłopiec do wstępnej klasy ?  — Ma się wiedzieć , proszę łaski pani .  — Przygotowany ?  — Ha , kto jego wie ?  Powiedział korepetur , że najpierwsza ranga .  Kiedy propinator zaczął szczegółowiej opowiadać o przygotowaniu swego syna , wszedł na korytarz dyrektor gimnazjum .  Był to stary i siwy człowiek , średniego wzrostu , z brodą krótko przystrzyżoną .  Szedł podniósłszy głowę i rzucał szybkie spojrzenia na prawo i na lewo spod ciemnoniebieskich okularów .  Znienacka wstrzymał się przed szynkarzem i głośno zawołał na niego :  — Wam czewo ?  Gruby jegomość zapiął swój czarny surdut i uderzył się dłonią po karku .  — Kto pan jesteś ? — pytał dyrektor coraz głośniej , natarczywiej i niegrzeczniej .  — Józef Trznadelski … — wybełkotał .  — Czego pan sobie życzysz ?  — Syn … — szepnął Józef Trznadelski .  — Co syn ?  — Do egzaminu …  Dyrektor zmierzył propinatora badawczym spojrzeniem od stóp do głów , dłużej zatrzymał wzrok na cholewach jego butów , a później zadarłszy głowę jeszcze wyżej ruszył do kancelarii , nie odpowiadając na ukłony zgromadzonych .  W czasie tej rozmowy pani Borowiczowa ze strachem oddaliła się z tego miejsca i stanęła aż w przedsionku .  Kręciło się tam kilkunastu uczniów w mundurach , z pierwszej albo drugiej klasy , którzy mieli jakieś poprawki , gdyż nawet kopiąc się wzajemnie i wodząc za łby , nie wypuszczali z rąk łacińskich i greckich gramatyk .  Marcinek oddalił się od matki i przypatrywał właśnie bójce dwu gimnazistów , gdy z podwórza nadbiegł trzeci w mundurze i niezwłocznie zaczepił małego Borowicza :  — Te , ryfa !  kto ci sprawił takie majtasy ?  — Mama … — szepnął Marcinek , cofając się do muru .  — Ma-ma ?  Nie pradziadek Pantaleon Zapinalski z Cielęcej Wólki ?  — Nie … ja nie mam pradziadka Zapinalskiego … — rzekł zdumiony Borowicz .  — Nie masz ?  To gdzieś go podział ?  Gadaj !  — A co to kawaler chce od mego syna ? — zapytała pani Borowiczowa dotknięta trochę kpinami z jej syna .  Zamiast odpowiedzi gimnazista siadł po damsku na poręcz schodów , zjechał w mgnieniu oka aż na sam dół i znikł jak senne marzenie w mroku suteryn , gdzie mieściły się drwalnie i składy szkolne .  Jednocześnie pan Pazur drzemiący na stołeczku dźwignął cokolwieczek jedną ze swych ogromnych powiek i chrapliwym głosem wrzasnął :  — Wospreszcza się gadać po polski !  Dwaj uczniowie , którzy przed chwilą wyrywali sobie garściami włosy , posłyszawszy admonicję pana Pazura , jak na komendę zgodnymi głosami zaintonowali pieśń :  Pazur  Mazur  Obżarł się grochu ! …  Pedel zatrzasnął uchyloną nieco powiekę i naśladując od niechcenia wargami świst rózgi wykonał ręką kilka ruchów dokładnie przypominających rznięcie na pokładankę .  Pani Borowiczowa zbliżyła się do niego i dotknąwszy ręką jego ramienia zapytała :  — Panie , czy nie mógł by mi pan powiedzieć , kiedy będzie egzamin ?  Pedelisko spojrzało na nią leniwie i nic nie rzekło .  Wówczas wsunęła mu w garść srebrną czterdziestówkę i powtórzyła swe pytanie .  Stary ożywił się zaraz i począł skrobać swoją błyszczącą łysinę .  — Widzi pani , mnie nic nie izwiestno .  Ale trzeba by tak zrobić : jak uczytieli wyjdą z kancelarii i pójdą na etaż , to można iść do sekretara .  Jeśli kto wie , to on …  — A prędko też mogą wyjść z tej kancelarii ?  — Ha … tego to już znać nie mogę .  