Bolesław Prus  Faraon  W północno - wschodnim kącie Afryki leży Egipt , ojczyzna najstarszej cywilizacji w świecie .  Przed trzema , czterema , a nawet pięcioma tysiącami lat , kiedy w środkowej Europie odziani w surowe skóry barbarzyńcy kryli się po jaskiniach , Egipt — już posiadał wysoką organizację społeczną , rolnictwo , rzemiosła i literaturę .  Nade wszystko zaś wykonywał olbrzymie prace inżynierskie i wznosił kolosalne budowle , których szczątki budzą podziw w technikach nowożytnych .  Egipt — jest to żyzny wąwóz między pustynią Libijską i Arabską .  Głębokość jego wynosi kilkaset metrów , długość sto trzydzieści mil , średnia szerokość zaledwo milę .  Od zachodu — łagodne , ale nagie wzgórza libijskie , od wschodu strome i popękane skały arabskie są ścianami tego korytarza , którego dnem płynie rzeka — Nil .  Z biegiem rzeki , na północ , ściany wąwozu zniżają się , a w odległości dwudziestu pięciu mil od Morza Śródziemnego nagle rozchodzą się , i Nil , zamiast płynąć ciasnym korytarzem , rozlewa się kilkoma ramionami po obszernej równinie mającej kształt trójkąta .  Trójkąt ten , zwany Deltą Nilową , ma za podstawę brzeg Morza Śródziemnego , zaś u wierzchołka , przy wyjściu rzeki z wąwozu , miasto Kair tudzież gruzy przedwiekowej stolicy , Memfisu .  Gdyby kto mógł wznieść się o dwadzieścia mil w górę i stamtąd spojrzeć na Egipt , zobaczył by dziwną formę kraju i osobliwe zmiany jego koloru .  Z tej wysokości , na tle białych i pomarańczowych piasków , Egipt wyglądał by jak wąż , który w energicznych skrętach posuwa się przez pustynię do Morza Śródziemnego i — już zanurzył w nim trójkątną głowę , ozdobioną dwojgiem oczu : lewym — Aleksandrią , prawym — Damiettą .  Długi ten wąż w październiku , kiedy Nil zalewa cały Egipt , miał by błękitną barwę wody .  W lutym , kiedy miejsce opadających wód zajmuje wiosenna roślinność , wąż był by zielony , z błękitną pręgą wzdłuż ciała i mnóstwem błękitnych żyłek na głowie , z powodu kanałów , które przecinają Deltę .  W marcu błękitna pręga zwęziła by się , a ciało węża , skutkiem dojrzewania zbóż , przybrało by kolor złoty .  Wreszcie w początkach czerwca Nilowa pręga była by bardzo cienka , a ciało węża zrobiło by się szare , jakby przysłonięte krepą skutkiem suszy i pyłu .  Ale Egipt nie jest jednostajną płaszczyzną , lecz krajem falistym ; niektóre jego grunta tylko przez dwa lub trzy miesiące piją błogosławione wody , inne nie widzą jej przez cały rok ; wylew bowiem nie dosięga pewnych punktów .  Niezależnie od tego — trafiają się lata małych przyborów , a wówczas część Egiptu nie otrzymuje zapładniającego mułu .  Nareszcie , skutkiem upałów , ziemia prędko wysycha i trzeba ją zlewać jak w doniczkach .  Wszystkie te okoliczności sprawiły , że naród zamieszkujący dolinę Nilu musiał albo zginąć , jeżeli był słabym , albo uregulować wody , jeżeli posiadał geniusz .  Starożytni Egipcjanie mieli geniusz , więc stworzyli cywilizację .  Już przed sześcioma tysiącami lat spostrzegli , że Nil przybiera , gdy słońce ukazuje się pod gwiazdą Syriuszem , a zaczyna opadać , gdy słońce zbliża się do gwiazdozbioru Wagi .  Spostrzeżenia te popchnęły ich do obserwacji astronomicznych i mierzenia czasu .  