Józef Ignacy Kraszewski  Stara baśń  Powieść z IX wieku  Poranek wiosenny świtał nad czarną lasów ławą otaczającą widnokrąg dokoła .  W powietrzu czuć było woń liści i traw młodych , zlanych rosą świeżo w ciągu kilku takich poranków z nabrzmiałych pączków rozwitych .  Nad strumieniami wezbranymi jeszcze resztką wiosennej powodzi złociły się łotocie jak bogate szycie na zielonym kobiercu .  Wschód słońca poprzedzała uroczysta cisza — tylko ptastwo zaczynało budzić się w gałęziach i niespokojnie zrywało się z noclegów …  Już słychać było świergot i świsty , i nawoływania drobnej drużyny .  Wysoko pod chmurami płynął orzeł siwy , kołując i upatrując pastwy na ziemi .  Zawiesił się czasem w powietrzu i stał nieruchomy , a potem dalej majestatycznie żeglował …  W borze coś zaszeleściło i umilkło …  Stado dzikich kóz wyjrzało z gąszczy na polankę , popatrzało czarnymi oczyma i pierzchnęło …  Zatętniało za nimi — cicho znowu .  Z drugiej strony słychać łamiące się gałęzie , zaszeleścił łoś rogaty — wyjrzał , podniósł głowę , powietrza pociągnął chrapami — zadumał się , potarł rogami po grzbiecie i z wolna poszedł w las nazad …  I znowu słychać było łom gałęzi i ciężkie stąpanie .  Spod gęstych łóz zaświeciło oczów dwoje — wilk ciekawie rozglądał się po okolicy … tuż poza nim , położywszy uszy pierzchnął przelękły zając , skoczył parę razy i przycupnął .  I milczenie było , tylko z dala ozwała się poranna muzyka lasów …  Trąciło o nie skrzydło wiosennego powiewu i gałęzie grać zaczęły …  Każde drzewo grało inaczej , a ucho mieszkańca puszcz rozeznać mogło szmer brzozy z listki młodymi , drżenie osiczyny bojaźliwe , skrzypienie dębów suchych , szum sosen i żałośliwe jodeł szelesty .  Szedł wiatr , stąpając po wierzchołkach puszczy i głośniej coraz odpowiadały mu bory , coraz bliżej , silniej coraz muzyka grała pieśnią poranną .  Ponad lasy płynęły zarumienione chmury jak dziewczęta , które się ze snu zerwały zbudzone i uciekały , czując , że obcy pan nadchodzi .  Szare zrazu niebo błękitniało u góry , pozłacało się u dołu ; obłoczki białe jak z rąbku obsłonki pościeli rozwiewał wiatr po lazurach .  Słońce strzeliło promieniami ku górze … noc uciekała .  Widać było ostatki cieniów i mroków roztapiające się w dnia blasku .  Nad strumieniami i łąkami jak dymy ofiarne zakipiały pary przejrzyste , ulatując z wolna ku niebu i ginąc w powietrzu .  Ukośne promienie słońca ciekawie zaglądały w głębiny , śledząc , co się przez noc rozrosło , zazieleniało , wykwitło .  Razem z szumem lasu zawtórował chór ptaków — wszczął się gwar wielki …  ożyły w świetle łąki , zarośla , puszcze i powietrzne szlaki — wracało życie .  W promieniach wirowały , zwijały się , kręciły niespokojne skrzydlate dzieci powietrza … coś szczebiocąc do siebie , do chmur i do lasów .  Kukułki odezwały się z dala , dzięcioły kowale już kuły drzewa .  Był dzień …  U skraju lasu , nad rzeką leniwą , która go przerzynała , wśród gęstych drzew , gdzie cień schował się jeszcze , widać było kupkę gałęzi niby szałas naprędce sklecony ; kilka kołków wbitych w ziemię , a na nich nacięte konary jodłowe …  Obok tuż było wygasłe ognisko spopielałe i kilka w nim niedopalonych głowni .  Poniżej , w zielonych bujnych trawach , na sznurach do kołów poprzywiązywanych , pasły się dwa małe , grube , gęstym i najeżonym jeszcze zimowym włosem okryte konie .  Szelest jakiś w lesie znać je nastraszył , poznały nieprzyjaciela , nastawiły uszy , rozdęły chrapy , zaczęły niecierpliwie nogami kopać ziemię , jeden z nich zarżał , a echo po lesie poniosło ten dziki głos , który się rozległ i powtórzył słabiej za łąką …  Z szałasu pokazała się głowa cała włosami okryta długimi — zarosła rudo ; dwoje oczów ciemnych skierowało się naprzód ku koniom , potem ku niebu , ruch się dał słyszeć pod gałęziami .  Wkrótce potem , rozgarniając je , wydobył się spod nich człowiek słusznego wzrostu , krępy i barczysty .  Długim leżeniem i snem skostniałe wyciągnął członki , ziewnął , strząsnął się , popatrzał na niebo , potem na konie … te zobaczywszy go , z wolna zaczęły się zbliżać ku niemu .  Nadstawił uszu bacznie .  Nic słychać nie było prócz szumu lasu , śpiewu ptastwa , mruku strumienia .  Człowiek wyglądał dziko , włos bujny , poplątany spływał mu kudłami na barki i osłaniał niskie czoło , tak że oczy wprost spod nich patrzyły .  Reszta twarzy także była zarosła , ledwie część policzków , zarumienionych snem i chłodem , dobywała się spod wąsów i brody — wśród których ust prawie znać nie było .  Sukienna , wełniana , gruba odzież brunatnego koloru , okrywała mu ramiona , pod szyją spięta na guz i pętlę .  Nogi miał też suknem i skórą poobkręcane , a stopy obwite nią i opasane sznurami .  Spod rękawów sukni krótkich dobywały się ręce silne , włosem okryte i opalone .  Twarz miała wyraz przebiegły , na pół zwierzęcy , pół człowieczy , zuchwały razem i ostrożny …  oczy biegały żywo …  Ruchy ciała zręczne i silne , nie dawały wieku odgadnąć , choć młodość już pozostawił za sobą .  Postawszy chwilę , mężczyzna wrócił ku szałasowi i nogą silnie kopnął w ścianę jego , nie mówiąc słowa .  Poruszyło się coś żywo za gałęźmi i wnet spod nich wypełzło chłopię , wydobyło się zza liści — zerwało rześko na nogi …  Wyrostek mógł mieć lat z piętnaście , krzepki był i nieco do starego podobny .  Twarz mu jeszcze nie porastała , włosy miał krótko ucięte , odzież grubą a wyszarganą , z sukna i płóciennych chust złożoną .  Na nogi wstawszy , oczy przetarł kułakami , ledwie miał czas resztę snu z powiek opędzić ; gdy starszego głos chropawy , w mowie dziwnej , obcej , której na tej ziemi nikt oprócz nich dwu nie rozumiał , zawołał :  — Gerda , do koni !  Słońce weszło …  Usłyszawszy ten rozkaz , poparty lekkim potrąceniem w plecy , chłopiec zbiegł ku koniom , odwiązał sznury , skoczył na grzbiet z nich jednemu i poprowadził je o kilka kroków dalej , gdzie trochę piaszczystego , suchego brzegu do wody przystęp dawało .  Na piasku widać też było ślady kopyt koni , które już tam wprzódy napoju szukały .  Konie zaczęły pić chciwie .  Chłopię siedzące na jednym ziewało , z ukosa spoglądając ku staremu , który około szałasu się krzątał , mrucząc coś sam do siebie .  Byłali to poranna modlitwa ?  Na ostatek konie napojone podniosły głowy i jak zadumane słuchały lasów szumu , chłopak je sznurem pognał ku szałasowi .  Tu już nagotowane leżały suknem i skórką poobwijane juki , które starszy począł na konie zarzucać i przywiązywać .  Milczący pomagał mu wyrostek .  Na grzbiety koniom zawieszono sukno grube i skóry …  Gdy wszystko było w pogotowiu , stary wlazł jeszcze pod szałas i po chwili wyszedł z niego uzbrojony .  U pasa miał siekierkę jak młot grubą , krótki nóż w pochwie skórzanej , na plecach łuk , przez drugie ramię procę i krótką pałkę drewnianą krzemieniem nabijaną , którą przed sobą uczepił na koniu .  Chłopak też ściągnął swój oręż z ziemi , nóż do pasa i siekierkę , którą do ręki wziął , lekko na grzbiet konia wskakując …  Starszy się jeszcze obejrzał na noclegowisko , patrząc , czy czego nie zapomniał na nim , rękami popróbował sakiew na grzbiecie powiązanych i konia swego pod kłodą poprowadziwszy , skoczył na ń zręcznie .  Już mieli ruszyć z miejsca i starszy się rozglądał , aby wybrać drogę , gdy z gęstwiny naprzeciw , rozgartując ostrożnie leszczynę i kaliny , niepostrzeżona , po cichu wysunęła się głowa ludzka .  Ciekawie , zrazu z jakąś obawą , dwoje oczu jasnych przypatrywało się podróżnym .  Zza gałęzi widać tylko było włos płowy , co je otaczał , młodą twarz ledwie zarostem pokrytą , białe zęby w ustach na pół podziwieniem otwartych .  Podróżny tymczasem ku słońcu spoglądał i na bieg rzeki .  Ponad jej brzegami drogi żadnej śladu widać nie było .  Zdawał się chcieć upewnić , czy ma ją przebrnąć , czy z nią , czy przeciwko niej się puścić .  Konie rwały się już do pochodu niecierpliwe , obrócone na wschód łbami — starszy pomyślał trochę , oczyma łąkę zmierzył , trzęsawiska i bór , potem zwrócił się na piaszczyste wybrzeże , kędy konie pojono .  Tu stanąwszy , myślał pewnie , czy bród znajdzie , bo oczy utopił w wodzie , jakby mierzył jej głębinę .  Był by teraz i tę głowę mógł dojrzeć w krzakach , co go szpiegowała — ale się ostrożnie schowała , tylko gałązki opadły i drżały .  Powoli konie wchodziły w wodę , która tu nie była grząską ni głęboką , zanurzyły się po brzuchy , zdawało się , że popłyną , ale tuż się znalazła ława piaszczysta i oto już — brzeg drugi …  Oba podróżni wylądowali szczęśliwie , ledwie pomoczywszy nogi .  Drugim brzegiem , wyższym nieco i suchszym , wygodniej kroczyć było , choć tuż , tuż , za gęstwiną coś szeleściło dziwnie …  — Zwierz spłoszony — myślał podróżny .  Naokół oprócz noclegowiska śladu człowieka nie dostrzegło oko , bór , jak go stworzył Bóg , ku niebu wyrosły bujno , pnie grube jak słupy proste , oschłe z gałęzi od dołu , u góry w zielone wieńce ubrane .  Gdzieniegdzie zwalona burzą kłoda , na pół przegniła , pół z kory opadła , pogięte od wichru wyrostki i poschłe od zgrzybiałości , mchami jak futrem na starość odziane olbrzymy .  Jechali .  Na wzgórzu … coś bielało nieopodal .  Pod dębem leżał kamień wyżłobiony jak misa , nad nim drugi stał gruby i niezgrabny …  Ręka niewprawna wyrzeźbiła na nim niby ludzką twarz straszliwą , czapką okrytą u góry …  Starszy wstrzymał się trochę , zobaczywszy znak u drogi , obejrzał niespokojnie dokoła i mijając go , splunął na ń z pogardą .  W tej chwili świst się dał słyszeć dziwny z krzaków i drzewce ze strzały utkwiło na piersi , w grubej sukmanie starszego .  Ledwie poczuwszy pocisk , nie wiedząc jeszcze , czy do broni ma się brać , czy do ucieczki , obracał głowę , gdy chłopak krzyknął .  Druga strzała utkwiła mu w nodze .  A z lasu dał się słyszeć śmiech , śmiech dziki jakiś , straszny , niby wycie zwierzęce , niby okrzyk człowieka …  Zachichotało , rozległo się , zamilkło …  Sroka siedziała na kamieniu , na czapce i podniósłszy skrzydła krzyczała , śmiechowi wtórując …  A miotała się , jakby i ona groziła .  Konie głosami tymi podżegnięte przyspieszyły kroku — ale nieprzyjaciela już ani widać , ani słychać nie było …  Cisza panowała nad lasami , drzewa tylko uroczyście szumiały .  