Wiadomość tę matka Marcina powtórzyła kilku osobom na korytarzu .  Wieść o możliwości powzięcia jakiejś wskazówki szybko się rozeszła wśród tłumu .  Istotnie dyrektor , a za nim nauczyciele kolejno wychodzili z kancelarii i udawali się na piętro , gdzie mieściła się większość klas wyższych i dokąd nikomu z obcych wchodzić nie pozwalano .  W kancelarii jednak zostało jeszcze kilku profesorów .  Jeden z nich wszedł do klasy , której nie odnawiano , i wprowadził tam ze sobą uczniów zdających poprawki .  Drzwi do tej izby zostały niezamknięte i Marcinek z trwożną ciekawością przypatrywał się i przysłuchiwał procesowi egzaminowania .  Stary nauczyciel w granatowym fraku chodził od drzwi do okna , coś pod nosem mrucząc , a uczeń rozwiązywał na tablicy zadanie algebraiczne .  Ujrzawszy jakieś znaki i cyfry , których znaczenia wcale nie rozumiał , Marcinek ścierpł ze strachu i szepnął do matki ze łzami :  — Mama myśli , że ja zdam , kiedy ja tego wcale nie umiem !  — Ależ ciebie o to pytać nie będą …  Widzisz przecie , że to uczeń z wyższej klasy odpowiada .  Swoją drogą Marcinek ze strachu nie ochłonął , a widok iksów i igreków bardziej jeszcze powiększył ciężar , który malca jak stos gruzu przyciskał .  Nareszcie wyszli z kancelarii ostatni nauczyciele i wówczas pewna grupa osób , do której przyłączyła się i pani Borowiczowa , wsunęła się do tego pokoju .  Był on długi , ciemny , z jednym oknem , którego dolna rama znajdowała się na równi z brukiem podwórza .  Siedział tam tyłem do drzwi zwrócony sekretarz szkoły .  Przybyli dosyć długo stali u drzwi , nie śmiejąc zaczepić sekretarza pogrążonego w pracy .  Nareszcie ktoś chrząknął .  Urzędnik obejrzał się i spytał zebranych , czego sobie życzą .  Obywatel ziemski , który przywiózł do szkół dwu chłopców aż z drugiego końca sąsiedniej guberni , wyłożył językiem z kiepska - rosyjskim prośbę o podanie jakiejś wskazówki co do dnia egzaminów .  — Nic panu nie mogę powiedzieć — odrzekł sekretarz — gdyż nic nie wiem .  Wszystko zależy od nauczyciela wykładającego w klasie wstępnej , pana Majewskiego , jeżeli o egzamina do wstępnej panu idzie .  Przypuszczam , że w tym jeszcze tygodniu .  — W tym tygodniu … — zamruczał szlachcic , który już osiem dni był poza swym folwarkiem .  — Tak sądzę … — rzekł sekretarz i zaczął natychmiast wycierać gumą , w drzewo oprawioną , jakiś błąd w swych papierach .  Szlachcic zwrócił się do osoby najbliżej przy nim stojącej , niby to jej wyjaśniając odpowiedź , a właściwie w oczekiwaniu , że urzędnik jeszcze coś powie .  Ten wszakże nie tylko nic nie powiedział , ale się nadto spojrzał z wyrazem niecierpliwości .  Wówczas cała gromada opuściła kancelarię .  Smutek jeszcze większy ogarnął Marcina i jego matkę , gdy się znaleźli na ulicy .  Niepokój oczekiwania nie ustał , a wzmogło się znużenie .  Chłopiec od chwili przyjazdu do tego miasta był smutny .  Męczyła go i dławiła spiekota miejska , bruk palił i wykręcał mu nogi , widok murów , a brak horyzontu sprawiał mu przykrość bez nazwy , co mimo nieustannych westchnień nie mogła wyrwać się z piersi .  Wszystko w tym mieście było inne niż na wsi , było dla niego zimne i szorstkie , traktowało go nie jak dziecko .  