Te olbrzymie prace wymagały , obok wiadomości z astronomii , miernictwa , mechaniki i budownictwa — jeszcze doskonałej organizacji .  Czy to umocnienie grobli , czy oczyszczenie kanałów musiało być robione i zrobione w pewnym czasie , na wielkiej przestrzeni .  Stąd powstała konieczność utworzenia armii robotniczej , liczącej dziesiątki tysięcy głów , działającej w oznaczonym celu i pod jednym kierunkiem .  Armii , która musiała mieć mnóstwo małych i wielkich dowódców , mnóstwo oddziałów wykonywających rozmaite prace , skierowane do jednolitego rezultatu , armii , która potrzebowała wiele żywności , środków i sił pomocniczych .  Każda z tych specjalności , a głównie budownictwo wymagało sił pociągowych i motorów : ktoś musiał czerpać po całych dniach wodę z kanałów lub przenosić kamienie z kopalń tam , gdzie były potrzebne .  Te najcięższe mechaniczne zajęcia , a przede wszystkim — prace w kamieniołomach , wykonywali przestępcy skazani przez sądy lub schwytani na wojnie niewolnicy .  Rodowici Egipcjanie mieli barwę skóry miedzianą , czym chełpili się , gardząc jednocześnie czarnymi Etiopami , żółtymi Semitami i białymi Europejczykami .  Ten kolor skóry , pozwalający odróżnić swojego od obcego , przyczyniał się do utrzymania narodowej jedności silniej aniżeli religia , którą można przyjąć , albo język , którego można się wyuczyć .  Z biegiem czasu jednak , kiedy państwowy gmach zaczął pękać , do kraju coraz liczniej napływały obce pierwiastki .  Osłabiały one spójność , rozsadzały społeczeństwo , a nareszcie zalały i rozpuściły w sobie pierwotnych mieszkańców kraju .  Faraon rządził państwem przy pomocy armii stałej i milicji czy policji tudzież mnóstwa urzędników , z których powoli utworzyła się arystokracja rodowa .  Tytularnie był on prawodawcą , naczelnym wodzem , najbogatszym właścicielem , najwyższym sędzią , kapłanem , a nawet synem bożym i bogiem .  Cześć boską odbierał nie tylko od ludu i urzędników , ale niekiedy sam sobie stawiał ołtarze i przed swymi własnymi wizerunkami palił kadzidła .  Obok faraonów , a bardzo często ponad nimi stali kapłani : był to zakon mędrców kierujący losami kraju .  W historii Egiptu pierwszorzędne znaczenie mają stosunki , jakie istniały między stanem kapłańskim a faraonami .  Najczęściej faraon ulegał kapłanom , składał bogom hojne ofiary i wznosił świątynie .  Wówczas żył długo , a jego imię i wizerunki , ryte na pomnikach , przechodziły od pokolenia do pokolenia , pełne chwały .  Wielu jednak faraonów panowało krótko , a niektórych znikały nie tylko czyny , ale nawet nazwiska .  Parę razy zaś trafiło się , że upadała dynastia , a klaff , czapkę faraonów otoczoną wężem , przywdziewał kapłan .  W trzydziestym trzecim roku szczęśliwego panowania Ramzesa XII Egipt święcił dwie uroczystości , które prawowiernych jego mieszkańców napełniły dumą i słodyczą .  W miesiącu Mechir , w grudniu , wrócił do Teb , obsypany kosztownymi darami , bożek Chonsu , który przez trzy lata i dziewięć miesięcy podróżował w kraju Buchten , uzdrowił tam córkę królewską imieniem Bent-res i wypędził złego ducha nie tylko z rodziny króla , ale nawet z fortecy Buchtenu .  