Starszy mężczyzna kłusował , naprzód konia pędząc skoro — chłopak , który strzałę wyszarpnął z nogi , spieszył za nim , pochylony na szyi swojego …  Przebiegli tak staj kilkoro , aż nie słysząc nic , nie widząc pogoni — zwolnili kroku …  Starszy się dopiero obejrzał na chłopca ze zbladłą twarzą , z zaciętymi ustami , z wytrzeszczonymi oczyma przylgłego do konia .  Nie miał nawet czasu od strzały tkwiącej w piersi się uwolnić .  Przebiła ona sukno i znać uwięzła w ciele , bo choć w szybkim biegu ugięła się i opadła ku dołowi , trzymała się jeszcze .  Tu dopiero , na polance , konia ściągnąwszy starszy obejrzał się na strzałę i zręcznie ją pocisnąwszy , choć syknął z bólu — wydobył , obejrzał ciekawie i do skórzanego na plecach worka wsunął .  Strzała miała z kości białej wyrobione ostrze cienkie , na którego końcu widać było krwi kropelkę .  — Pioruny by w nich biły … i burze ! — zawołał warcząc rudy .  — Gdzieś się w krzakach znalazło oko , co podpatrzyło i pomściło za bałwana …  Tyś ranny w nogę , Gerda ?  Chłopak , z oczyma jeszcze obłąkanymi i trwogą , milcząc na nogę skaleczoną wskazywał .  Rana jego głębsza była , bo płachty nie wstrzymały strzały .  — No — nic to !  Jedna strzała polańska ! — zamruczał starszy — oni ich nie zatruwają .  Obawiał em się , aby ich tam więcej nie było .  Znać jeden rozbójnik niestraszny .  Nie ważył się , zobaczywszy , że śmy zbrojni …  Ale może zawołać innych , narobić wrzawy … uchodzić trzeba …  Spojrzał na słońce .  — Trzymaj się konia , a puść go za mną …  Spieszyć trzeba , żeby nas w tym nie zaskoczyli lesie , póki nie dojedziemy do znajomych .  Z południa na miejscu będziemy .  Chłopak milczał , starszy coś mruczał jeszcze , ku górze patrzył , konia sznurem ściągnął i polecieli gęstwiną , nad brzegiem się ciągle trzymając , bez drogi — rzeka gościniec znaczyła .  Puszcza wciąż była dzika , niezamieszkała , milcząca .  Raz z dala na wodzie postrzegli jakby głowę ludzką z ciemnym przylgłym do niej włosem i dwoje rąk wiosłujących około niej .  Lecz gdy się tętent dał słyszeć , znikła , wir tylko było widać nad powierzchnią wody .  Minęli ją … i wyszła znowu z głębiny … na włosach czarnych dokoła opleciony był wianek z łotoci … oczyma strzelała za nimi …  Trochę dalej czółno maleńkie jak łupinka ślizgało się , płynąc z biegiem , ponad nim białą chustę widać było …  Gdy tętent dał się słyszeć , znikła płachta na dnie i czółenko jak wąż wsunęło się między trzciny , łozy , wiszary , których tylko wierzchy się chwiały …  Kilka kaczek zerwało się przestraszonych , wyciągnęły szyje … sznurem leciały gdzieś dalej … plusnęły i padły .  Podróżni wciąż biegli brzegiem , to szybciej , to wolniej — dwa razy konie poili zmęczone i jechali dalej bez spoczynku — a słońce też podnosiło się coraz wyżej , grzało coraz mocniej .  Choć w lesie świeżo było i chłodno , od łąk i piasków zalatywał oddech gorący .  Nie zmieniła się okolica — bór ciągle szumiał nad rzeką .  Gdzieniegdzie w piasku między pagórkami świeciło jeziorko — szerzej rozlewały się wody — to ściskały wśród parowu .  Mieniały się tylko drzewa , sosny i jodły , potem zielonych liści brzozy i lipy , i osiki , i dęby na pół jeszcze śpiące a głuche na wiosnę .  Gdzieniegdzie żółtawą ławą leżał piasek , to kępiasta trzęsawica , którą okrążać musieli .  Przed nimi z dala pomykał zwierz , z łąk pierzchały całe stada łosi i jeleni , dobijając się do lasu , na którego skraju stawały , patrzyły jeszcze ciekawie i gnały dalej , znikając im z oczu .  Naówczas łomot stad spłoszonych konie straszył i pędziły żywiej , stuliwszy uszy … póki sił stało .  Gerda ciągle ręką chwytał za nogę zranioną , czuł , że mu krew ciekła , jakby ciepły sznurek wijący się aż do stopy , i w skórzanym obuwiu zbierała się u nogi , czerwonymi kroplami sącząc szparami chodaka .  Ale skarżyć się nie śmiał , zawijać rany hubą z drzew lub liśćmi , co by krew zatamowały — nie było czasu …  Starszemu też trochę krwi pokazało się między palcami ręki … otarł je o końską grzywę — nie troszcząc się o to .  Rozpatrywał się wciąż po okolicy , dawniej znać sobie pamiętnej , jakby szukając miejsca do spoczynku …  Lecz nierychło , nierychło zwolnili biegu .  Tu rzeka , płynąc nizinami równymi , szerzej się rozlewała wśród błot świeżą zielonością okrytych .  Ze wzgórza nagiego , na którym stali , widać było łąki i trzęsawiska , wśród nich moczary i jeziorka mnogie , opasane gajami …  Kilka strumieni zbiegało się tu z borów ku rzece .  Las , wśród którego stanęli , wypalony był i zeschły na znacznej przestrzeni .  — Gąszcze , co go podszywały , spłonęły do szczętu , daleko więc w głąb jego sięgnąć było można okiem i dojrzeć nieprzyjaciela .  Tu starszy z konia się zsunął , rzucił go nie patrząc i legł na ciepłym piasku , obu rękami pot kroplisty ocierając z czoła .  Zmęczony był — piersi mu się podnosiły , a że krwawymi palcami dotknął twarzy i ją też sobie całą okrwawił .  Ujrzawszy to chłopak , uląkł się i krzyknął .  — Co ci to , Gerda ?  Czyś ty mężczyzna ?  Czy się matka twoja omyliła , że ci nie wdziała chust i spódnicy ?  Kropla krwi , a tyle strachu i wrzasku ?  Chłopak mu dopiero wskazał na własną twarz jego .  — Nie o moją mi strach — rzekł — choć skórznie mam jej pełne , ale o waszą .  Twarz , ojcze , macie we krwi całą .  Starszy na ręce swe popatrzył , rozśmiał się tylko i nic nie odpowiedział .  Gerda tymczasem , na ziemi siadłszy , nogę ranną rozzuł i począł czyścić obuwie , potem ranę ocierać i okładać hubą .  Stary patrzył na to obojętnym okiem .  W milczeniu dobyli potem z sakiew suszone mięso i placki , które starszy na ziemi rozłożył .  Poszedł się wprzód obmyć w wodzie i dłonią jej do ust zaczerpnąć .  Gerda za jego przykładem zwlókł się też do wody …  Siedli jeść w milczeniu …  Konie na chudej trawie leniwie się pasły …  Z lasu wyleciała sroka …  uwiesiła się na suchej gałęzi nad głową starego , pochyliła ku niemu i krzyczała …  Zdawała się zagniewana , trzepała skrzydłami , podlatywała coraz bliżej … wołała coś , jakby na gwałt zbierając drugie …  Nadciągnęła w pomoc wtóra i trzecia … i wrzaskliwie to podlatywały , to przysiadały się przy nich …  Stary , który się chciał zdrzemnąć , zniecierpliwiony , łuk napiął i strzelił .  Nie ranił żadnej , zerwały się z krzykiem … zawirowały w powietrzu i wróciły krakać nad nimi …  Gerda z głową zwieszoną , na rękach wsparty , nad końmi czuwał .  Las milczał — niebo było czyste — owad tylko , wywołany słońcem do życia , brzęczał , gromadami unosząc się w powietrzu .  Po krótkim spoczynku na konie siedli znowu …  Stary się do chłopca zwrócił .  — O strzałach , o krwi , o niczym ani słowa tam …  Najlepiej by ś nie mówił nic i niemego udawał …  Niemcami oni nas tam zowią — choć my ich język rozumiemy …  Słuchaj , co gadać będą , zda się to zawsze — ale udawaj , że ci ta mowa obca …  Tak lepiej — milczeć .  Spojrzał na ń czekając , by mu Gerda oczyma odpowiedział .  Jechali dalej a dalej .  Słońce już się z wolna spuszczać zaczynało ku zachodowi .  Brzeg rzeki wyniosły coraz się zniżał , wilgotniejsze otaczało ich powietrze — cień zalegał boru ściany — gdy w dali , nad zaroślami , pokazał się słup dymu siny …  Stary zobaczywszy go drgnął z radości czy niepokoju — chłopak też weń oczy wlepił i zwolnili koniom biegu .  Dokoła się las rozlegał stary , wysoki , gęsty , a łąka nad rzeką zwężała , płynącą ścieśnionym korytem .  — W prawo otwarła się łąka , dokoła zasiekami drzew zrąbanych otoczona …  Poza nią z szałasów jakichś , chałup z drzewa i chrustu , opasanych tynami wysokimi — dobywał się ów słup siny …  Zbliżając się ku budom , coraz je lepiej rozeznać można było .  U brzegu , podniesionego trochę , rzeki stały w prostokąt szczelnie zewsząd zamknięte .  Od łąki odgradzały je kłody drzew i tyny , pokopane doły i powbijane pale .  Na jednym z nich tkwiła zawieszona biała , od deszczów wypłukana , od słońca zwapniała czaszka końska .  Dachy pokryte były kawałami dartymi drzewa , wiszarem i gałęźmi — ściany w słupy z chrustu plecione .  W pośrodku tylko z kłód ogromnych w zrąb zbudowana wznosiła się chałupa-dwór , do której szopy wkoło przytykały , z nią razem obejście tworząc , w środku którego małe znajdowało się podwórze .  Dojeżdżając , rudy podróżny zwolnił koniowi biegu — oczyma szukając , czy kogo nie zobaczy .  Nie widać było żywej duszy .  Wahał się jeszcze , jak dać znać o sobie , gdy u brzegu rzeki , na ogromnym , zbłąkanym tu od wieków kamieniu , ujrzał siedzącego starca , który niepostrzeżony od dawna go śledził oczyma .  Ubrany był cały w bieli , nic nie mając na sobie oprócz odzieży z płótna grubego .  Nogi miał bose , głowę siwą nieokrytą .  Ogromna , długa do pasa broda piersi mu osłaniała .  Biały wysoki kij trzymał w ręku .  Koszulę na wierzch włożoną i do kolan spadającą obejmował pas czerwony .  Żadnej zresztą nie miał ani ozdoby , ni broni .  U nóg jego dwa psy leżały do wilków podobne — zaczajone , przypadłe do ziemi , oczyma krwawymi wiodące za podróżnymi …  Drgały leżąc … i czekając , kiedy się rzucą .  Twarz starca spokojna była i poważna , ogorzała , ze skórą jakby spękaną , tak ją fałdy i marszczki pokryły całą siecią gęstą .  Nad oczyma siwymi dwa krzaki bujnych brwi sterczały najeżone .  Suchą szyję , którą obnażoną widać było spod koszuli , jak twarz pokrajaną , brunatną — niby węże sine oplatały żyły pod skórą nabrzmiałe .  W chwili gdy podróżny starca zobaczył , ten właśnie na psy zawołał groźno , ręką im wskazując w tył , za siebie , a kij podnosząc do góry .  Podróżni stanęli … rozglądając się ciekawie .  — Pokłon wam , stary Wiszu … — rzekł z konia nie zsiadając podróżny , uchyliwszy tylko głowę .  — Pokłon wam .  Każcie waszym psom do zagrody , bo by nas porozdzierały , a my starzy znajomi i dobrzy przyjaciele , choć nie swoi — a nie wrogi .  Słowa te powoli wyrzekł starszy łamaną mową Serbów nadłabańskich — usiłując przybrać postawę i twarz uprzejmą .  Stary patrzał , nic jeszcze nie odpowiadając .  Na psy naprzód zakrzyczał groźno , aby szły precz , ukazując im zagrodę , bo warczały i zęby szczerzyły patrząc na przybyszów i coraz to się ku nim targały .  Nie chciały odchodzić .  — Gospodarz huknął w dłoń …  Na głos ten zza tynu ukazała się ostrzyżona głowa parobczaka , który rozkaz zrozumiawszy psy zawołał , wpędził do obejścia i zamknął za nimi wrota …  Słychać je było szczekające i wyjące w szopie .  — Zdrów bywaj , Hengo .  Cóżeście to znowu tak daleko w nasze lasy zawędrowali ? — rzekł gospodarz .  Rudy powoli z konia zlazłszy i dawszy go chłopcu , który na swoim pozostał — zbliżał się z wolna do starego .  — Ha ! po świecie się tak człek włóczy , ciekaw zobaczyć , jak tam gdzie ludzie żyją — począł mówić — przy tym też jakaś zamiana zrobi się może .  Lepiej w spokoju mieniać czego u jednych zbytek , a drugim brak , niżeli napadać zbrojnie , a z życiem razem wydzierać .  Ja — wy wiecie — człowiek spokojny , zaopatruję komu czego trzeba …  aby żyć …  Stary się czegoś zadumał .  — Nie bardzo u nas mieniać jest na co …  Skór i futer dosyć pewnie u siebie macie , bursztynu u nas niewiele .  My śmy też nie zwykli bardzo do rzeczy , które wozicie , swoim się radzi obchodzić …  Igła z ości tak szyje jak żelazna .  Popatrzał stary na ziemię i znowu się w sobie zadumał .  — Zda się to przecie , co ja wożę — mówił powoli Hengo .  — A skąd byście wzięli wszystko , co się z kruszcu robi , gdyby śmy wam tego nie dostawili …  Do Winedy daleko …  — Albo to kości , rogu i kamienia nie dosyć — rzekł stary Wisz wzdychając .  — Był czas , że się ludzie tym obchodzili i dobrze im z tym było …  Jakeście wy a drudzy wędrowni podwozić zaczęli swoje błyskotki , niewiasty nam popsuli ście , chce im się ziarnek świecących na szyję i iglic gładkich , i guzów , i wszystkich tych zabawek … bez których teraz żadna nie stąpi .  Nic by to nie było — ciągnął dalej , patrząc więcej w ziemię niż na przybyłego kupca — ale wy … wy dróg się do nas uczycie , tajemnice nasze wywozicie stąd … i tak samo przyjść może napaść , jak przyszły świecidła .  Hengo po kryjomu błyskiem oczu bystrym zmierzył starego Wisza i rozśmiał się .  — Próżna to obawa — rzekł .  — Nikt o napaściach nie myśli …  Ja nie jeżdżę cudzego podpatrywać , ale swoje mieniać .  Wy mnie przecie znacie , nie pierwszy raz jestem u starego Wisza …  Ja przyjaciel wasz …  Żonę miał em z waszej krwi , serbską córkę … a z niej oto tego chłopca , który choć języka waszego nie umie — przecie w nim trocha tamtej krwi zostało .  Wisz , który na kamieniu siadł , a na leżący naprzeciw drugi wskazał Hendze — pokiwał tylko głową .  — Żonę mieli ście Serbkę znad Łaby — odezwał się — mówili ście mi o tym .  Ale jakeście do niej przyszli ?  Hę ?  Pewnie nie po jej woli ?  Roześmiał się Hengo .  — Starzy jesteście — odparł — wam tego mówić nie trzeba .  A gdzież to na świecie niewiast się o ich wolę pytają ?  Gdzie się inaczej żonę bierze jak ręką zbrojną ?  Tak jest u was , u nas i na całym świecie …  Bo one woli nie mają .  — Nie wszędzie — wtrącił stary .  — Młodym woli nie dają , a stare u nas szanują .  Choć im rozumu odmawiają , przecie duchy przez nie mówią i wiedzą one więcej niż wy … te — wiedźmy nasze …  Potrząsnął głową ; milczeli chwilę .  — Na noc was o gościnę proszę — odezwał się Hengo .  — Co mam z sobą w węzełkach , pokażę …  Zechcecie co wziąć ?  dobrze — a nie będzie zgody ?  nie pogniewamy się o to .  — O gościnę prosić nie trzeba — zawołał Wisz wstając .  — Kto raz spał pod dachem naszym , zawsze ma pod nim spocząć prawo .  My wam radzi .  Kołacz i piwo , i mięso się znajdzie ; baby strawę wieczorną już warzą .  Chodźcie ze mną .  Wisz wstał z kamienia i przodem go wiodąc , ku wrotom się skierował .  Gdy stary na kamieniu siedząc rozmawiał z przybylcem z tej ziemi , którą krajem „ niemych ” , języka narodu nieznających zwano — zza tynu i zagród głów ciekawych zaczęło się ukazywać mnóstwo .  Rzadkością to było , ażeby w taką lasów głębinę i puszcz wnętrza docisnąć się śmiał obcy człowiek .  Więc gdy się ukazali ludzie i konie nieznane , a parobczak począł psy zamykać — co żyło w zagrodzie , choć z dala i przez tynu wierzchołki , przez płotów szpary , biegło się dziwić obcemu .  Widać było białe chusty niewiast zamężnych , włosy dziewcząt z wiankami zielonymi , głowy mężczyzn z długimi włosy i postrzyżone parobków , i dziecinne oczy przelękłe spośród gęstych kudełków , którymi się im czoła jeżyły .  Podnosiły się one nagle i niknęły , ukazywały i pierzchały …  Stare nawet baby drżąc wyglądały zza płota , a że się obcego lękały , rwały trawę i ziemię rzucając je na wiatr i pluły przed się , aby im jakiego nie rzucił czaru .  Stara Wiszyna , a imię jej było Jaga — zobaczywszy , że się wiodą ku wrotom z gościem rudym , wystąpiła , usta zakrywając fartuchem , naprzeciw mężowi , dając mu gwałtowne znaki , aby z nią pomówił na osobności .  Już się do wrót zbliżali , które im otwierać miano , gdy im zastąpiła drogę .  — Po co tu obcego , Niemca wiedziecie ? — szepnęła wylękła .  — Możnaż to wiedzieć , co on z sobą niesie ?  Jakie on uroki rzucić może ?  — Ten ci to sam , Hengo znad Łaby , co to naszyjniki przywoził i szpilki , i noże …  Przecie się nam nic nie stało …  Nie ma się go co obawiać , bo kto za zyskiem goni , temu czary nie w głowie .  — Źle mówicie , stary mój — odparła Wiszowa .  — Gorsi to ludzie od tych , co z nożami i maczugami napadają .  Ano wola twoja , nie moja …  I szybko ustąpiła mrucząc , nie oglądając się już za siebie , aż weszła do dworu wewnątrz zagrody .  A że na inne niewiasty w podwórku po kątach poprzytulane skinęła , pierzchnęły wszystkie , chowając się , gdzie która mogła .  Parobków tylko kilku i dwu synów gospodarza zostało .  Hengo wszedł rozglądając się trwożliwie , choć męstwem nadrabiał .  Chłopak jego z konia nie złażąc z nim wjechał w podwórze .  Ludzie wszyscy stali , patrząc na nich ciekawie i szemrząc miedzy sobą .  Wisz prowadził do świetlicy .  Chata w zrąb na mech budowana , stara — w pośrodku się wznosiła , wyżej nad inne szopy — drzwi do niej wiodły z progiem wysokim , ale obyczajem starym bez zamka żadnego , bo ich nigdy nie zawierano .  Z sieni w lewo była izba wielka .  Tok w niej ubity gładko , posypany był zielem świeżym , w głębi ognisko z kamieni stało , na którym nigdy ogień nie gasnął .  Dym się dobywał z niego przez nieszczelny dach ku górze .  Ściany i belki , i wszystko szkliło się od niego czarno .  — Dokoła przy ścianach ławy na pniach były przymocowane …  W rogu stał duży stół , a za nim dzieża do mieszania chleba , białym płótnem okryta …  Nad nią wisiały wianki już poschłe i wiązki różnego ziela .  Na stole , ręcznikiem szytym zasłanym , chleb też nadkrojony leżał i nóż przy nim mały .  U drzwi na ławie stał ceber z wodą i czerpakiem .  W kącie , w głębi widać było żarna małe i kilka bodni chustami poosłanianych .  Niewielkie okno zasuwane wewnątrz okiennicą stało teraz otworem , tyle światła wpuszczając , ile go do rozpatrzenia się w izbie było potrzeba .  Gdy Wisz i Hengo przestąpili próg , stary podał rękę gościowi i pokłonił mu się mówiąc , a zarazem wskazując .  — Oto chleb , oto woda , oto ogień i ława — jedzcie , pijcie , ogrzejcie się , spocznijcie i niech dobre duchy będą z wami .  Hengo się niezgrabnie pochylił .  — Błogosławieństwo temu domowi ! — odezwał się krztusząc .  — Niech go choroba omija i smutek .  To mówiąc na ławie przysiadł , a Wisz ukroiwszy chleba kawałek rozłamał go z nim i do ust podnosząc zjadł , co też i obcy uczynił .  Trwało to chwilę …  gość już był uroczyście przyjęty i pozyskał prawa pewne .  Niewiasty się nie ukazywały , ale że na cudzoziemca przez szpary patrzeć musiały , znać było z tego , że szepty i stłumione śmiechy dolatywały do uszu jego .  — Teraz — odezwał się Hengo po chwili — kiedyście mnie przyjęli w gościnę , póki jeszcze dzień jasny , pokażę wam , co wiozę z sobą …  Niech oczy widzą , że zwodnictwa nie ma … a jest popatrzeć na co !  Stary nic nie mówił , ruszył się tedy ku drzwiom ; jeden z czeladzi do szopy go poprowadził , gdzie już konie z chłopcem stały .  Gerda spoczywał na drzewie siadłszy , ciekawie się rozglądając i przysłuchując …  Sakwy przy nim na ziemi leżały .  Hengo ujął z nich dwie i z taką siłą i zręcznością zarzucił je sobie na ramiona , jakby unikał pomocy obcej lub chciał się popisać ze zręcznością .  Przez podwórze też , niosąc je , umyślnie zdawał się stąpać lekko i zwinnie , jakby wcale obarczony nie był .  Pochyliwszy się nieco we drzwiach , wszedł do dworu i tu , przy okienku , około ławy szerokiej sznury rozplątywać począł .  Chłopcy domowi ciekawym go otoczyli kołem .  Z wielką wprawą i zręcznością Niemiec sakwy otworzył , pomyślał chwilę i obejrzawszy się ku staremu , zaprosił go ku sobie .  — Ale , cóż to ? …  Wy sami tylko — odezwał się .  — A niewiastom waszym ani nawet oczu nacieszyć nie dozwolicie ?  Jam już człek niemłody , mnie też ani się wstydzić , ani lękać nie macie powodu .  Wisz zawahał się nieco , potem ręką dał znak i sam podszedł ku drzwiom bocznej komory .  Tu stara Jaga na straży stała , drzwi sobą zapierając , ale nie pomogły groźby jej i obawy ; gdy stary gospodarz dał swobodę , niewiastki i dziewczęta tłumnie wpadły do izby .  Pędziła je ciekawość , a strach hamował , i zaledwie wparły się do świetlicy wąskimi drzwiami , poczęły nazad uciekać .  Pierwsza , co rudego Niemca oczy spotkała , krzyknęła i cofnęła się ; za nią jak pierzchliwe stado pobiegły inne .  Śmiechy , szepty i łajania Jagi razem zmieszane słyszeć się dały .  Hengo tymczasem klęcząc przy ławie , dobywał z sakiew coraz coś nowego , ukradkiem ku drzwiom spoglądając .  Oczy jego tam i sam ciekawie biegały , choć udawał , że tylko towarem swym jest zajęty .  Lękając się i pragnąc , walcząc ze strachem i ciekawością , dziewczęta , jak woda na jeziorze , to się ode drzwi na izbę posuwały , to cofały nagle , jakby do komory nazad uciekać chciały .  Niemiec , którego bystre oczy najwięcej siały trwogi , coraz mniej na pozór zważał , co się tam za nim działo , niby nie widział , niby się nie zajmował niczym , tylko towarem , który na ławie rozkładał .  A było go pod dostatek , świecił i porywał oczy .  Leżały naprzód igły długie do spinania chust , misternie się zamykające , a posplatane tak z kruszcu jasnego , jak gdyby plecione były ze lnu lub wełny .  