Drzewa stojące gdzieniegdzie obok chodników , małe drzewa , ujęte w żelazne okratowania jak kajdaniarze , napawały go boleścią , czuł taki brak miękkiej murawy , że ze łzami poglądał na jej ździebełka wegetujące między kamieniami bruku , a jedyną ulgę i pociechę znajdował w spoglądaniu na niebo , które jedno było takie samo jak w Gawronkach i które jedno jak wierny przyjaciel szło za nim wszędzie , dokądkolwiek się skierował .  Wprost z gimnazjum powrócili do hotelu i zamknęli się w swoim numerze .  Zajazd mieścił się w jednej z brudniejszych ulic miasta .  Z bramy w piętrowym froncie domostwa wchodziło się tam na mało co szersze od niej podwórze , wybrukowane takimi bulwami kamiennymi , jakby ta robota wykonana została przez cyklopów , budowniczych Akryzjusza , dziada Perseuszowego .  Stajnia nakryta wielkim i dość dziurawym dachem była przedłużeniem dziedzińca .  Z obydwu stron odkrytego placyku znajdowały się dwa długie parterowe domy , w których mieściły się pokoje hotelowe .  Wchodziło się do nich wprost z bruku , na którym znać było , że konie szlachciców goszczących w murach Hotelu Warszawskiego nieraz bardzo długo czekać musiały na wyjazd swych władców .  W rogu dziedzińczyka czerniały na odrapanym murze ogromne litery napisu :  Numerowy — a niżej widać było okno do połowy schowane w ziemię .  Tam właśnie mieszkał chudy i ponury Wincenty , istota żyjąca z napiwków składanych w jej dłoni tytuł em wynagrodzenia za usługi wszelkiego rodzaju , do jakich jej używał świat goszczący w Hotelu Warszawskim .  Pani Borowiczowa kazała Marcinkowi powtarzać gramatykę rosyjską , a sama ułożyła się na kanapie , żeby odpocząć .  Pragnęła choć chwileczką snu skrócić czas oczekiwania na rezultat swych zabiegów , ale nie udało się jej zmrużyć oka .  Twarda poduszka hotelowa i wilgotna jej poszewka przejmowały ją wstrętem ; co chwila rozlegał się łoskot straszliwy , gdy na dziedziniec wjeżdżała jakaś furmanka , a nadto z sąsiedniego numeru , dokąd prowadziły drzwi zamknięte na głucho i zatarasowane komodą , słychać było ciągłe hałasy i wrzaski .  — Sam ojciec nie ma wyobrażenia o udareniach , a będzie tu mnie uczył ! — wrzeszczał piskliwie i z zajadłością nadzwyczajną głos dziecięcy .  — Ja ci się nie pytam , cembale , o to , czyja umiem udarenia , czy nie , tylko ci każę czytać …  — odpowiadał głos gruby .  — No to ja ojcu mówię , że ojciec nie umie !  Golić brody ojciec umie , strzyc kłaki to samo , ale co do czytania , to tam już nie ojca głowa .  — Widzieli ście wy , moi ludzie … — biadał głos gruby .  — Jeszcze toto do sztuby nie weszło , a już taki rezon .  A cóż to będzie potem ?  Ojcem swym , rodzicem gardzisz ?  — E ! … daj mi tam , ojciec , święty pokój ! …  Pan inaczej kazał czytać , i cała rzecz .  — Ale tu pana nie ma , rozumiesz ty to ?  Jutro albo pojutrze wezmą cię na spytki i pójdziesz na grzyby , jak nie będziesz czytał , bo zapomnisz na amen .  — A , zaraz na grzyby … — mruknął głos dziecięcy .  Marcinek stojąc w oknie szeptał oklepane terminy gramatyczne , które umiał , nie dość powiedzieć jak pacierz , bo na wyrywki jak tabliczkę mnożenia — i spoglądał apatycznie na dziedziniec .  Rozmowa w sąsiednim numerze mało go interesowała , natomiast uderzało go to , co widział obok mieszkania stróża .  Stał tam Izraelita odziany w surdut długi , ale nie sięgający do kostek i zupełnie czysty .  Trzymał w ustach białą kościaną rączkę laski i słuchał tego , co mu żywo rozpowiadał numerowy .  