Zaś w miesiącu Farmuti , w lutym , pan Górnego i Dolnego Egiptu , władca Fenicji i dziewięciu narodów ,  Mer-amen - Ramzes XII , po naradzeniu się z bogami , którym jest równy , mianował swoim erpatrem , czyli następcą tronu , dwudziestodwuletniego syna Chamsem - merer- amen - Ramzesa .  Wybór ten wielce uradował pobożnych kapłanów , dostojnych nomarchów , waleczną armię , wierny lud i wszelkie żyjące na ziemi egipskiej stworzenie .  Starsi bowiem synowie faraona , urodzeni z królewny chetyjskiej , za sprawą czarów , których zbadać nie można , byli nawiedzeni przez złego ducha .  Jeden syn , dwudziestosiedmioletni , od czasu pełnoletności nie mógł chodzić , drugi przeciął sobie żyły i umarł , a trzeci przez zatrute wino , którego nie chciał się wyrzec , wpadł w szaleństwo i mniemając , że jest małpą , całe dnie przepędzał na drzewach .  Dopiero czwarty syn , Ramzes , urodzony z królowej Nikotris , córki arcykapłana Amenhotepa , był silny jak wół Apis , odważny jak lew i mądry jak kapłani .  Od dzieciństwa otaczał się wojskowymi i jeszcze będąc zwyczajnym księciem , mawiał :  — Gdyby bogowie , zamiast młodszym synem królewskim , uczynili mnie faraonem , podbił by m , jak Ramzes Wielki , dziewięć narodów , o których nigdy w Egipcie nie słyszano , zbudował by m świątynię większą aniżeli całe Teby , a dla siebie wzniósł by m piramidę , przy której grób Cheopsa wyglądał by jak krzak róży obok dojrzałej palmy .  Otrzymawszy tak pożądany tytuł erpatra , młody książę poprosił ojca o łaskawe mianowanie go dowódcą korpusu Menfi .  Na co jego świątobliwość Ramzes XII , po naradzie z bogami , którym jest równy , odpowiedział , iż uczyni to , jeżeli następca tronu złoży dowód , że potrafi kierować masą wojsk na stopie bojowej .  W tym celu zwołaną została rada pod prezydencją ministra wojny San- amen - Herhora , który był arcykapłanem największej świątyni — Amona w Tebach .  Rada postanowiła :  Z dziesięciotysięcznym korpusem , przygotowanym do boju , zaopatrzonym w obóz i machiny wojenne następca uda się na wschód , ku gościńcowi , który biegnie od Memfis do Chetem , na granicy ziemi Gosen i pustyni egipskiej .  W tym czasie jenerał Nitager , naczelny wódz armii , która strzeże bram Egiptu od najazdu azjatyckich ludów , ma wyruszyć od Gorzkich Jezior przeciw następcy tronu .  Obie armie : azjatycka i zachodnia , zetkną się w okolicach miasta Pi-Bailos , ale — na pustyni , ażeby pracowity rolnik ziemi Gosen nie doznał przeszkód w swoich zajęciach .  Następca tronu zwycięży , jeżeli nie da się zaskoczyć Nitagerowi , a więc — jeżeli zgromadzi wszystkie pułki i zdąży ustawić je w szyku bojowym na spotkanie nieprzyjaciela .  W obozie księcia Ramzesa znajdować się będzie sam jego dostojność Herhor , minister wojny , i o biegu wypadków złoży raport faraonowi .  Granicę ziemi Gosen i pustyni stanowiły dwie drogi komunikacyjne .  Jedną był kanał transportowy od Memfis do jeziora Timsah , drugą — szosa .  Kanał znajdował się jeszcze w ziemi Gosen , szosa już w pustyni , którą obie drogi otaczały półkolem .  Z szosy prawie na całej przestrzeni widać było kanał .  W pustyni , spoza pierwszego szeregu trochę zielonych pagórków , wyzierały nagie wzgórza , zasłane stertami głazów .  Zdawało się , że przesycony nadmiarem życia kraj zachodni z królewską hojnością rzuca na drugą stronę kanału zieleń i kwiaty ; lecz wiecznie głodna pustynia pożera je w następnym roku i przerabia na popiół .  