Niektóre z nich miały guzy błyszczące , inne poplątane były jak łodygi kwiatów , gdy zwiędną .  Do wyboru było dosyć .  Leżały dalej naszyjniki bogate , obwieszane blaszkami , kółkami i dzwoneczkami .  Hengo je sobie do szyi przykładał , nic nie mówiąc , a pokazując , jak się na suknie bogato i pięknie wydawały .  Jedne naszyjniki plecione były jak dziewcząt kosy , inne gładkie , z mocnego kruszcu , szyi od pocisku i strzały bronić mogły .  Na długim sznurze cała kopa może kolców kruszcowych wisiała , nanizanych jak obwarzanki , które na rękach noszono .  Były większe i mniejsze , i takie , co wężem rękę niewieścią aż do łokcia opasać mogły .  Drugie , dla mężczyzn przeznaczone , mocniejsze były i grubsze .  Pierścieni też miał Hengo do wyboru bogactwo wielkie , kowanych i plecionych , wyrzynanych mądrze i ozdobnie .  Dla mężczyzn powabniejsze były siekierki długie , noże z pochwami , dłuta i kliny , na ramiona kładzione kręgi , których ani miecz , ani strzała przebić nie mogła .  Te gdy na ławę wykładać począł , rzucili się chciwie parobcy , aż oczy im do nich zaświeciły i ręce zadrżały .  Stary Wisz nawet przystąpił bliżej , a temu , z pochwy skórzanej wydobywszy go , podał Hengo mieczyk błyszczący , wykrojony jak liść kosaćca , u pięści piękną rękojeścią opatrzony .  Gospodarz , w prawą go rękę ująwszy , uśmiechnął się rad , przypatrując się ostrzu , które od słońca świeciło .  — Lepsze to — zawołał śmiejąc się Hengo — od waszych starych kości i kamieni ; więcej wytrzyma , lepiej broni i wnukom służyć będzie .  Czy człowieka , czy zwierzę dzikie , byle prawica silna — zmoże ; a doma też tym wiele zrobić potrafi , kto umie .  Gdy to mówił , a męski sprzęt ów ukazywał parobkom , niewiasty się powoli , jedna drugą naciskając , zbliżyły tak , iż prawie głowami nad ławą zawisły , pożerając oczyma spinki , pierścienie , naszyjniki i kolce .  Hengo ostrożnie zwrócił na nie oczy .  Wszystkie odziane były w bieli ; przecież wśród czeladzi i służby rozeznać było łatwo między nimi dwie hoże niewiastki gospodarza i dwie córki jego w zielonych wiankach , z kosami długimi .  Grubszym płótnem okryta czeladź z tyłu się trzymała .  Z dwojga dziewcząt jedna , ta , która najbliżej stała , piękną była tak , że i między najcudniejszymi mogła otrzymać pierwszeństwo .  Lice też miała bielsze i mniej opalone ; znać może więcej siedząc za tkackimi krosnami niż po polu biegając .  Biała i rumiana , z usty różowymi , wielkie oczy szafirowe wlepiała z kolei w pierścienie , to w cudzoziemca , to nimi wodziła po siostrach i braciach .  Lecz wzrok się jej nie palił do tych błyskotek .  Ręce trzymała na piersiach złożone , a śmielej rozglądała się niż towarzyszki .  Na białej koszuli jej spływał sznur nieforemnych obłamów bursztynu , do których niebieskie i czerwone ziarna się mieszały .  Na głowie ruciany wianuszek świeży zieleniał wesoło .  Twarze innych śmiały się dziecinnie , jej lice smutno i poważnie patrzało .  Między wszystkimi zdawała się panią .  Hengo parę razy spojrzał ku niej ; dziewczę zarumienione cofnęło się nieco ; lecz wnet , odzyskawszy śmiałość , na pierwsze miejsce wróciło .  Niemiec wziął nieznacznie z ławy jeden z pierścieni i na palcu go potrzymawszy przeciw oknu , wyciągnął ku dziewczynie .  — Niech to będzie mój gościniec za gościnę — rzekł podając go pięknej córce Wisza , która zmieszana , dumnie spoglądając cofnęła się i potrząsnęła głową .  — Przyjmijcie go , on wam szczęście przyniesie — rzekł Niemiec .  Nie mówiąc nic , nie posuwając ręki dziewczyna cofnęła się powoli .  Ojciec na nią spojrzał , potrząsła głową i skryła się za inne .  Hengo więc podał go drugiej siostrze , która zapłonąwszy mocno rękę wyciągnęła fartuszkiem okrytą i podarek z radością przyjęła .  Wnet bratowe i czeladź skupiły się około niej , aby to cudo oglądać .  Szybko pobiegły z nim do komory … do matki …  Słychać było szeptanie długie , jakby gniewne … a po chwili wyszła obdarowana , w końcu fartuszka niosąc zawinięty kawałek bursztynu ciemnego .  Spojrzała na ojca , który głową skinął i nic nie mówiąc , na ławie go przed Niemcem położyła .  — Weź to ! — rzekł Wisz .  — Nam się za gościnę podarków brać nie godzi .  Z uśmiechem Hengo zabrał bursztyn , obejrzał go i wpuścił do worka , który miał pod suknią .  Nim to jednak uczynił , splunął na ń nieznacznie , aby czary odpędzić .  Wisz zamyślony stał , na kiju się oparłszy , nóż obejrzany położył i milczał posępnie …  Chłopaki szeptały między sobą , to biorąc ostrożnie z ławy siekierki i noże , to je z żalem nazad składając .  W oczach ich łatwo czytać było , że się im tych skarbów chciało — ale gospodarz jeszcze się był nie odezwał — a bez niego nic się tu nie działo .  Był głową domu i panem .  Woli swej nikt tu nie miał , jeśli on mu jej nie podał …  Hengo , co miał pod ręką rozłożywszy , patrzał zwycięsko po otaczających .  Niewiasty wróciły , parobczaki stały …  Milczenie panowało w izbie : wtem oczy starego padły na coś leżącego wśród innych ozdób na ławie , czego znać nie widział w życiu .  Był to świecący krzyż z uszkiem …  Do noszenia na szyi .  Błyszczał tak jakoś , że oczy wszystkich zwrócił na siebie …  — A to co jest ? — zapytał stary , wskazując …  Hengo zdaje się , że dopiero teraz postrzegł , iż go wydobył , i pochwycił skwapliwie .  — A ! to — zawołał zmieszany — to jest znak …  Dla ludzi innej wiary niż wasza … który im szczęście przynosi …  — Namże on by nie przyniósł szczęścia ? — zapytał Wisz .  Hengo zamilkł i schował go do worka …  Nastąpiła znowu chwila milczenia .  To schowane tak szybko godło tajemnicze obudzało ciekawość , lecz Niemiec już się z nim ukrył .  — Trudno się to oprzeć — odezwał się gospodarz .  — Kiedy samo co pod dach przychodzi , a do życia pomóc może .  Za dawnych czasów , ledwie u księdzów i żupanów coś podobnego widzieć było można , teraz i my kmiecie ważyć się na to musimy .  Nie wyjdzie z domu dziewka , żeby jej do wiana nie dać kolców i szpilek .  Skinął na starszego syna , poszeptał mu na cicho … .  Wyszło ich zaraz dwu z izby .  Wisz na ławie siadł i po jednemu odkładać począł , co dla siebie i swoich chciał zatrzymać — wybrał piękny miecz liściasty , siekierek kilka , młotów , nożyce , kilka pierścieni , dwa naszyjniki z wisiadłami … myślał i liczył , czy tego będzie dosyć .  Wtem Hengo zdjął z ławy dwa chrzęszczące naramienniki i podniósł je do góry .  — Staremu Wiszowi by się to zdało — zawołał — i przystało .  — Po co ? — rzekł gospodarz .  — Chyba , aby mi synowie włożyli do mogiły …  Na wojnę iść już nie myślę , na to są chłopcy dorosłe — a doma — co mi po tym ?  — Rzekli ście do mogiły — odezwał się Hengo .  — Niech was bogowie długo chowają — ano i do grobu to wziąć nie szkodzi …  Wszak ci u was zwyczajem , że na stos się ubiera i zbroi , jak takiemu bogatemu kmieciowi przystało .  Stary ręką zamachnął w powietrzu .  — Co mi tam ! — rzekł .  — Chcieć i brać łatwo , ale co dać za to ?  Nie bardzośmy zapaśni .  — Jużci choć bursztyn i skóry macie , bo wam tu do morza bliżej , a i w ziemi go tu kopiecie …  Wisz patrzał na drzwi , skąd się powrotu synów spodziewał .  Ukazali się też wkrótce oba , jeden dźwigając wór duży , drugi na plecach niosąc pęk spory skór różnych , powiązanych pyskami .  Rozłożono to na ziemi , Niemiec chciwie w worku grzebać się zaczął , aż mu oczy błyszczały .  Wydobywał po jednemu bryły muł em i ziemią okryte , gdzieniegdzie jasnymi obłamy połyskujące …  W tych zdawał się świecić , jakby zamknięty płyn jakiś , który stężał i zmarzł na kamień .  Skóry też zwierza zabitego zimą , włosem świeciły lśniącym , a gdy Niemiec palcami ich próbować zaczął , nic mu w nich sierści nie pozostawało .  Dopiero się targ rozpoczął , milczący , bez słowa …  Hengo odkładał , co mieć pragnął , stary głową trząsł i odrzucał …  Razy kilka tak liczono skóry i to , co na stole leżało , ważono w rękach kawały bursztynu , ujmowano i dodawano .  Wisz , to Niemiec trzęśli głową .  Jeden to drugi coś ustępował , jeden narzucał , to drugi …  Szło to powoli , niekiedy przestankami dzielone długimi , w ciągu których umowa zerwaną się zdawała .  Hengo niby swój towar chciał pakować , chłopcy skóry brać zaczynali .  Ociągano się z tym jednak , aż nareszcie Hengo rękę wyciągnął i stary w nią uderzył dłonią .  Zgoda zawartą została .  Wisz zgarnął licząc swój nabytek i natychmiast rozdzielać go począł , wśród powszechnych oznak radości .  Ściskano go za kolana .  Dwór cały odzywał się wykrzykami …  Niemiec wiązał skóry i pakował bursztyny .  Pot mu ciekł z czoła , napił się wody i usiadł na ławie .  — Patrzcież no — odezwał się gospodarz .  — ileśmy to wam dać musieli , a wiele od was bierzemy .  We dwie garście się to zmieści .  Czemu wasze ma być tak drogie , a nasze tak tanie ?  Hengo uśmiechać się począł .  — Naprzód — rzekł — tom ci ja niemal stawił życie , wioząc wam tu towar do dworu .  Niezdrowo to przedzierać się lasami .  A to , co ja wożę , tego ziemia nie rodzi , ani ludzie robią , ale duchy po pieczarach mieszkające , które małych człowieczków mają postać …  Oni aż do wnętrzności ziemi za tym kruszcem wdzierać się muszą .  Taki człowiek , jak ja , wiele świata przejechać musi , zanim się do nich dostanie i cokolwiek wyprosi .  Ani dzień , ani dwa , ale miesiące i lata wędrować trzeba , nim się człowiek do nich dobije .  Życie się stawi co dzień i od dzikiego zwierza , i od obcych ludzi , którzy radzi złupić podróżnego .  Choć się rzeki i góry , i parowy zna , często się zbłądzi , głodem przymrze , nie dośpi … a rad , kto wyjdzie ze skórą całą .  Co za dziw , że dużo wziąć potrzeba .  Wam w las pójść za zwierzem , którego u was pełno , to zabawka — bursztyn samo wyrzuca morze albo ziemia rodzi …  Wisz milczał słuchając .  Parobcy i synowie rozstąpili się ku ognisku i w głąb świetlicy , każdy chwaląc tym , co otrzymał .  Niewiasty szepcząc kryły się w komorze i jedna tylko córka gospodarza , piękna Dziwa , w przymkniętych drzwiach wyglądała ciekawie .  Rozmawiali powoli , słuchano ich pilnie .  — A jeśli wam tak ciężko i niebezpieczno — mówił stary — po co wędrujecie ?  Macie swoją chatę i pole ?  Hengo brwi namarszczył .  — Dlaczego wy na łowy idziecie , choć zwierz bywa dziki ?  Człowiek się rodzi do swojego życia i odmienić go nie może .  Nie tyle za bogactwami goni , co za dolą swoją , która go w świat pędzi .  Narody całe płynęły nieraz kędyś ze wschodu … ze starych siedzib na nowe , albo to im tam ziemi brakło ?  Tak i mnie duch mój włóczyć się każe .  — A dużoście już świata zjeździli ? — zapytał Wisz .  Hengo się uśmiechnął .  — Tak dużo , że nie zapamiętam , z ilu rzek pił em wodę , przez wiele gór wierzchołkim się przedzierał , widział em dwa morza … a języków , którem słyszał , nie zliczę … a ludzi różnych …  — Przecież ze wszystkich narodów naszych pono najwięcej — odezwał się stary — My , Polanie , rozmówić się możemy i z tymi , co u Odry , i co nad Łabą siedzą , i z Pomorcami , i z Ranami na Ostrowiu , i z Serby , i z Chrobaty , i Morawiany , i aż do Dunaju … i dalej .  A któż policzy … jest nas jako gwiazd na niebie .  — Hm ! — mruknął Hengo — i nas też niemało …  — A ziemi też dla wszystkich dosyć — dokończył Wisz .  — Każdy u siebie doma ma , czego mu trzeba — ziemię matkę pod nogami , słonko nad głową , wodę w strumieniu , chleb w rękach .  Hengo słuchał milczący .  — Tak ci jest — rzekł — przecie jedni drugich nachodzą — i z głodu , i z chciwości , i dla niewolnika , gdy go zabraknie .  — Dzieje się tak u was — przerwał stary .  — My wojny nie pragniemy ani w niej smakujem .  Nasi bogowie pokój miłują jako my .  Niemiec się skrzywił .  — Kto wam tu co zrobi ? — mruczał .  — Kraj szeroki , pustynie — łatwo by wejść , ale wynijść trudno .  — My śmy też — rzekł Wisz — od was się nauczyli bronić i wojować , bośmy tego dawniej nie znali .  Prawda , że tam u zachodu wasze duchy lepszy oręż kują , ale i nasz kamień stary , i pałka niczego .  — My śmy już o kamieniu zapomnieli — odezwał się Hengo — pogrzebali śmy stare młoty po mogiłach i już ich prawie nie widać .  Nie zdał się już teraz kamień , gdy o kruszce łatwo , a ludkowie nasi po pieczarach coraz więcej go znoszą .  — My też mamy go od morza i od lądu , z różnych stron przywożonego — ciągnął Wisz — przecie dzieci uczymy kamień szanować , bo go pierwsi bogowie pokazali , jak obrabiać , praojcom naszym .  I każdemu do grobu wkładamy młot — siekierę bożą , kamienną , aby się u swoich bogów nią wyświadczył , kim jest i skąd idzie .  Inaczej by go nie poznali .  A będzie tak na wiek wieków i u wnuków naszych .  Hengo słuchał ciekawie .  Wtem stary podniósł się z ławy i sięgnął ręką na półkę , ponad dzieżę chlebną , gdzie rzędem leżały młoty i siekiery kamienne , pooprawiane w drzewo i powiązane mocno .  Ujął ich kilka w rękę pokazując Niemcowi .  — Po dziadach , pradziadach my śmy je odziedziczyli — mówił .  — Biły one ofiary bogom i łby wrogom , i zwierzom rogi .  Gdyby nie kamień , nie było by człowieka i życia .  Z kamienia powstał człowiek i kamieniem żył .  Z niego wyszedł ogień pierwszy , żyto kamień starł na mąkę — i błogosławiony jest .  Wasz kruszec zjada woda i ziemia , i powietrze , a kamienia nieśmiertelnego nic nie pożre .  To mówiąc młoty swe z poszanowaniem na półce położył .  W ciągu rozmowy niewiasty służebne koło ogniska się kręciły rozpalając je .  Przez drzwi od komory otwarte dozorowała je Jaga .  Pracowały z nimi niewiastki i córki , tylko Dziwa w wianku , z założonymi rękami z dala się temu zachodowi przypatrywała .  Najmłodszą była w domu , najpiękniejszą i najukochańszą , a pieśni najśliczniejsze śpiewała .  Matka ją najciekawszych baśni uczyła , ojciec najstarszymi podaniami karmił .  Wiedzieli wszyscy , że ją duchy nawiedzały , że we snach szeptały jej o tym , o czym nikt , ani ojciec , ani matka , ani siostry nic nie wiedziały .  Kto chciał wiedzieć przyszłość , jej pytał — pomyślała , popatrzała , powiedziała .  A pieśni się u niej rodziły tak jak na wiosnę nad strumieniem kwiaty .  Gdy na rozstajach i u świętych zdrojów ofiary składano , nikt tam nie przodował , tylko ona jedna i szanowali ją wszyscy , a z młodzieży nikt nawet spojrzeć na nią nie śmiał zuchwale .  Wszyscy wiedzieli , że ją sobie duchy wybrały za oblubienicę .  Dlatego , gdy drugie siostry i bratowe same w las się iść lękały , tam gdzie duchy latają unosząc się nad strumieniami , nad jeziorami , nad górami i wąwozami  — Dziwa szła śmiało , wiedząc , że się jej nic złego nie stanie , że niewidzialna ręka zwierza i wilkołaka odegna , smoka i węża nie dopuści .  U ogniska warzyła się i piekła wieczerza , a że gość był w chacie , dostatniejsza niż powszednio .  Ćwierć kozłowa obracała się u ognia , w wielkim garncu warzyło mięsiwo z krupami .  Jaga też zawczasu w cebrzyk drewniany utoczyć kazała piwa , jeden z chłopców przyniósł miodu , który tylko dla gości dawano .  Znać było dostatek w domu , bo i nabiału nie brakło , zwierzyny , kołacza i chleba .  Wszystko to na stół zniesiono , a Wisz skinieniem gościa zaprosił ; sam siadłszy w rogu , gdzie jego miejsce było .  Niżej na ławach synowie siedli , a niżej jeszcze parobcy …  Dziewki i niewiasty , nie śmiejąc usiąść z mężczyznami , służyły .  W milczeniu zabrano się do mięsa palcami je odrywając , tylko Hengo noża na skórzanym pasku dobywszy , dla siebie krajać je zaczął .  Na ten obcy zwyczaj dziwnie patrzano , bo krom chleba dużego wszystko się palcami brało i jadło .  Postawiono garnuszki i czerpaczki przed siedzącymi z wodą , piwem i miodem .  Wisz zlał trochę na ziemię …  Głodny podróżny raczył się i popijał do syta , a nierychło mu na myśl przyszło , iż dziecko głodne w szopie przy koniach zostawił .  Szepnął więc coś staremu Wiszowi , który głową pokiwał .  — Jedzcie spokojnie — rzekł .  — Nie zapomną o nim — u nas obyczaj nie tylko o panu pamiętać , ale i o sługach , a gdyby ście psy mieli z sobą , i te by głodu nie zaznały .  Zwierzęta też , którym bogowie mowę odjęły , kto wie , co w sobie noszą ?  Przecie naszą mowę rozumieją , w życiu nas strzegą , a po śmierci żałują .  Mówił to właśnie patrząc na psy swoje , które dobywszy się z zamknięcia , gdy zwietrzyły wieczerzę , wcisnęły się do chaty i pod stół , kości gryząc , które im rzucano .  Słońce się miało ku zachodowi , gdy najadłszy się i napiwszy ,  Wisz wstał , tuż za nim wszyscy z ław ruszyli .  Podniósł się i Hengo ; miejsce opróżniając dla niewiast , wyszli na podwórko z chaty .  Stary , na kiju się opierając ,  Niemca z sobą powiódł ku rzece , dawszy mu wprzód sakwy zrzucić w szopie , bo się nazajutrz do dnia w drogę wybierał .  Siedli znowu oba na tych samych kamieniach nad wodą .  W łozach śpiewały słowiki …  Nad błotami zwijały się czajki krzykliwe i niespokojne , w lesie kukułka coś liczyła po jednemu , a na moczarach bąk kiedy niekiedy jak stróż na czatach — hukał … z daleka .  O kilkanaście kroków od nich dwa bociany , których gniazdo na szopie widać było , wieczorną odbywały przechadzkę , dzióbiąc żabki przestraszone …  Pomilczawszy chwilę Wisz spojrzał na Niemca .  — Dostali ście się tu szczęśliwie — a dalej ?  Dokąd myślicie ?  — Dokąd ? — z wolna powtórzył , jakby nie chcąc się z tym zdradzić , co zamierzał , Hengo .  — Dokąd ?  Ot , sam dobrze nie wiem .  Wy tu na znacznej przestrzeni sami ze swoimi siedzicie i panami jesteście …  Ja , żem tu już raz się kiedyś zabłąkał , przywlokł em się i teraz .  Dalej puszcza , iść choćby za rzeką obłąkać się łatwo , a na złych ludzi trafię gromadę — którzy z życiem nie puszczą .  Po lada jakich chałupach w lesie tłuc się nie myślę , pożytku z tego mało … ale … toć też gdzieś , nieopodal kneź wasz siedzi …  Gdyby do jego grodu nad jeziorem nie było daleko … puścił by m się …  Wisz brwiami siwymi ruszył , a ręką w prawo , nie mówiąc nic , pokazał .  — Jestże ci kneź … na grodzie nad jeziorem , a do niego w dzień niespełna stanąć łatwo .  Kneź , kneź ! — powtórzył z przekąsem .  — Ten kneź już sobie prawa do wszystkiej naszej ziemi rości , po wszech kniejach poluje , a ze swymi zbrojnymi ludźmi czyni , co chce …  To srogi człek — jemu się w paszczę dostać , jak wilkowi głodnemu …  Ano , i na wilki ludzie sposoby mają .  Niemiec zmilczał .  — Wasz ci to kneź , nie obcy — rzekł po chwili .  — Trzeba przecie , żeby naród miał głowę i wodza — a co by począł , gdyby go wróg naszedł ?  — Niech nas od tego bogi bronią — mówił stary .  — My to wiemy , póty naszej woli , dopóki pokoju .  Przyjdzie wojna , z nią iść musi niewola .  A kto z wojny skorzysta ?  Nie my , ino kneź nasz i jego słudzy .  Nam wróg chaty popali , bydło zajmie , oni niewolnika nabiorą dla siebie i łupu .  Tyle z tego , że nam dzieci poginą ; a kto padł w wojnie , temu i mogiły nie usypią , krucy ciała rozniosą .  I westchnął .  — Pan to jest mocny , ten , co na grodzie siedzi ? — spytał Hengo .  — Bogi mocniejsze od niego — mruczał Wisz — a i gromada silną bywa …  Ja nie wiem więcej , dań mu dają , jaką każe — i znać go nie chcą ; ani jego , ani całego ich Leszków plemienia .  — Wyście u siebie panem — dorzucił pochlebiając Hengo .  — A pewnie — rzekł Wisz .  — Gdyby m nim tu nie miał być , toć są jeszcze ziemie puste , poszedł by m , jak ojcowie chadzali , z moimi gdzie indziej , gdzie wojna nie dochodzi i niewola .  Zaorał by m nową granicę wołami czarnymi i siadł .  Jakiś półuśmieszek szyderczy Niemcowi się po ustach przesunął i dodał :  — Hej no — gdyby ście mi rozpowiedzieli a ukazali drogę do Gopła , a do stołba kneziowego — kto wie ?  powlókł by m się jeszcze … zobaczyć i tego świata trochę .  Gospodarz pomyślał nieco .  — Czemu nie !  Próbujcie szczęścia — rzekł .  — Z waszych tam już niejeden bywał , niejednego też może znajdziecie .  Kneź ma żonę z niemieckiego kraju , po niemiecku rad rządził by nami .  Wstał stary z kamienia .  — Słońce nie zaszło jeszcze , macie dobre nogi ? — zapytał .  — Pójdziemy za las , na górę , skąd świata widać niemało …  Stamtąd wam drogę ukażę łatwo …  Chcecie za mną ?  Niemiec , który łuk i procę zostawił we dworze , prawie będąc rozbrojony , zawahał się nieco .  — Tak ?  Z rękami gołymi ? — spytał .  — Jam tu na mojej ziemi — odparł stary obojętnie — mnie tu zwierz nawet szanuje .  Innej broni nie potrzebuję — dodał , róg wyjmując z zanadrza — nad tę jedną .  Gdy się głos rozejdzie po lesie , zrozumieją .  Szli więc razem .  