Kiedy niekiedy rzucał spod oka wejrzenie na szyby , przy których stał Marcinek , i ciągle palcami prawej ręki drapał się w brodę .  Wkrótce zbliżył się wolno do drzwi numeru i zastukał .  — Któż tam ? — z niepokojem spytała pani Borowiczowa , przekręcając klucz w zamku .  — To ja , proszę wielmożnej pani — rzekł przybyły , wsuwając do numeru głowę .  — Jestem kupiec zbożowy , chcę troszkę powiedzieć o interesie .  — Ja nie mam teraz czasu mówić o tych sprawach , mój panie .  Jedź pan z łaski swojej do Gawronek do mego męża , to się pan z nim rozmówisz .  — Tak to łatwo wielmożnej pani powiedzieć : jedź …  Takie czasy okropne nastały z tą stagnacją , z tym … rządem .  Zresztą , czy ja potrzebuję wielmożnej pani te rzeczy wytłumaczyć ? — rzekł , wchodząc prawie forsą do pokoju .  — Mój panie kupiec , ja nie jestem wielmożną , o interesie teraz i tutaj mówić nie będę , bo mam inne , ważniejsze sprawy na głowie …  — Z tym młodym kawalerem .  Ja rozumiem , moja pani kochana .  To jest niemały kłopot … ja to wiem … — rzekł z westchnieniem .  Westchnienie i sama wzmianka o kawalerze zmiękczyły zaraz serce pani Borowiczowej .  — Oddawał eś pan może syna do gimnazjum ? — spytała .  — Ja nie oddawał em , bo mnie nie bardzo stać na takie fanaberie w dzisiejszych czasach , ale mój brat , ten oddawał .  No i użył na tej zabawce …  A do której klasy ? — spytał Marcinka z uśmiechem .  — Do wstępnej , panie .  — Uu !  Bardzo dużo kandydaty , całe sto ludzi , powiadają , na trzydzieści cztery miejsca .  Czy dobrze przygotowany … przepraszam , jak imię synka ?  — Marcinek … — odrzekła pani Borowiczowa .  — Pan się pyta , czy dobrze przygotowany ?  Zapewne że dobrze , ale czy zda … któż to może wiedzieć ?  — Dlaczego on nie może zdać , taki Marcinek ! — zawołał kupiec .  — On zda na pewno , tylko od tego zdania do przyjęcia — to jeszcze cały loch .  Niech pani obliczy : sto kilka i może jeszcze więcej kandydaty , na trzydzieści cztery miejsca …  to jest okropna cyfra .  Oni … te Moskale — dodał ciszej — oni chyba będą od razu nasze biedne dzieci pytać z łaciny przy egzaminie do wstępnej klasy ! …  Dzisiaj prawie każdy przygotowany , wszystkie mówią po rusku , a oni wybierają tylko niektórych .  To są ciężkie czasy , moja pani , dla oszwiate …  Wejrzenie Marcinka spotkało się ze wzrokiem matki i nie zaczerpnęło tam otuchy .  Ten Żyd zdał się nagle pani Borowiczowej złym zwiastunem .  Miała chęć wyprosić go z numeru , kiedy on rzekł znowu :  — Mój brat dwa lata temu , jak oddawał synka tak samo do wstępnej klasy , to on się doskonale urządził .  — Jakże on się urządził ?  — On sobie pomyślał : Kto może najlepiej wiedzieć , jak trzeba odpowiadać , żeby zdać do pierwszej klasy ?  Oczywiście ten , co egzaminuje do pierwszej klasy .  On sobie pomyślał dalej : Dlaczego ten , co egzaminuje do pierwszej klasy , nie ma nauczyć mojego Gucia dobrze odpowiedzieć ?  Dlaczego on jemu nie może dać korepytycje , kiedy wszystkie profesory mają prawo dawać korepytycje ?  Mój brat tak sobie pomyślał i udał się do pana Majewskiego , który egzaminuje , który później przez cały rok uczy we wstępnej klasie ruskiego , artymetyki … on jego grzecznie poprosił …  — Dużo też zapłacił brat pański za takie lekcje ?  — Tego ja nie wiem dokładnie , ale mnie się zdaje , że niedużo .  