Władysław Łoziński  Oko proroka  czyli Hanusz Bystry i jego przygody .  Powieść historyczna z XVII w .  K + M + B/ 1614  — Masz tam który dobre konie ?  Ojciec mój podbiegł do swojego wozu i mówi :  — Mam , panie .  — Dawaj sam , a duchem !  — A jako się zowiesz ?  — Marek Bystry , Miłościwy Królu !  — Z Podborza , z ekonomii samborskiej , Miłościwy Panie .  — Tedy z Rusi , a mówisz dobrze po polsku .  — Bom ja jest Polak i łaciński .  — Najmiłościwszy Królu !  Błagam ja pokornie miłosierdzia Waszego , biedny pachołek !  — Hej , ho !  Hej , ho !  — Hej , ho !  Hej , ho ! — woła na mnie patrzącego — a odewrzesz ty wrota , kotiuho !  — Sława Bohu !  Daj Boże zdrowie , pani matko !  — A kiedy wy nieposłuszny i niesłużebny , to czemu służycie i słuchacie ? — mówi matka .  — A ciebie jak wołają ? — pyta mnie ten Kozak .  — Zostawcie ; ja to lepiej umiem !  — Ogień jest , woda jest , ino waryty , koby buło szczo !  — A gdzie pojechał ? — pyta Kozak .  — Daleko , bardzo daleko , aż do Czarnego Morza .  Kozak klasnął w dłonie i woła :  Zadumał ja się bardzo , a tymczasem matka mówi :  — A wy tam byli , Semen ?  — Tak piechotą , brzegiem dniestrowym ? — pytam ja teraz .  I zaczął się śmiać bardzo ze mnie , a ja się już wstydził em pytać , co to są czajki , bo znał em tylko czajki ptaki i słyszał em , że jesienią wybierają się za morze , ale matka pyta :  — A cóż to są czajki ?  — Sława Bohu !  A wy od Taraszczy ?  — A od Taraszczy .  Od Łebedynej Grobli .  — A skąd jedziecie ?  — Aż z siedmiogrodzkiej ziemi .  — A dokąd Bóg prowadzi ?  — A wóz i konie wasze ?  — Gdyby moje !  Ja czumak biedny .  Nie moje , żydowskie …  — A jaki to Żyd ?  — Chocimski , turski Żyd , Czarny Mordach .  — To ja , Hanusiku , ja .  Semen .  Gdzie moje pistolety ?  — Schował em je w izbie — odpowiem .  — Chodźmy .  — Spamiętał eś dobrze drogę ?  — Spamiętał em .  — Trafisz do domu ?  — Trafię .  — A z domu ?  — I z domu .  — Ile tobie lal ? — pyta dalej .  — Piętnasty .  — Przysięgnę ! — mówię śmiało .  — Przysięgam .  — Co on wam zrobił , Semen ? — zapytał em .  — A co to było ? — pytam .  — Widzę .  Zrobił em tak , jak Semen chciał .  Zrobił em dziewięć kroków .  — Teraz uklęknij na jedno kolano .  — Nic takiego nie widzę — odpowiedział em .  — A ty tego nie weźmiesz ? — pytam Semena .  Oko Proroka  Synopa Archioka  — A koń kędy ?  — Hanuszek , tyżeś to ?  Kędyż ty biegał po nocy ?  — I więcej nic ? — pyta matka .  — Więcej nic .  Terpyty , terpyty ,  Z Bohom sia ne byty !  — Z łukiem idzie — mówi inny — zbrojno , hej ?  Sołtystwa dobywać będzie !  — A co u was słychać , Matysku ? — pytam go .  — A tobie jako się dzieje ?  — A pleciesz , Matysku , pleciesz ! — mówię ja śmiejąc się .  — A w którymże to miejscu ?  Żegnaj cię pies , żegnaj cię pies , Cyganku !  Witaj cię bies , witaj cię bies , Cyganku !  — Tu się będzie kopać — odpowiada .  — A kiedyż zaczniecie ?  — A , ty żłodeju , co ty kopasz !  — Bij ! zabij ! — woła .  — Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus !  — Hejże , hola , panie arkuariusz ! …  Za tym chłopcem ruszyli się i ci wszyscy , co byli na polanie , i wołają :  Tak na mnie wrzeszczą , a wszyscy naraz , że ani zrozumieć czego chcą , aż ów wyrostek do nich :  — A co tam za nami rucha się między drzewy !  … aby tak był śmiały ,  Jakoby się z wojny zawsze wrócił cały .  Bo wszędy pustki , popiół i pożogi .  Tak ciała leżą , strumieniem krew płynie  w pustej krainie .  Córeczkom miłym przy rodzicach smutnych ,  Ledwie stanęły w ich oczach okrutnych ,  Nie przepuścili ani ich wstydowi ,  Ani stanowi .  Drugie w dalekie zaprzedane kraje ,  Opłakiwując pogańskie zwyczaje ,  Psom bisurmańskim ścielą brzydkie łoże ,  Pożal się Boże !  Synowie mili takie lamentują ,  Ojca ni matki , ni przyjaciół czują ,  W niewolę wzięci na ciężką robotę ,  Wieczną sromotę !  Czy nie żal gorzki , kiedy dziatki małe  Na rzeź prowadzą psie ręce zuchwałe ?  Matki nieszczęsne , gdy na to patrzają ,  Wpół umierają .  — Wynijdę ja z lasu , a obaczę , co tam na polu .  Wracam dopiero po chwili na polankę i rzekę :  — O Jezu słodki !  Pan Heliasz !  Ratujcie , ratujcie , o Panno Święta !  Tatarzy gonią pana Heliasza !  — Hajże , hu !  Na tę wieść pan Grygier od razu stał się srogim rycerzem , zacznie oczyma przewracać i szabli dobywa .  — A jak było wołać , kiedyście uciekli schować się w leszczynę — mówi Urbanek .  Pierwszy obudził się Urbanek , a widząc mnie z książeczką w ręku , rzecze zdziwiony :  — A co to znaczy : mendyczek ? — pytam .  — A dokąd idziesz ? — pytam .  — Do Krakowa , a potem do Padwy .  Roześmiał się głośno mendyczek i powiada :  — A potem będziesz pan .  Nie porzucaj nadzieje ,  Jakoć się kolwiek dzieje ,  Bo nie już słońce ostatnie zachodzi ,  A po złej chwili piękny dzień przychodzi …  Nic wiecznego na świecie ,  Radość się z troską plecie :  A kiedy jedna weźmie moc największą ,  Wtenczas masz ujrzeć odmianę najprędszą .  Ale człowiek hardzieje .  Gdy mu się dobrze dzieje .  Więc też , kiedy go fortuna omyli ,  Wnet głowę zwiesi i powagę zmyli ,  Lecz na szczęście wszelakie  Serce ma być jednakie ,  Bo z nas fortuna w żywe oczy szydzi ,  To da , co weźmie , jako się jej widzi .  Ty nie miej za stracone ,  Co może być wrócone :  Siła Bóg może wywrócić w godzinie .  A kto mu kolwiek ufa , nie zaginie !  Stanął sobie tedy ten mendyczek na środku polany i zaczął głośno śpiewać :  Hejnał świta , już dzień biały ,  Każdy człowiek , wierze stały ,  Budzi się do Pańskiej chwały !  Hejnał świta , już i z morza  Rumiana powstaje zorza ,  Jutrzenka w swojej jasności  Rozgania nocne ciemności .  Wstań , oraczu , hejnał świta ,  Ciebie na polu sowita  Praca czeka ; wstawaj i ty ,  Rzemieślniku pracowity !  — A co tam będziesz robił ?  — Szukał chleba .  Zrywam się tedy z posłania i krzyczę z wielkim strachem :  — Musztułuk !  — Wstawaj !  Pan Heliasz cię woła .  BOGA SIĘ BÓJ ,  CNOTY SIĘ DZIERŻ ,  FORTUNIE NIE UFAJ .  Ja aż skoczę do niego , całuję go w rękę i woła m :  — Panna Marianeczka ! — zawoła mendyczek , jakby przestraszony .  — Jam się ani spodziewał !  — A ty po coś tu przyszedł ?  — A ty spod Sambora ? — pyta Marianeczka .  — Tatarów nie ma , ale bywają ludzie gorsi od Tatarów .  — To go przecież nie zamordowali ?  — A jakoż go nie szukano , kiedy był człek znaczny ?  — Pod ziemią !  — A i to wszystko przepadło ? — pytam pana Dominika .  — Może i wie , ale nie powie .  — A czy go pytano na ratuszu ?  — A wy , panie Dominiku — pytam — co o tym myślicie ?  — Fok ! — krzyknie znowu Woroba gdzieś spoza miechów i kuf , jakby spod ziemi .  — Panie Dominiku , a co za człowiek jest ten Fok !  — Panie Heliaszu , kto jest ten człowiek , który was pozdrowił ?  — A co to za ludzie i skąd ? — pytam udając , że ich nic znam .  — We Lwowie mu wzięto ? — pytam Lorenca .  — Panie Fok — mówię — puśćcie mnie , co mnie szarpiecie ?  — To ty mnie znasz ? — odpowiada i wiedzie mnie dalej .  — A za cóż mnie imać mają ? — pytam .  — Za co ?  Za to , żeś zbójca i złodziej .  — To nieprawda !  — Bo ciebie ratować chcę , Hanusz .  — Ratował mnie będzie Pan Bóg , a wy mnie puśćcie .  — A cóż wy wiecie przeciw mnie ?  Wytrzymał em jego spojrzenie , anim mrugnął , i mówię :  — Nic .  — Nie wiem , o niczym nie wiem .  — Gdzieś to podział ?  — Panie Fok , a jak to umyślili ście ?  Sobie wam się chce ?  — Kto tam ? — zapytał , a mnie dał znak , aby m milczał .  — A to źle jest — słyszę głos Foka — kiedy tego chłopca nie macie jeszcze .  — To i nie wróci — powiada Fok .  — Szukają , ale nie znajdą — rzecze krótko pan Fok .  — Czemużby nie ? — pyta hajduk .  — Bo uciekł .  — Uciekł ! — zawołali razem hajduk i Żyd .  — Bo wiem , gdzie uciekł .  Jakiś czas cicho było w izbie ; przynajmniej jam nic słyszeć nie mógł , choć miał em ucho do drzwiczek przytknięte .  — Co mam dać ? — pyta Żyd .  — Co wam ten chłopiec wart ? — pyta Fok .  — A co was ten chłopiec kosztuje ? — pyta Żyd .  — To , co wam wart — mówi Fok .  — A jak przy nim to jest ?  — Sto dukatów — rzecze Żyd .  — To bardzo mało .  — Dwieście dukatów .  — To jeszcze mało .  — Trzysta !  — Jeszcze mało .  — Pięćset !  Andreas Curtius — Doctor Medicinae  — Aspetta , ladro !  Czekaj , złodzieju !  — Uciekaj za mną !  — Woroba , a mnie tu szukano z ratusza ?  — Co to za papiery i skąd je masz ? — pyta pan Heliasz .  — Fokowi je zabrał em , a co w nich jest , obaczcie .  — Powiadaj , jakoś tych papierów dostał ? — pyta .  — Co tobie za sprawa z panem Fokiem ?  — Ani mnie ?  — Mamże zaraz iść ? — pytam .  — Do Turek ! — zawołał em , uszom własnym nie wierząc .  — Fok !  — Fok !  Uciekł Fok !  — O północy przyjdę .  Pójdziemy do pana Harbarasza .  — A dokąd Bóg prowadzi ?  — Do Turek z karawaną jadę zaraz o świcie .  — Woroba !  Hamał , zamruczawszy po swojemu , zatrzymał się u wyjścia .  — Woroba !  Razu jednego był Kozak …  Woroba otworzył na mnie szeroko oczy i mówi :  — A co to , bajka będzie ?  — Przysięgnę — rzekł Woroba i rękę do góry podniósł .  — A to jest już wszystek ten „ sposób ” ?  — A jak wy to ukryjecie ? — pytam jeszcze .  Ojczyzno , czemu płaczesz , czemuś tak struchlała ?  Bołeść serceć ścisnęła i w mowieś ustała !  Między polskimi miastami  Wieść w rańtuch czarny przybrana .  Słońce jut padło , ciemno noc zachodzi ,  Nie wiem , co za głos uszu mych dochodzi ,  Postoję mało , a dowiem się pewnie ,  Dlaczego płacze ta pani tak rzewnie .  — A jakże się twój ojciec nazywa , który ma być w niewoli tureckiej , jako tu w liście stoi ?  — Marek Bystry .  — A gdzie go widzieli ście , ojcze dobrodzieju , i co robił ?  — Szukacie , panie , arabadżyka ?  A trzeba wiedzieć , że tak tu z turska furmanów zowią .  — Szukam .  — Weźcie mnie , jeśli wola .  — A łatwie wam uciec było ?  — Jeden Kozak mnie nauczył — rzekę .  — Może i bywał — odrzekł Pańko i na tym przestał .  — Galery , cesarskie galery ; a wy tu skąd ?  — Z daleka — odpowiem — z bardzo daleka …  — A po co wam tu było , kiedy z daleka ?  — A kogo tam chcecie widzieć ; może jakiego hadama ?  — To mało , trzeba mu dwa — i łakomym okiem na mieszek spojrzał .  Mocny Boże , to był mój ojciec !  — Ojcze ! ojcze !  — To ja , Hanusz , to ja , ojcze !  Czy ty mnie poznał ?  I naraz z wielkim strachem w oczach dodał :  — Dziecko nieszczęsne , to i ciebie wzięto !  — Boguż chwała , że mój ojciec nie jest z tych potępieńców , co wiosłami robią , jeno ciesielkę odprawuje !  — Boże miłosierny , więc ma mój ojciec śmierci czekać , aż go ona wykupi z tej męki doczesnej !  — A cóż ty masz i co dać możesz ?  — Masz taki drugi ? — pyta mnie szeptem .  — Nie mam .  — A tego nie dasz ?  — A wy chrześcijanka ? — pytam .  I oglądnąwszy się ostrożnie dokoła , tak mówi dalej :  — Czy Jowan zdradę mi gotuje ? — pytam .  — Joł hair olsun !  — Co on mówi ? — pytam Jowana .  — Jowan — rzekę ja teraz i dotykam się jego ramienia — na prawo nam droga .  — A ja przecież na prawo chcę i na prawo pójdę .  — Na skręcenie karku pójdziesz !  Czyś ty zwariował ?  — Hanusz — rzecze ojciec do mnie — ten dobry człowiek lepiej drogę zna ; idźmy , kędy on każe ; jakże ty możesz lepiej od niego wiedzieć ?  КАТАКАЛЛО  — Katakallo !  Katakallo !  — Katakallo !  Katakallo !  — Pańko !  Słońce już padło , ciemna noc zachodzi ,  Nie wiem , co za głos uszu mych dochodzi ,  Postoję mało , a dowiem się pewnie ,  Dlaczego płacze ta pani tak rzewnie .  — Pan Bonarek ! — zawołał em z wielką radością i poskoczył em do gospody , zostawiając zdziwionego ojca na drodze .  Cny Chmielecki , mężu sławny ,  Jakiego czas nie miał dawny ,  Nie jeden wiek , nie dwa minie ,  A twa sława nie zaginie !  Oko Proroka  Synopa Archioka  — Semen ! — zawołał em — Semen !  — Semen !  Za co mnie , jak Tatary , tak w łykach wleczecie ?  — Ty wiesz , za co — odpowiada krótko Semen .  — Ani ja wiem , ani ty wiesz , boś mnie jeszcze nie pytał .  — Co ci powiadano ?  — Żeś wykopał i uciekł .  — To ci źle powiadano .  — Albożeś nie wykopał ? — pyta Semen .  — Czemuż ty dalej nie mówisz ?  — A gdzieś to podział , coś wykopał ? — pyta Semen .  — Tam , gdzie mi się bezpieczno zdało — odpowiem .  — U siebie masz ?  — Nie u siebie ; we Lwowie mam .  — Gdzie ?  — W pewnych rękach to jest — rzekę .  — Pańko !  — Pańko !  — Hanusik , to ty mnie nie poznajesz ?  — Jakoż cię poznać , kiedyś taki strojny , że w tym czerwonym kontuszu wyglądasz jak starosta !  — A czyjże ty teraz sługa ? — pytam .  — A ja tę nędzę zaraz wypędzę !  — A to co jest ?  — A to co jest ? — powtarzam ja także wraz z ojcem .  — Dekret królewski jest ! — woła Matysek .  — Konfirmacja na sołtystwo przyszła .  Było to pismo podłużne , pięknie pisane , z wielką pieczęcią na opłatku , a z samego wierzchu stało dużymi literami :  — Possessor privilegiatus !  Possessor privilegiatus ! — powtarzał ciągle i pytał : — Co to znaczy ?  — Possessor privilegiatus !  „ Dasz mi 200 złotych ! ”  „ Dam pięćdziesiąt ! ”  „ Dasz dwieście ! ”  „ Kat ciebie bierz ; dam sto ! ”  „ Dobre jedno i drugie ; czemużby nie ? ”  „ A jak nie będzie ? ”  „ Matys , a gdzie ja jestem ? ”  „ U siebie w domu , panie , jesteście . ”  „ Tedy ty mi żupan zdejmij i buty mi wyzuj , bo spać pójdę . ”  — Urbanku , a Woroba co też porabia , czy zdrów jest ?  — Woroba umarł — rzecze Urbanek .  — Pokaż tę deskę — rzecze do mnie Bedryszko .  — Byk jest — rzecze Opanas — boś ty byk , ale wrót nie ma .  — A ja wam mówię , że to wrota ! — woła znowu Midopak .  — Chodźmy szukać tych wrót !  — A gdzież ja oczy mam !  Hanusz , gdzie tu u was wieszają ?  Popatrzę na niego zdziwiony , bom od razu nie zrozumiał .  — Siekiera — rzekę .  — Krzyż — mówię , pokazując na desce .  — Co dalej ? — mówi Opanas — jak tam stoi na desce ?  Odmierzył dziewięć kroków i zawołał :  — Midopak , teraz kop , teraz ty mądry !  — Jest ! — zawołali uradowani Kozacy , a Opanas Bedryszko wydobył z ziemi pudło i nożem odsądził wieczko .  — Ale ja tobie — rzecze Semen .  — A wiesz ty , co w tym mieszku jest ?  — A skąd ty o tym wiesz ?  Zaraz poszli śmy do pana Przeździeckiego , a on wysłuchawszy ojca , powiada :  — A to królewski dekret nic nie znaczy ? — pyta ojciec .  — Mocny Boże — zawołał ojciec żałośnie — tom ja jeszcze sprawy nie wygrał ?  — A pan starosta za wami ?  — A co wy , Marku , taki frasobliwy ?  — Tak jest , wielmożny panie starosto — powiada Bedryszko .  Powstał na te słowa ksiądz Benignus i rzecze :  — Jam jest piąty , w imię Chrystusa !  Midopak spokorniał na takie słowa i już milczał .  — Zgoda , panie starosto , zgoda ! — zawołali obaj Bedryszkowie , ojciec i syn .  — A ja nie wezmę ! — zawołał em .  I dał mi drugi taki wałek .  Ale ojciec teraz dopiero w wielką śmiałość urósł i mówi :  A tak stanęło na tym , że pojutrze zbrojno najedziemy na Kajdasza .  — Marek wrócił z Turek !  Marek wrócił z Turek !  — Zbóju !  Fora ze dwora !  — Żegnaj się ty teraz ze światem ; zaraz wisieć będziesz !  — Znasz ty to ?  Kiedy śmy tak zostali sami nasi , rzecze stary Bedryszko :  — Zbliż się który , a łeb kulą roztrzaskam !  Stój , bo strzelę !  — Jakie pieniądze ?  — A Kajdasza bierzecie na siebie ? — pyta ojciec .