Od strumienia lekko się podnosząc ku górze , zielona łąka wiodła ich ku lasom .  Stary wśród zasieków znalazł przełaz i ścieżkę .  Wprędce byli już wśród ciemnej gęstwiny — a tu Wisz jak w domu , choć nigdzie śladu drogi żadnej nie było , kierował się nie patrząc prawie .  Hengo drapał się za nim — milczeli idąc oba …  Wzgórze , niezbyt wyniosłe , z wolna , nieznacznie wspinało się , lasem okryte .  W zaroślach ptastwa mnóstwo zlatywało z gałęzi , na których się już noclegować zabierało .  Zdawały się gniewne na starego gospodarza , że ich spokój zakłócił .  Mignęły sine skrzydła kraski , sroczka w białej spódniczce podniosła się gderząc , podlatując , przysiadając i zrywając się przed nimi , aby ich łajać , przeprowadzając dalej .  Spod drzewa , u którego czatował , mignął lis żółtym ogonem , zawinął się i znikł wsunąwszy do jamy .  Na gałęziach pomykały wiewiórki , ledwie dojrzane , tak zwinnie skakały z jednego wierzchołka na drugi .  Stary po drodze podnosił głowę ku barciom , bo ich tu pełno było na drzewach , reszta pszczół spóźnionych wracała z łąk niosąc plon , cisnąc się do nich przed rosą , aby im skrzydła nie ociężały .  Szli tak coraz głębiej , a Niemcowi , nienawykłemu do pieszej wędrówki , za starym trudno było nadążyć .  Wtem las się rozstąpił , polanka , trawą bujną zarosła , wierzch wzgórza okrywała .  Wśród wielkiej płaskiej przestrzeni wznosiła się sypana mogiła , z której widok rozlegał się na okolicę , jak oko sięgnąć mogło .  Wspaniały był i wielki …  Wisz stanąwszy tu i oglądając się po swej ziemi , mógł się czuć panem .  Hengo , spojrzawszy na niezmierną przestrzeń u nóg swoich rozłożoną , stanął zdumiony i widocznie rozradowany .  Dolina , którą mieli u stóp swoich , była w większej części lasami okrytą .  Zachodzące słońce jaskrawym blaskiem ją oblewało , promienie czepiały się wierzchołków drzew gdzieniegdzie w złotych odbijających jeziorach i przeglądających między drzewami i łąkami rzek wstęgach .  Patrząc na ń z góry , rzekł by ś , że cały kraj ten , cały świat zarastała puszcza jedna , szeroka jak morze i jak morskie równiny siniejąca w oddaleniu .  Jak fale też kołysały się bliższych drzew wierzchołki .  Wśród tej ciemnej zieleni jodeł i sosen , gdzieniegdzie młodych złocistych lip i brzóz , i majowych łąk zieloność się przebijała .  Dalej ściśnięte drzewa już oku nic widzieć nie dopuszczały nad wierzchołki , nad które mało starszych samotnie strzelało ku górze .  Głuchy szum zaledwie chwytało ucho …  W dwóch tylko miejscach sinego dymu słupy wznosiły się ku górze , niezgięte żadnym wiatru powiewem …  Na widnokręgu pasami długimi rozścielały się do snu mgły wieczorne .  Wisz wskazał Niemcowi w prawą stronę .  — Tam … w końcu dnia z końmi waszymi dostaniecie się łatwo .  Trzymajcie się ciągle rzeki , a minąwszy do niej wpadające strumienie , szukajcie brodu i przejedźcie na drugą stronę .  Chciał mówić dalej , gdy ucho jego , do chwytania i rozumienia najmniejszego szelestu nawykłe — coś z dala uderzyło .  Zatrzymał się , głowę spuścił i słuchał .  I Hengo też w dolinie pochwycił jakiś oddalony tętent głuchy , który się zdawał przybliżać .  Wiszowi twarz się zachmurzyła , ręką pokazał na kierunek i spytał .  — Rozumiecie ?  A teraz — dodał — chodźmy ; boję się , czy śmy wilka nie wywołali z lasu .  Tętent słyszę …  Jeżeli jedzie kto , to chyba kneziowscy słudzy , utrapiona zgraja , która nigdy z próżnymi nie odchodzi rękami .  Smerdowie jego i posłańcy …  Po co ?  Wiedzą chyba oni sami .  Dokąd ?  Nigdzie jak do Wisza , u którego miód stary stoi …  Stary poruszył się z żywością prawie młodzieńczą i nie patrząc już prawie na Niemca posunął się tąż samą drogą w dół , którą na górę wchodzili .  Lecz teraz pędził żywiej i przesunąwszy się przez las — spoza ostatnich drzew ujrzeli rychło zieloną łąkę , a na niej brzegiem rzeki posuwających się pięciu konnych , na których Hengo ciekawe zwrócił oczy .  Przodem jechał dowódca , parami za nim czterej inni …  Łatwo w pierwszym poznać było starszego , koń pod nim roślejszy i pokaźniejszy ubiór odznaczał kneziowego sługę .  Był to barczysty chłop , z włosami długimi , które mu gruby kark okrywały .  Na głowie miał czapkę ze sterczącym przy niej piórem białym .  Odzież na nim z sukna jasnego obszycie miała czerwone , u boku miecz sterczał w pochwie , na plecach łuk nad głową się podnosił i łubiany wór na strzały .  Jadący za nim w rękach trzymali toporki , zbrojni też w łuki i proce , obwieszeni sakwami …  Wisz zobaczywszy jeźdźców jak noc się zachmurzył — porwał róg zza koszuli i trzy razy prędko raz po razu zatrąbił , do chaty znać oznajmując o nadjeżdżających .  Gdy głos ten się dał słyszeć , jezdni na koniach poruszyli się żywiej i pierwszy z nich obejrzał dokoła , szukając sprawcy … mógł już z brzegu rzeki , nad którą jechał , zobaczyć Wisza , a ten też niezwłocznie pospieszył na przełaj , ku niemiłym gościom .  — Ej ! gadziny przeklęte ! — mruczał idąc .  — Smoki nienasycone …  Smerda pański !  Bodaj ich razem obu pioruny ze skóry darły !  — Odwrócił się do Niemca .  — Wam to na rękę , bo was pewnie i wasze sakwy ze sobą chętnie zabiorą , ale mnie …  Hengo nie okazywał twarzą wcale , czy był rad lub nie spotkaniu .  — Juścić — rzekł — gdyby co złego groziło , prawa gościnności bronić mnie każą .  — Jeżeli ja sam siebie od nich obronię — mruknął Wisz .  — Pięciu ich , nie tak to straszna rzecz , moi chłopcy powiązali by ich na skinienie , ale u stołba znajdzie się ich dziesięć razy tyle , gdyby się mścić chcieli .  Szli co prędzej ku zagrodzie .  Smerda kneziowski jadący przodem konia zatrzymał , starego poznawszy lub się domyślając gospodarza .  On i jego towarzysze mniej się mu jednak niż Niemcowi przypatrywali .  Czuli w nim obcego , a obcy dla nich zawsze był dobrym obłowem …  Gdy podeszli , starzec się smerdzie pokłonił , chociaż ten mu nie myślał oddać powitania .  Skłonił się i Hengo , ale mu twarz pobladła , czuł , że chciwe oczy wszystkich na niego się skierowały .  — Kogóż to z sobą prowadzicie , stary ? — wołał smerda .  — Obcy ?  Skąd ?  Czterej jezdni wnet go obstąpili dokoła .  — Znad Łaby jestem , przekupień , człek spokojny , nieobcy … — rzekł , nabierając śmiałości trochę , Hengo — nieobcy , bom tu nieraz bywał z towarem … wszędy mnie swobodnie przepuszczano …  — Znamy my tych ludzi spokojnych ! — krzyknął śmiejąc się smerda — Znamy …  Kto wie , na co wypatrujecie drogi po kraju , szukacie brodów po rzekach , zaciosujecie znaki po drzewach …  Aby potem poprowadzić …  — Spokojny człek — odezwał się Wisz powoli — dajcie mu pokój , chleb z nim łamał em .  — A mnie co do tego ? — zawołał smerda gniewnie .  — Kneź surowo zakazuje , aby się tu obcy po kraju nie wałęsali .  — Pójdzie z nami .  — Pojadę z wami po dobrej woli , miłościwy panie — rzekł szybko Hengo — A gdy na twarz padnę przed kneziem , łaskę u niego zyszczę , bo pan jest sprawiedliwy …  Jam samowtór z chłopięciem … i — cóż ja złego zrobić mogę ?  — Związać mu ręce — krzyknął smerda — ano , zobaczymy …  Gdy to mówił , dwóch pachołków skoczyło z koni , aby rozkaz jego wykonać .  Smerda skierował się ku zagrodzie .  Stali tu już parobcy i synowie , stała we drzwiach stara Jaga , z równie starą sługą — żadnej z młodszych niewiast widać nie było .  Na znak dany przez ojca wszystkie się ukryły po kątach i zbiegły do lasu , aby się z obcymi ludźmi zuchwałymi nie spotykać .  Wyjaśniła się też twarz Wisza , gdy w podwórku ani córek , ani synowej żadnej nie zobaczył .  Smerda zlazł z konia u wrót , ludzie jego także , dwu z nich poprowadziło Henga z sobą , wydrwiwając się z niego , popychając i bijąc .  Ręce już miał w tył związane sznurem , którego koniec trzymał jeden z pachołków .  Konie poszły do szopy , ludzie wprost kroczyli do dworu .  Tu Jaga , pokłonami ich witając , zapraszała .  Wisz stary szedł zamyślony i chmurny .  Zaszumiało wnet w izbie , gdy obcy się do niej wcisnęli .  Smerda padł na ławę , pierwsze , gospodarskie zajmując miejsce .  Wołali już piwa i miodu , które zaraz niesiono , aby sobie gardła zalali .  Gospodarz , nic nie mówiąc , z dala zajął miejsce na ławie .  — No , stary gospodarzu — ozwał się smerda — wy to już wiedzieć powinni ście , z czym my jedziemy …  Należy kneziowi dań …  — A dawnoście ją brali ? — mruknął stary .  — Myślicie się rachować z nami ?  Kmieć z kneziem ? — rozśmiał się smerda .  — Kmieć z kneziem , bo ja tu , na tej ziemi , kneziem jestem — mówił Wisz .  — Ze skóry nas drzecie pod pozorem obrony .  Smerda chciał się śmiać , ale popatrzywszy na starego , rychło mu ochota odeszła , spowolniał jakoś .  — Pijcie i niech wam tak będzie na zdrowie , jako życzę — dodał stary .  — A potem o sprawie .  Kneziowski sługa , pomyślawszy , stał się łagodniejszym , czerpakiem piwa z cebra nabrawszy , począł je chciwie żłopać .  Towarzysze też jego garnuszkami czerpać jęli , aby ugasić pragnienie .  Hengo związany stał u progu .  Chwilę trwało przerywane chlipaniem milczenie .  Smerda wąsy otarł i zwrócił się do Niemca .  — Gdzie twoje konie i sakwy ?  — Znajdą się jutro razem ze mną przed kneziem — rzekł Hengo .  — Proszę was , w pokoju mnie zostawcie .  — Zrobię z tobą , co chcę ! — krzyknął smerda .  Wisz chciał bronić obcego , gdy Hengo z rękami związanymi , za sobą sznur wlokąc , szybko podszedł do siedzącego na ławie smerdy , przysunął mu się do ucha , zasłonił dłonią i żywo , długo coś mu szeptać począł .  Z twarzy nie widać mu było przestrachu …  Gdy mówił , z wolna lice kneziowskiego sługi mieniło się , marszczyło , rozjaśniało .  Popatrzał z ukosa na Niemca , głową potrząsnął i rzekł do swoich ludzi :  — Rozwiązać mu ręce — pojedzie jutro z nami , na grodzie się z nim rozprawim .  Uwolniony tak cudownie od sznurów , które mu ręce krępowały , Hengo ze spuszczoną głową usiadł w kącie .  Smerda , już co innego mając na myśli , zwrócił się do starej Jagi .  — Matko stara — zawołał — a gdzież to niewiastki i córki wasze ?  Radzi by śmy na nie popatrzyli , gładkie mają liczka .  — I dlatego wam ich nie pokażą — wtrącił gospodarz .  — Co wam do nich ?  A  Jaga dodała :  — Nie ma ich od rana .  Poszły w las wszystkie za grzybami , za rydzami , chyba i na noc nie powrócą .  — W las ! — zaśmiał się smerda , któremu zawtórowały śmiechy jego towarzyszów , piwem rozochoconych .  — Oj !  Szkodaż to , szkoda , że śmy ich po drodze nie spotkali .  Było by się z kim zabawić , choćby i do jutra .  Wisz spojrzał z ukosa na mówiącego , któremu śmiech zamarł na ustach .  — Przy takiej zabawie — rzekł Wisz — jakby was ojciec i bracia zastali , mogli by ście i na wieki w lesie pozostać , a nigdy z niego nie wrócić .  — Wilcy z krukami tylko by o was wiedzieli .  Cicho , ponuro wymówił te słowa .  Smerda je usłyszał i zachmurzył się .  Drudzy znowu około kadzi z piwem chodzili i on też , milcząc , do niej powrócił .  Tymczasem na dany znak synowie Wisza podeszli do rozmowy , podsunęła się i Jaga , a Wisz z wolna poszedł naprzód ku ognisku , potem od niego ku drzwiom , gdzie się z wiadra wody napił .  — Tu nieopodal rozwiązany siedział Hengo , gospodarz dał mu znak i wyszli razem do sieni .  Nic nie mówiąc , stary ręką ukazał Niemcowi na drzwi i wrota — dając do zrozumienia , by uchodził , lecz Niemiec — obejrzawszy się , szepnął mu do ucha :  — Ja się ich nie boję , nic mi nie zrobią — dostanę się z nimi do knezia .  Towaru tylko nie wezmę z sobą wszystkiego — by darmo się nie wozić z ciężarem .  Wisz popatrzał na ń zdziwiony .  — Dlaczegóż uchodzić nie chcesz ?  Spod mojego dachu na co ma cię spotkać nieszczęście ?  Hengo uśmiechnął się chytrze , głową potrząsając .  — Nie boję się — nic mi nie zrobią …  Wykupię się im , bądźcie spokojni , tylko wam jedną sakwę zostawię .  Milczeniem gospodarz zgodził się na to , a Niemiec wysunął zaraz ku szopie , skąd parobek wyniósł po chwili sakwę , którą w komorze ukryto .  Hengo podziękowawszy gospodarzowi , wrócił do izby i siadł znowu w swoim kącie , nim postrzeżono , że go nie stało .  W izbie gwar był i śmiechy .  Smerda orzeźwiał też po piwie , ze starą babą żarty strojąc , a towarzysze mu rozgłośnym śmiechem wtórowali .  Trwało to aż do nocy , wniesiono łuczywo suche , którego drzazgi między kamienie wetknięte zapalono , aby izbę oświecały .  Zobaczywszy światło , smerda się dopiero obejrzał za gospodarzem dokoła .  — Gdzież gospodarz ? — zawołał .  Wisz stał u progu chaty — trąciła go Jaga , niechętnie się zawlókł do środka .  Ludzie mu widocznie nie w smak byli .  Zobaczywszy starca , smerda wstał , idąc ku niemu , skinął i na podwórze z sobą prowadził .  — Od knezia jadę do was i do drugich kmieci , i żupanów — rzekł .  — Kneź was pozdrawia uprzejmie .  Stary skłonił głowę i po siwych włosach powiódł zafrasowany pomarszczoną dłonią .  — Pozdrowienie łaskawe — rzekł — ano , na tym nie koniec .  Kiedy zdrowia życzy , pewnie czego żąda , inaczej by o kmieciu nie wspomniał .  Smerda brwiami ruszył .  — Ludzi nam bardzo , bardzo brak — rzekł .  — Jednego ze swoich dać musicie do kneziowskiej drużyny .  Wszak ci to ona was i ziemi broni .  — Cóż to ?  Na wojnę myślicie ? — rzekł Wisz .  — My jej nie wydamy nikomu , ale na grodzie ludzie muszą być pogotowiu , do obrony — mówił smerda .  — Dwóch nam zmarło z zarazy , jednego zwierz rozdarł w lesie , a kneź też ubił jednego , trzeba nam ludzi …  U nas się źle nie dzieje …  Głodu nie mają , jedzą razem ze psy kneziowskimi , a po całych dniach na brzuchach się wylegają .  I piwa się im nie skąpi .  Przyjdzie wyprawa , z łupu się co dostanie .  — Albo się pójdzie w niewolę — dodał Wisz .  — Jeżeli nie dwu , jednego musicie dać — zakończył smerda .  — A jak żadnego ? — zapytał Wisz .  Smerda się zamyślił .  — To was na sznurze powlokę do grodu — rzekł smerda .  — Chociem kmieć wolny ? — spytał gospodarz spokojnie .  — Mnie co do tego !  Kneź przykazał .  — Tak , tak ! — zawołał Wisz zadumany patrząc w ziemię .  — Wziął się obyczaj taki .  Patrzcie tylko , żeby was kiedy kmiecie na postronkach nie ciągnęli , jak się im naprzykrzy .  Zmilczał posłaniec .  — Nie przeciwcie się — szepnął po cichu .  — Kneź tymi dniami zły bardzo …  Przez sen , gdy w podsieni zadrzemie , zgrzyta zębami i jak wilk człapie .  Na kmieciów się odgraża bardzo .  Zamiast dwu , dajcie mi jednego człowieka — i skórę na kożuch , bo mi się mój dobry podarł na usługach .  Zamyślony stał gospodarz długo w podwórzu , skinął potem na smerdę , by z nim szedł , wrócili do chaty .  Na ławie siadł stary , kij między nogi wziąwszy , wsparł ręce na nim i po chłopcach swoich poglądał , jakby szukał ofiary .  — Hej , Sambor — odezwał się do stojącego z tyłu za gromadką , śmiejącego się z dworakami chłopaka .  — Sambor , chodź tu !  Przywołany tym imieniem parobczak wyprostował się i podszedł .  — Tobie w polu nie bardzo się chce robić , a koło domu też nie lepiej — rzekł do niego .  — Więcej leżysz i śpiewasz , niż pracujesz …  Ty by ś się zdał do lekkiego chleba , przypasawszy mieczyk drugich ganiać i piórko za czapkę wetknąwszy , popisywać się urodą .  Ty na kneziowski dwór pójdziesz z ochotą ?  Nagle zagadnięty parobczak , choć mu się niedawno twarz śmiała , posmutniał nagle .  Oczyma niespokojnymi potoczył dokoła — zobaczył , jak mu się smerda przypatrywał ciekawie , ogarnęła go trwoga i padł przed starym na kolana .  — Ej ! ojcze panie , po cóż mnie w niewolę dajecie ? — krzyknął .  — Co za niewola — przerwał smerda .  — Będziesz wojakiem .  U knezia lepiej niż tu , a jak się spodobasz panu , kto wie , co będzie z ciebie .  Wisz po schylonej jego głowie ręką pogładził .  — Musi jeden iść za wszystkich … — rzekł .  — Na ciebie kolej , Sambor .  Stara Jaga , opodal stojąca , ręce załamała , bo choć parobczak synem jej nie był , ale się w chacie wychował i jak dziecko własne go kochano .  Drudzy parobcy tym oznajmieniem strwożeni cofnęli się w głąb — opuściła ich wesołość .  A tuż i smerda dłoń szeroką na ramię Samborowi położył , jakby go brał w posiadanie .  — Pójdziesz z nami — rzekł .  Podniósłszy oczy parobczak spotkał wejrzenie Wisza , skierowane ku niemu — które do ń coś mówiło , coś , co oni tylko dwaj rozumieli .  Sambor się uspokoił i wstał , smutny jeszcze , ale milczący , nie narzekając już na losy swoje .  Kto by się wsłuchał był w głosy , które wewnątrz chaty się ozwały , gdy Jaga wyszła , załamawszy ręce — domyślił by się , że tam niewiasty za Samborem zawodzić musiały .  Nikt jednak nie śmiał ozwać się głośniej , aby obcy nie posłyszeli głosów niewieścich i nie domyślili , że się od nich pochowały .  Dano jeść przybyłemu smerdzie i ludziom jego , a piwo z cebrów dokończywszy wszyscy poszli do spoczynku .  Wisz ich zaprowadził do obszernej szopy , na siano .  Obok niej stały konie niemieckie .  Niemca też puszczono , nie bardzo się troszcząc o niego — i szedł przy nich nocować .  Gospodarz z Samborem sami pozostali w podwórku .  Chłopak chciał zacząć rozmowę , gdy stary dał mu znak , aby z nim za wrota szedł , i wywiódł go nad rzekę .  Księżyc wschodził nad lasami .  Siadł stary , milcząc długo .  Słowiki tylko krzyczały …  — Nie płacz ty i nie narzekaj — począł po cichu Wisz .  — Nikt nie wie , gdzie go jaka dola czeka .  Chcieli wziąć jednego z was , a ja by m i sam im dał … bo mi tak było potrzeba …  I nie tylko mnie , ale i drugim .  — Za cóż ja idę ? — nieśmiało spytał Sambor .  — Boś ty rozumniejszy od drugich — mówił stary .  — Bo masz oczy i język , bo więcej nas kochasz niż drudzy , bo ja tobie ufam i miłuję cię .  Jesteś obcy , a mam cię za syna .  Posłał by m syna … oni oba ziemianie i rolniki , i myśliwce , i bartniki … a ty śpiewać lubisz , ale myśleć umiesz .  Zatrzymał się trochę , wsłuchując się w wieczorną ciszę — a potem mówił dalej , głos zniżając .  — Słuchaj , Sambor — ja ciebie nie na zgubę ślę , ale z potrzeby .  Wielkie się u nas rzeczy gotują , kneziowie nas za łby chcą wziąć , postrzyc w niewolniki i Niemców z nas porobić .  Z Niemcami się znoszą …  Nam dojadło to …  My nic nie wiemy , co oni tam robią , aż nam na szyję więzy spadną .  Ty idź , patrzaj , słuchaj , nastaw uszy .  Musimy wiedzieć , co się u nich dzieje .  Po to ja tam ciebie ślę …  Usta zamknij , oczy otwórz , posłuszny bądź … kłaniaj się nisko … a o nas nie zapominaj .  Czasem tam kto z bliźniakami przyjdzie , z pokłonem …  Powiecie mu , co posłyszycie .  Przyszedł czas … przyszedł czas … albo Leszki nas spętają , albo my ich wyżeniem i wydusim .  Ano — st ! st !  Stary palce położył na ustach .  Sambor przystąpił do ń i objął za kolana .  — A ! — rzekł .  — Iść między obcych , porzucić was , ciążka to dola .  Myślał em — z wami poczęło się życie i przy was skończy .  Wisz przerwał mu .  — Nie na wieczność tam idziesz — rzekł cicho — jak będzie pora , skiniemy na cię — powrócisz …  Nauczysz się tam wiele , napatrzysz , dowiesz , bo cię się strzec nie będą .  Na Kupałę , na koladę do mnie ci pozwolą …  A od stołba do nas nie kraj świata !  I pogłaskał go po głowie … ale Samborowi mimo tych obietnic ciężko na sercu było .  — Mój ojcze — szeptał tęskno .  — Co ty każesz , ja muszę .  Alem ja tu tak jak wolny był , tam idę na pęta i pod grozę .  U was my wszyscy dziećmi , tam wszyscy niewolnikami .  Gorzki to chleb , co go w pętach jeść potrzeba .  Wisz , jakby skarg tych słuchać nie chciał , nie odpowiedział na nie .  — Patrz a ucz się — powtarzał .  — Zapamiętaj wszystko .  Nam się stamtąd wszystkim niewola gotuje , jeśli o sobie nie pomyślimy .  A kto z nas wie , co się w tym wilczym dole praży i smaży ?  Żaden z kmieciów nie ma tam swojego .  Ja tam twoje oczy posyła m za moje .  Kneź — sroga bestia , ale pokłony lubi , bij mu je , zyszczesz łaski , nie będą się taić przed tobą .  Piją , a po pijanemu wygadają , co u trzeźwego na myśli .  Stary szeptał coraz ciszej , kiedy niekiedy chłopaka bijąc po ramieniu …  ten stał z głową zwieszoną , zachmurzony , księżyc już się był podniósł w górę i świecił w rzece odbity , gdy po długiej rozmowie się rozeszli .  Sambor jak wkuty na podwórku pozostał , oparty o wrota .  Psy przyszły mu się łasić do ręki , pogłaskał je .  Słuchał śpiewu słowików i klekotania żab , i hukania bąka na błotach , jakby chciał sobie w pamięć wrazić tę muzykę nocną puszczy , którą nierychło znowu usłyszeć się spodziewał .  Sen go nie brał — siadł na kłodzie i przesiedział noc całą do dnia .  