To jest wyrozumiały człowiek , ten pan Majewski .  — A czy długo bratanek pański chodził do niego ?  — To samo niedługo .  Całej parady tydzień chodził .  — I zdał ?  — Zdał bardzo dobrze , lepiej niż takie , co mieli korepytory akademiki …  — Panie łaskawy — rzekła matka Marcinka — nie mógł by ś się pan czasem dowiedzieć od swego brata , ile on też zapłacił panu Majewskiemu ?  — Dlaczego nie ?  Ja mogę się dowiedzieć , ale odpowiem chyba aż jutro , bo mój brat mieszka bardzo daleko , na drugim końcu miasta , za przedmieściem Podpórką , a ja nie mam tam żaden interes …  — Ja by m panu zwróciła koszta na dorożkę — rzekła pani Borowiczowa , wydobywając z woreczka papierek rublowy i podając go kupcowi — gdyby ś pan zechciał zaraz pojechać i dowiedzieć się szczegółowo .  — Owszem , ja to mogę zrobić dla pani — rzekł starozakonny , od niechcenia chowając papierek do portmonetki .  — Ja się dowiem i niedługo wrócę .  Adiu !  Zanim pani Borowiczowa zdołała ochłonąć z ogniów , które na nią uderzyły , gdy słyszała o możności takiego polepszenia sprawy egzaminów , nim zdążyła skupić myśli i zważyć okoliczności , Izraelita już pukał do drzwi .  Misję wywiedzenia się całego sekretu od brata mieszkającego na drugim krańcu miasta Klerykowa załatwił tak szybko , jakby w tym Klerykowie funkcjonowały jakieś piorunujące środki komunikacji , nigdzie dotychczas na lądzie stałym niewprowadzone .  — Mój brat powiada — rzekł jeszcze we drzwiach — że on na tę całą sztukę wydał po trzy ruble za godzinę , to znaczy dwadzieścia jeden .  Żeby to było grzecznie w jednym papierku , to on dał dwadzieścia pięć rubli .  — A nie wiesz pan przypadkiem , gdzie mieszka pan Majewski ?  — On mieszka na Moskiewskiej ulicy , w domu Baranka , z bramy po lewej ręce .  — Dziękuję panu bardzo — rzekła pani Borowiczowa — za pańską grzeczność .  Kto wie , może i ja poproszę pana Majewskiego o lekcje dla mego syna .  Starozakonny usiłował znowu rozpocząć gawędkę o zbożu i jego cenach , ale pani Borowiczowa nie chciała już z nim więcej konwersować .  Wychodził z numeru ociągając się i jeszcze w głębi dziedzińca medytował nad czymś głęboko .  O godzinie pierwszej dziedziczka Gawronek wyszła z synem na obiad do restauracji .  Furmana z końmi i bryczką wyprawiła zaraz do domu .  Opisała cały stan rzeczy mężowi prosząc go usilnie o pożyczenie od miejscowych bankierów dwudziestu pięciu rubli .  W restauracji matka i syn nic prawie nie tknęli .  Kelner , pół na pół zjedzony przez gruźlicę , biegał daremnie z ogromną elegancją w swym fraku , tak olśniewająco błyszczącym , jakby był uszyty z wysuszonej pozłoty rosołu — przynosił różne wazki , półmiski , talerze z ciekłymi , prażonymi i duszonymi potwornościami — i odnosił je do kuchni prawie w takich samych ilościach i rozmiarach .  Wszystko , co robiła i o czym myślała pani Borowiczowa , to były w warunkach życia familii szlacheckiej tego rodzaju — po prostu zamachy stanu .  Już samo oddawanie syna do gimnazjum , konieczność płacenia stancji , wpisów , nabywania książek , odzieży mundurowej itd . stanowiły wysiłek niezmierny .  Teraz , kiedy przyszło jeszcze płacić po trzy ruble za godzinę lekcji , była to już gra .  Pani Borowiczowa rozważała to wszystko , przebiegała w myśli wszelkie szanse i zdecydowała się nieodwołalnie : choćby przyszło łachmany wiązać , chłopca uczyć trzeba .  Liczyła zresztą na indyki , prosięta , kaczki itp . , i obiecywała sobie , że pokryje niespodziewane wydatki .  W czasie obiadu znajdowała się w tym stanie szczególnego podniesienia umysłu , kiedy się różne sprawy i zjawiska życia tak trafnie ocenia , że się prawie ich bieg przyszły na jawie widzi .  Były to jednak sprawy blisko stojące .  Nad rozleglejszą granicą tego widnokręgu zwieszała się ciemność nieprzenikniona , zakrywająca go nawet przed wzrokiem matki .  Kto to jest ten mały Marcinek ?  Jaki mężczyzna wyrośnie z tego dziecka ?  Jaka będzie jego twarz ?  Jak on będzie mówił ?  Co on będzie myślał ? …  Zagłębiała się w te pytania bez przerwy , spoglądając na jego ostrzyżoną głowinę .  Restauracja była prawie pusta .  W salkach przystrojonych z brudnym szykiem — notabene z brudnym szykiem małomiejskim — uwijał się ów kelner .  Wyszwarcowane i podkręcone do góry jego wąsy , rozczesana na środku głowy czupryna kapitalnie pasowały do twarzy powleczonej trupią , zielonawą skórą , na której lewym policzku ceglasto czerwieniła się plama wypieku .  Zbliżając się do gości , przybierał ten człowiek na twarz swoją uśmiech swój kelnerski , który był taką samą w fachu jego szatą jak frak ; wykonywał ruchy pełne elegancji , szastał się i kłaniał z wielką swobodą .  Pani Borowiczowa spoglądała na niego przez kilka chwil z uwagą — wtedy właśnie , kiedy jej marzenia zaglądały w przyszłość kandydata do klasy wstępnej .  I znowu stanął jej w myśli nowy wydatek , wydatek najbardziej nieodzowny ze wszystkich .  Gdy przyszło do płacenia należnych za dwa obiady pięciu złotych , złożyła na tacce obok tej sumy trzy ruble papierowe i posunęła je kelnerowi , myśląc w głębi swego serca :  „ Na intencję szczęśliwego życia mojego Marcinka … ”  Zaraz po obiedzie udali się obydwoje na ulicę Moskiewską i z łatwością wyszukali mieszkanie pana Majewskiego .  Na odgłos dzwonka otwarła im drzwi tego mieszkania dama bardzo piękna i ubrana w negliż wykwintny .  Dowiedziawszy się , że pani Borowiczowa ma interes do „ profesora ” , wprowadziła ją do saloniku i radziła uprzejmie oczekiwać tam powrotu jej męża , co miało nastąpić punktualnie za pół godziny .  Salonik ów było to istne pudełeczko wyłożone pięknymi sprzętami .  Na środku błyszczącej posadzki leżał dywan , a na nim stały niewielkie mebelki obite jasną materią : wykwintna kanapka i foteliki skupione dokoła małego stołu , gdzie leżały albumy , całe stosy fotografii w pięknych pudłach i misa napełniona biletami wizytowymi .  Pod oknem mieściło się biurko zastawione mnóstwem ciekawych cacek : szeptał tam zegar podobny z kształtu do altanki , w której głębi wahadło w formie kolebki z uśpionym dzieciątkiem kołysało się łagodnie ; stały tam przeróżne kałamarze , sprzęciki na papierosy , na zapałki , stalówki itd . najrozmaitszych pomysłów ; wyżej na dwu półkach błyszczało mnóstwo przycisków , figielków z porcelany , brązu , kubków i szkieł kolorowych .  Przed biurkiem było lekkie krzesło na biegunach , obok niego kosz ze zniszczonymi papierami .  Na wszystkich ścianach wisiały tak zwane chińskie parawaniki z rozpostartymi w nich na kształt wachlarzy fotografiami pięknych dziewic o niesłychanie wielkich oczach i biustach do najniższego stopnia odsłonionych , albo reprodukcje miłych kociąt , scen zabawnych i widoki miasta gubernialnego Klerykowa .  