Już się we dworze niewiasty ruszać zaczęły , gdy parobczak poszedł obchodząc zagrodę ku tylnym wrotom , jakby się tam kogo spotkać spodziewał .  Jaga wyszła naprzód i pospieszyła ku niemu .  — Samborze , mój miły , nie trwóż się i nie tęsknij — powrócisz .  Ale sama łzę fartuchem otarła .  Wtem przez drzwi wpółotwarte pokazała się Dziwa , która w rękach trzymając kosy , zadumana plotła je powoli .  Spojrzała na chłopaka i smutnie mu się uśmiechnęła .  — Co ty tak stoisz ponury ? — rzekła powoli , głosem jakimś spokojnym , a jak śpiew przeciągłym .  — Co tobie ?  Nie wstyd ci mieć strach w sercu , a łzy w oczach ?  Nie każdemu dano siedzieć w chacie i spoczywać , różne losy , różne dole .  Dobrej myśli bądź !  Czasem ja widzę , widzę daleko , widzę jasno , czasem ja jutro odgadnę …  Nie smuć się , Sambor .  Złego ci się nic nie stanie .  — Szkoda mi was porzucić — rzekł chłopak — a tęskno będzie .  — I nam za wami ! — rzekła Jaga .  — Nam za wami ! — powtórzyła Dziwa .  — Ano , wy do nas wrócicie .  — Kiedy ? — zapytał Sambor .  Dziwa puściła z rąk włosy , oczy utopiła w ziemię , cała jej postać przybrała uroczysty wyraz i poczęła mówić z wolna , nie patrząc na chłopca .  — Wrócicie , wrócicie , gdy nad Gopłem łuna stanie , trupy spłyną po jeziorze …  Kneź stary z lasu wyjedzie , nowe przyjdzie panowanie , gdy popioły wiatr rozwieje , kiedy krucy się nasycą , kiedy bartnik zbierze pszczoły .  Kiedy zrąb nowy postawią nad Lednicą u jeziora .  Powrócicie , zdrowi , cali …  Z jasnym mieczem , z jasnym czołem .  Coraz ciszej mówiąc , zamilkła , podniosła oczy na stojącego przed sobą Sambora i rękami obiema śląc mu pożegnanie , z uśmiechem , jakby oprzytomniona nagle , chwyciła rozpuszczone kosy , wbiegła do chaty i drzwi zatrzasnęła za sobą .  Wszystko się już budziło po szopach i oborach …  Parobcy szli wypędzać stada …  Dziewczęta czerpały wodę u studni .  Smerda ze swoimi wstawał , napędzając do drogi , Hengo chłopca słał do wodopoju , na ognisku stare sługi rozpalały ogień .  Wisz , który sen miał lekki , z siermięgą na plecy zarzuconą wyszedł o kiju obejrzeć naprzód , jaki się dzień obiecywał .  Niebo nad rankiem szare chmury okryły , od strony tylko wschodu rumieniały one , a choć wiatru czuć nie było na ziemi , górą obłoki pędziły żywo wyprzedzając się i kłębiąc .  Nad błotami stały gęste opary , poruszały się to bledniejąc , to szarzejąc .  Rosa kroplista , biała okrywała trawy i szkliła się na zielonych liściach młodych .  W szopie słychać było beczące owce , na pastwiskach rżące konie , u brzegu mruczącą rzekę i jeszcze zawodzącego nieznużonego słowika .  Dwa kruki z zachodu z wolna ciągnąc zatrzymały się nad chałupą i poleciały dalej leniwo …  Stary obejrzał się za nimi i pokiwał głową .  Sługi z szopy niosły świeżo udojone mleko kobyle .  W izbie stał już znów ceber piwa i placki dla gości , aby o głodzie ze dworu nie wyjechali .  Na ławie Wisz zawczasu położył niedźwiedzią skórę , której mu było żal , ale smerdzie ją trzeba było dać , aby złej woli nie miał i nie skarżył przed panem .  Sambor , posłuszny , już węzełek swój na drogę wiązał , skórznie ozuwał i mocno około nóg sznurował …  Procę i łuk nałożył na siebie , toporek u pasa uwieszał .  Smutnoż mu było .  A przecież , młody , pocieszał się trochę , że na białym świecie dużo zobaczy …  Więcej za jeden dzień niż w zagrodzie za życie całe .  I żal mu było wszystkich , bo ku chacie spoglądał , ale oprócz starej Jagi , która mu kołacz do torby przyniosła , nie zobaczył już nikogo .  Parobcy tylko na szyi mu się wieszali .  Smerdowi towarzysze , on sam i Hengo , i gospodarz stary , zebrali się około ogniska .  Wszyscy jechać spieszyli , bo się im zdało , że deszcz lunie prędko , tak groźne ciągnęły chmury , tylko Wisz spokojny ręczył , iż się niebo rozpogodzi .  Niemiec nie zdawał się frasować wcale , że go zabierano do kneziowego grodu , szedł jakby po dobrej woli , choć oczy towarzyszów chciwie się na jego sakwy zwracały .  Milczący Gerda więcej nadeń był strwożony i z tego nikt się słowa nie dopytał .  Śmieli się z niego wszyscy , palcami wytykając : Niemy !  Po dobrej chwili , najadłszy i napiwszy się , ruszyli wszyscy do koni .  Sambor staremu do nóg padł , ale ten skinąwszy tylko , odprawił go sucho .  Konia mu z domu nie dawano — musiał więc pieszo zdążać za drugimi .  Smerda ruszył przodem , za nim czterej jego towarzysze , około których szedł nowozaciężny z głową spuszczoną , dalej Hengo z chłopakiem .  Tak wyciągnęli za wrota i brzegiem rzeki się kierując , wkrótce znikli w zaroślach z oczów staremu Wiszowi .  Sambor , obejrzawszy się , nie dojrzał już nic , tylko słup dymu nad zagrodą wzbijający się ku górze .  Jak przepowiedział stary , tak się stało — mały tylko jak rosa deszczyk przekropił , zapachniały po nim brzozy , niebo się jasne zza szarych zaczęło ukazywać obłoków .  Cała chmur nawała zbiła się na zachodzie , nad głowami podróżnych wyjaśniło się i blade słońce wyjrzało zza przejrzystych rąbków , jak oblubienica , gdy się z pościeli podnosi .  Podróżni jechali w milczeniu .  Konie ich same prawie torowały sobie drogę , choć znaku jej żadnego nie było .  Smerda jadąc drzemał — spali też na koniach , choć ciągle się budząc jego towarzysze , Hengo tylko i Sambor czuwali .  Jadąc to samym rzeki brzegiem , to się spinając nieco ku górze — łąkami naprzemiany i gąszczami , które konie łamały , liście w pyski chwytając — posuwali się dalej coraz milczący …  Tuż na prawo stały lasy ciemne , podszyte , szeroko zwieszając gałęzie .  Gdzieniegdzie z tych głębi puszczy , gniły strumień , trawą i mchami obrosły dobywał się szemrząc i ciekł do rzeki wąskim korytem .  Ćwierć dnia tak już upłynęło , gdy na pagórku ujrzeli kamień wielki , a dokoła niego pomniejsze ustawione jakby na straży .  Niektóre z nich już były w ziemię zapadły , na innych mech siwy porastał …  Stary , zgarbiony człek , z kijem białym , około kamienia się przechadzał .  Było to prastare uroczysko , gdzie niegdyś składano ofiary …  Stary około kamienia stanąwszy ręce wyciągnął , coś mruczał i ziele jakieś na ń rzucał .  Lecz wprędce go z oczów stracili .  Dalej sypana mogiła wysoka stała u brzegu , cała darnią porosła , u dołu zarzucona zielonymi gałęźmi .  Tu każdy , ułamawszy wić po drodze , rzucił ją wymijając , Hengo tylko , choć patrzał ciekawie , wstrzymał się od tej ofiary .  — Co to za mogiła ? — zapytał Sambora .  — Leszkową się zowie — odparł chłopak .  — Tu kneź stary , broniąc wrogowi przejścia rzeki , strzałą rażony zginął .  Wojsko się rzuciło , najezdnika rozbiło , a panu swemu po garści rzucając ziemię , mogiłę usypało …  Pod mogiłą skarby wielkie być mają , których duchy pilnują .  Raz w rok na Kupałę otwiera się mogiła i może wnijść po skarby kto chce , a brać ile mu się podoba ; ale musi spieszyć z powrotem , bo gdy kury zapieją , zamyka się mogiła i niejeden już w niej pozostał .  Samborowi ze smutku na baśń się zebrało , mówił więc , jak jeden chciwy skarbów parobek podkradł się nocą kupałową pod mogiłę , jak w nią wszedł , znalazł gmachy wielkie , cudne izby pełne złota , i jak coraz idąc dalej , nie opatrzył się , aż kury zapiały …  I rok go cały nie było …  Dopiero gdy się znowu otwarła , wyszedł z niej żyw , ale niemy , gdyż duchy mu usta zamknęły , aby ich tajemnic nie zdradził .  Dalej kraj było widać ludniejszy nieco , w prawo i lewo po gajach dymiło się w chiżynach , nad rzeką spotykali gęsto wygasłe ogniska i końskich kopyt ślady …  Tu i owdzie leżała kość biała …  Około południa stanęli w dębinie zielonej , gdzie i pasza dla koni była obfita , i woda blisko — dla wypoczynku .  Tu zsiadłszy , wszyscy pokładli się w cieniu , a kto co miał , spożywał .  Sambor dobył białego kołacza Jagi , popatrzał na ń i schował — głodnym być wolał , niż go stracić … był to kołacz domowy !  Słońce jak wczoraj dopiekało , najmniejszy prawie powiew wiatru nie ochładzał skwaru .  Naokół znowu nic więcej widać nie było , jeno lasy i gęstwiny , łąki i moczary .  Gdzieniegdzie w kotlinie leżało jezioro jasne , lśniące jak oko , zdając się przyglądać krajowi , nad nim jak rzęsy sterczały trzciny i jak brwi pasy lasów stały .  W pół dnia wszystkie nawet ptastwo ucichło , brzęczały tylko koniki i polatywały bąki , milczenie wielkie do snu kołysało .  Smerda drzemał , Hengo brwi ściągnąwszy coś rachować się zdawał , gdy Sambor w dali głos ludzki posłyszał .  Nie widać było nikogo , uszu jednak dolatywało śpiewanie powolne , które się coraz zbliżało .  Cichy to był i stłumiony śpiew , drżącym nucony głosem samemu sobie , brzęk jakby poruszanych strun mu towarzyszył .  Słów jeszcze nie mogło pochwycić ucho — ale nuta była żałosna , grobowa , smętna .  Wszyscy ciekawie oczy zwrócili ku brzegowi rzeki , skąd się głos dobywać zdawał .  Dołem , wybrzeżem piaszczystym , szedł starzec ślepy , mały go chłopak prowadził .  Wlókł się z wolna , w ręku trzymał gęślę , po strunach jej przebiegając ręką drżącą .  Smerda , który się przebudził , ujrzawszy go z góry , zawołał :  — Bywaj tu , stary !  Ślepiec się zatrzymał , z wolna głowę podniósł i oczy białe , krwawymi obwiedzione powiekami .  — Bywaj tu stary , chodź , spocznij — powtórzył smerda — placka przełamiemy z tobą i posłuchamy pieśni .  Śpiewak struny przebiegać zaczął palcami , ale pieśń się przerwała .  Stanął , myślał , potem chłopcu dał znak kijem i ku wzgórzu iść zaczęli .  — Dokąd idziesz , stary ? — spytał smerda .  — Albo wiem ? — po świecie … — rzekł oślepły .  — Z pieśniami idę od chaty do chaty .  To mówiąc , miejsce , na którym stał , począł kijem obmacywać i ostrożnie osunął się na ziemię .  Gęślę złożywszy na kolanach , dumał .  Pomilczawszy nieco , jakby życie jego pieśnią być musiało , jakby mu ona , nie wylewając się z piersi , nabrzmiewała w nich , jakby mu była tchnieniem … bez którego ostać się nie mógł , niezrozumiale , cicho , sam sobie nucić zaczął .  Milczeli wszyscy .  Jeden z pachołków dobył z torby placek i położył go na rękach starego , który powoli do ust zaniósłszy , gryźć począł .  Chłopak , który go wodził , poszedł do rzeki garnuszkiem zaczerpnąć wody .  Sambor siadł przy nim .  — Stary Słowanie — rzekł — na noc … zajdźcie do Wiszowego dworu …  Tam was ugoszczą radzi .