W rogu saloniku obok żardinierki stało pianino i znowu na nim zadziwiająco piękne sprzęciki i fotografie w wykwintnych stojących ramkach z pluszu i połyskującej blachy .  Pani Borowiczowa usiadła na brzeżku pierwszego krzesła , w bliskości drzwi ; zaleciła synowi kilkakrotnie , żeby stał spokojnie , a nie zbił czego , broń Boże — i czekała z bijącym sercem .  Teraz , kiedy już prawie wykonany został taki zamach stanu , trwoga ją obejmować zaczęła , czy też to nie jest krok szalony .  Zegar na biurku szeptał , zdawało się : nic z tego , nic z tego …  W sąsiednich pokojach słychać było jakieś kroki i rozmowy szeptem prowadzone .  Nasłuchując , czy to już sam pan profesor nie wchodzi , pani Borowiczowa zwróciła machinalnie oczy w kąt pokoju i dostrzegła tam ikonę w srebrnej szacie i płonące przed nią światełko .  „ Prawda , prawda … — pomyślała — przecie to ten , co przeszedł na prawosławie ” .  W danej chwili najmniej by ją ta kwestia obchodziła , gdyby nie to , że za nią jak cień wlókł się zabobon :  „ … To nie musi być dobry człowiek … ”  Zegar z kolebką wydzwonił srebrnym głosikiem godzinę drugą , a pana Majewskiego jeszcze nie było .  Dopiero przed trzecią rozległ się dzwonek w przedpokoju , a po upływie kilkunastu minut drzwi do saloniku otwarły się cicho i stanął w nich pan profesor .  Był to blondyn wysoki , z jasnym zarostem i bardzo przerzedzoną czupryną .  Miał na sobie jeszcze frak granatowy i takąż kamizelkę ze srebrnymi guzikami , z których każdy zaopatrzony był w orła państwowego .  Kamizelka ta była głęboko wycięta i odsłaniała gors koszuli promieniejąco biały , wykrochmalony i błyszczący jak szyba lustrzana .  Nauczyciel złożył ukłon wyciągając pięknym ruchem obadwa mankiety , a gdy pani Borowiczowa powiedziała swe nazwisko , zapytał po rosyjsku :  — Czym mogę służyć ?  Matka Marcinka nie mówiła tym językiem , a bała się obrazić profesora , jeżeli zacznie mówić po polsku , toteż jęła wykładać mu swą prośbę po francusku , z mozołem wymawiając zdania i zwroty dawno zapomniane .  Pan Majewski z wdziękiem usiadł na pobliskim fotelu , nastawiał mimowiednym ruchem swe ciemnoniebieskie binokle , otwierał przy tej sposobności nieznacznie usta , ale nie zdawał się rozumieć , o co rzecz idzie .  Wkrótce też spytał po polsku z przeciąganiem i akcentowaniem z ruska wyrazów , aczkolwiek dopiero przed dwoma laty został Rosjaninem , nigdy w Rosji nie był i z granic guberni klerykowskiej zamieszkanej przez samych Polaków ( ze znaczną domieszką żydowską ) ani razu nie wyjechał :  — Otóż , chodzi tutaj o tego młodzieńca … tak li ? …  — Tak , panie profesorze — mówiła teraz jednym tchem pani Borowiczowa — pragnęłabym oddać go do klasy wstępnej .  Uczył się na wsi , w szkole elementarnej .  Czy jest przygotowany … tego właśnie osądzić nie jestem w stanie .  Dlatego też śmiem prosić pana profesora , czyby nie zechciał przygotować go jeszcze nieco , zanim egzamin …  Z pewnością kilka lekcji udzielonych przez takiego jak pan profesor pedagoga więcej go oświeci niż pół roku nauki w szkole wiejskiej …  — No , cóż znowu ? — zawołał pan Majewski z satysfakcją kierownika klasy , wprawdzie tylko wstępnej , aleć zawsze w gimnazjum , który jeszcze parę lat temu był nauczycielem szkółki elementarnej w jakiejś Kiernozji .