Odrobina roślinności , wygnanej na skały i piaski , trzymała się miejsc niższych , dokąd za pomocą rowów , przebitych w nasypie szosy , można było doprowadzać wodę z kanału .  Jakoż między łysymi wzgórzami , w pobliżu szosy , piły rosę niebieską ukryte oazy , gdzie rósł jęczmień i pszenica , winny krzew , palmy i tamaryndusy .  W takich miejscach żyli i ludzie — pojedynczymi rodzinami , którzy , spotkawszy się na targu w Pi-Bailos , mogli nawet nie wiedzieć , że sąsiadują ze sobą na pustyni .  Szesnastego Misori koncentracja wojsk była prawie skończona .  Dziesięć pułków następcy tronu , które miały zluzować azjatyckie wojska Nitagera , już zebrały się na gościńcu , powyżej miasta Pi-Bailos , z obozem i częścią wojennych machin .  Dzięki temu koncentracja właściwego korpusu poszła bardzo szybko i wojska w oznaczonym czasie stanęły pod Pi-Bailos .  Na szyi miał potrójny łańcuch złoty , a pod lewym ramieniem , na piersiach , krótki miecz w kosztownej pochwie .  — Bądź pozdrowiony , synu faraona , który oby żył wiecznie — odezwał się minister .  — Ciągniecie tak wolno , jakby wam nogi upiłowano , a Nitager najpóźniej za dwie godziny stanie przed naszym korpusem .  — Powiedział eś prawdę .  Twój sztab maszeruje bardzo powoli .  — Nie jestem dowódcą , tylko sędzią — spokojnie odpowiedział minister .  — A cóż robił Patrokles ?  — Patrokles z greckim pułkiem eskortuje machiny wojenne .  — A mój krewny i adiutant , Tutmozis ?  — Podobno jeszcze śpi .  Obwieszony amuletami oficer schylił się do ziemi .  — Niech mi przyniosą lektykę .  Jestem zmęczony jak kamieniarz .  — Idź na swoje miejsce — rzekł Ramzes .  — Ojcze święty — zwrócił się Eunana do ministra — polecam waszej dostojności moje najpokorniejsze służby .  — Rozgniewał eś mnie — odparł książę .  — Śpisz zamiast pilnować wojska .  Zdumiony elegant zatrzymał się .  — A tymczasem oddział posuwa się bez komendy .  — Jestem tylko zmęczony .  Ramzes jakby ocknął się .  — Co to za bitwa ! …  — A przynajmniej rozstrzygnięcie losów mego dowództwa .  — Właśnie dlatego nie spojrzę — odparł Ramzes stanowczo .  — Więc cóż ? — przerwał następca .  — Ogromna strata czasu — wtrącił gniewnie następca .  Świta książęca z niepokojem oczekiwała decyzji , więc Ramzes odezwał się do Herhora :  — Cóż o tym myślisz , ojcze święty ?  Zmieszany Grek usunął się do świty .  — Chyba już nigdy nie będzie można jeździć tą szosą …  — Chyba Ramzesem Wielkim ? … — wtrącił adiutant .  — Rozmyślasz o niebezpiecznych sprawach — szepnął adiutant .  — Co wy dokazujecie , poganie , przecież to kanał ? …  — A ty jak śmiesz złorzeczyć wojownikom jego świątobliwości ? — zapytał go , już obecny w tym miejscu , Eunana .  Oszołomiony ciosem chłop stracił odwagę i zaczął błagać :  Wzniósł ręce i znowu zwrócił się do Eunany :  — Czego chcesz , człowieku ? — zapytał dostojnik .  — Pytam , czego chcesz ? — powtórzył minister .  Następca wyciągnął rękę .  — Wielki to wojownik ! … — szepnął coraz bardziej wylękniony Tutmozis .  Książę słuchał i zamyślił się .  Wreszcie odparł :  — Wojsko …  — Znaczna część jego pójdzie za kapłanami .  — Korpus grecki …  — Beczka wody w Nilu .  — Urzędnicy …  — W połowie należą do nich .  Ramzes smutnie potrząsnął głową i umilkł .  — Spojrzyj no , Ramzesie , ależ to prześliczna dziewczyna ! …  — Dlaczego nie wolno ?  — Bo to jest ziemia wielkiego pana , Sezofrisa …  — Ho ! ho ! … — uśmiechnął się Ramzes .  — Ho ! ho ! ho ! … — powtarzał , wciąż śmiejąc się , Ramzes .  Obaj młodzi ludzie wpadli w doskonały humor .  Chciała odejść , lecz Ramzes ją zatrzymał .  — Stój …  Podobała ś mi się i nie możesz tak nas opuszczać .  — Zły duch cię opętał .  Nikt w tej dolinie nie śmiał by przemawiać w taki sposób do mnie … — oburzyła się Sara .  — Pewnie , że musi być oficerem — odparła Sara , w zamyśleniu patrząc na Ramzesa .  — Może nawet sam jest wielkim panem ? … — dodała , kładąc palec na ustach .  Sara spojrzała na niego obrażona , a Tutmozis wtrącił :  — Nawet kochanką pisarza u takiego pana , który nosi wachlarz nad nomarchą memfijskim ? … — zapytał drwiącym tonem Tutmozis .  — Nawet …  — Nawet kochanką tego pana , który nosi wachlarz ? …  Sara zawahała się , lecz odparła :  — Nawet .  — Więc może nie została by kochanką nomarchy ? …  Wtem , spoza gór , odezwał się dźwięk trąbki .  — Wzywają cię — zawołał Tutmozis .  — Ty możesz być … — szepnęła Sara .  — A gdyby m ja nosił wachlarz nad nomarchą Memfisu ? …  — Ty możesz być nawet i tak wielkim …  Gdzieś na wzgórzu odezwała się druga trąbka .  — Idźmy , Ramzesie ! … — nalegał zatrwożony Tutmozis .  — O Jehowo ! … — krzyknęła Sara , upadając na kolana .  „ I ten człowiek — myślał Tutmozis — chce walczyć z kapłanami ! … ”  — Jesteśmy odcięci — rzekł Herhor .  — Kto ? … przez kogo ? …  — Więc tam , blisko szosy , stoi nieprzyjaciel ? …  — Stoi sam niezwyciężony Nitager …  Zdawało się , że w tej chwili następca tronu oszalał .  Skrzywiły mu się usta , oczy wyszły z orbit .  Wydobył miecz i pobiegłszy do Greków krzyknął chrapliwym głosem :  — Za mną na tych , którzy nam zastąpili drogę ! …  — Następca tronu ! … — odpowiedział Patrokles .  Chwila ciszy .  — Rozstąpić się ! … — powtórzył ten sam wielki głos co pierwej .  Wówczas do następcy zbliżył się siwy wojownik w złocistym hełmie i zbroi i nisko skłoniwszy się rzekł :  Herhor słuchał w milczeniu .  — Pójdziesz tam , do Sary …  — Rozumiem .  — I powiesz jej ojcu , że oddaję mu folwark pod Memfisem .  — Rozumiem .  Pojutrze będziesz ją miał .  Po tej wymianie zdań Tutmozis cofnął się ku maszerującym za świtą wojskom i zniknął .  — Czy znowu spotykamy się ze skarabeuszami ? … — zapytał ze śmiechem następca tronu ministra .  — Zobaczymy — odparł Herhor .  Jakoż zobaczyli : na wątłym drzewie wisiał nagi człowiek .  — Cóż to znaczy ? — zawołał wzruszony następca .  — Nieszczęśliwy — westchnął ze współczuciem książę .  — A teraz — rzekł minister — zawołajcie Eunanę .  Herhor , ujrzawszy przed sobą Eunanę , zaczął :  Obecni pochylili głowy .  — Władzy tej wypada mi użyć przede wszystkim na wymiar sprawiedliwości …  Oficerowie zaczęli spoglądać po sobie .  Okryci bliznami oficerowie Nitagera z podziwem przysłuchiwali się wartkiej wymowie Eunany i myśleli w sobie : „ Ten będzie wywyższony nad innych ! ”  Tu minister zdjął z palca złoty pierścień .  Herhor potrząsnął głową .  Nieszczęsny oficer pobladł .  — Wasza dostojność …  — Co myślisz o przygodzie Eunany ? — spytał adiutant .  — Nie znasz chłopów , więc tak mówisz …  Adiutant wzruszył ramionami .  — Któż ci każe ?  Tak leżąc na workach i pakach , na skrzypiącym wozie , twarzą zwrócony do ziemi , biedny Eunana jękliwym głosem zaczął opiewać ciężką dolę niższego oficera :  Dlatego , o pisarzu !  zmień swoje zdanie o szczęściu oficera . ”  Tak śpiewał mężny Eunana , a jego pieśń , pełna łez , przetrwała państwo egipskie .  Podniósł rękę , wszystko umilkło , a on zaczął mówić :  W wojsku zawrzało .  Książę mówił dalej :  — Ja zrzekam się mojej części na rzecz wojska — odpowiedział Herhor .  — Bądź pozdrowiony , następco ! … bądź pozdrowiony , ministrze ! … — wołali oficerowie i żołnierze .  Kiedy odsunęli się tak , że pojedyncze głosy zlały się w jeden wielki szmer , niby szum wodospadu , minister wychyliwszy się do pisarza Pentuera rzekł :  — Pamiętasz ty wszystko ?  — Tak , dostojny panie .  — Twoja pamięć jest jak granit , na którym piszemy historię , a twoja mądrość jak Nil , który wszystko zalewa i użyźnia — mówił minister .  — Przy tym bogowie obdarzyli cię największą ze wszystkich cnót — roztropną pokorą …  Pisarz milczał .  — Ty więc dokładniej niż inni możesz ocenić postępki i rozum następcy tronu , który oby żył wiecznie .  — Czy prędko będzie zwołane ? — spytał Pentuer .  W tym czasie Ramzes dojeżdżał do pałacu faraona .  — Pałac już zamknięty ? — spytał książę .  — A potem co będzie robił ?  — Raczy przyjąć ministra wojny , Herhora .  — No ? …  — Mnie nie kazano przyjąć ? — pytał następca .  — Jutro po radzie wojennej .  — A królowe co robią ?  — Są i dziewczęta ?  — I nie chce zejść ?  — A o manewrach dzisiejszych już słyszeli ście co ?  — Mówili w ministerium , że sztab został odcięty od korpusu .  — I jeszcze co ?  Urzędnik wahał się .  — Mów , co słyszał eś .  — Żołnierze też mówią między sobą , że to musi być kłamstwo — odparł śmielej urzędnik .  — Jesteś ? …  I cóż ? … — zawołał Ramzes .  — Cóż Sara ? …  — Dopiero pojutrze ! …  — Cóż jej ojciec ? …  — Cóż na to Sara ? — spytał książę .  — O ! … to gorsze od skarabeuszów — syknął Tutmozis .  — Powiesił się sam z rozpaczy , że wojsko zasypało mu kanał , który przez dziesięć lat kopał w pustyni .  — Nie żartuj .  Gdyby ś widział oblicze tego chłopa , nie zasnął by ś jak i ja …  Obaj młodzi ludzie , zdumieni , wychylili się .  — Kto jesteś ? … — zawołał książę .  Na rozkaz księcia wybiegła służba z pochodniami , spuszczono psy i przeszukano wszystkie zarośla otaczające dom następcy .  Ale nie było nikogo .  — Kto to mógł być ? … — pytał Tutmozisa wzruszony książę .  — Może duch tego chłopa ? …  — Dlaczegóż by się ukrywał ?  — Nie zasnę dziś … — szepnął wzburzony książę .  — Nasz władca , pan dziewięciu narodów , zapytuje cię , Nitagerze … — zaczął pisarz .  Wtem , ku największemu zgorszeniu dworaków , wódz przerwał szorstko :  Pisarz z przerażeniem spojrzał na śmiałka , ale faraon rzekł :  — Mówi prawdę mój wiemy sługa Nitager .  Minister wojny ukłonił się .  — Mówisz prawdę — rzekł faraon .  — Do mego dworu zakradły się różne nieporządki .  Gdy trzej dostojnicy usiedli , faraon zapytał :  — Cóż ty na to , Herhorze ? — zapytał faraon .  — Może Ramzes liczył na waszą dostojność ? — spytał Nitager .  — W rządzie i wojnie na nikogo nie liczy się : o jeden niedopatrzony kamyk można się przewrócić — rzekł minister .  — A od czego topory ? — przerwał Nitager .  — Kto chce zachować głowę na plecach , niech słucha najwyższego wodza .  Faraon oparł głowę na ręku , pomyślał i rzekł :  — Odejdźcie w spokoju i łasce mojej .  Uczynię , jak nakazuje mądrość i sprawiedliwość .  Kiedy dwaj wodzowie znaleźli się sami w przysionku , Nitager odezwał się do Patroklesa :  — Oby ś wasza świątobliwość żył wiecznie i dziełami swoimi napełnił oba światy — odparł książę .  — Dopiero co — mówił faraon — moi radcy wojenni opowiadali mi o twojej pracy i roztropności .  Książę osłupiał , lecz po chwili zapytał stłumionym głosem :  — A korpus Menfi ? …  Obejrzał się wkoło i dodał :  — Nigdy nie mogę być sam z tobą , mój ojcze …  Zawsze między nami znajdują się obcy ludzie …  — Co masz mi do powiedzenia ?  Mimo pokornej postawy książę gryzł wargi i zaciskał pięści .  — Chcesz więc , ażeby kapłan wobec wojska lekceważył religię ?  — Ten człowiek sam podniósł rękę na siebie .  — Ale z winy Herhora .  Książę spuścił głowę .  — Jednak gdyby ś , ojcze , patrzył na bieg manewrów własnymi oczami …  Książę upadł do nóg ojcu , szepcąc :  — Tutmozis powiedział ci o tym , panie ? …  — Z jakiegoż to powodu , Ramzesie , żądał eś ode mnie posłuchania ?  — Jeszcze przed dwoma dniami , matko .  — Więc zapewne chodzi o pieniądze ?  Ramzes zmieszany spuścił głowę .  — Dużo ci też potrzeba ?  — Piętnaście talentów …  — Więc twoja Żydówka jest aż tak wymagająca ?  Ramzes zarumienił się , ale podniósł głowę .  Królowa przypatrywała mu się ze spokojną dumą .  — Podobała mi się .  Tak pięknej nie ma między twymi służebnicami , matko , ani nawet między kobietami jego świątobliwości …  — Ależ to Żydówka ! …  Dostojna pani uśmiechnęła się .  — Więc to prawda , co mi mówiono , że jesteś wrogiem kapłanów — rzekła .  — Ty , ich ukochany uczeń ? …  — A ja go strącę .  Matka wzruszyła ramionami .  — Jak to ? … — przerwał książę , z trudnością powstrzymując się od wybuchu .  — Kapłani będą moimi sługami , nie ministrami …  — Dla kapłanów .  Wielka pani roześmiała się .  — Dlaczego mam pozbyć się Sary ?  Książę rozmyślał .  Nagle odezwał się .  — Więc nie mogę rachować na pieniądze ze skarbu ?  — W żadnym razie .  Wielki pisarz już dziś musiał by wstrzymać wypłaty , gdyby m mu nie dała czterdziestu talentów , które mi Tyr przysłał .  — I co ja zrobię z wojskiem ! … — mówił książę , niecierpliwie trąc czoło .  — Oddal Żydówkę i poproś kapłanów …  Może ci pożyczą .  — Nigdy ! …  Wolę wziąć od Fenicjan .  Pani wstrząsnęła głową .  — Na pokrycie takich długów wystarczy cząstka mego dochodu .  Ramzes ociągał się z wyjściem .  — Czy jeszcze powiesz mi co ? — zapytała .  Monarchini pogłaskała go po twarzy .  — Jeszcze nie teraz , jeszcze nie teraz ! …  Dziś jesteś swobodnym jak każdy młody szlachcic w tym kraju , więc korzystaj …  Ale , Ramzesie , przyjdzie czas , że będziesz musiał pojąć małżonkę , której dzieci będą książętami krwi królewskiej , a syn twoim następcą .  O tych czasach ja myślę …  — I co ? …  — Jeszcze nic określonego .  W każdym razie mądrość polityczna mówi mi , że twoją małżonką powinna być córka kapłana …  — Może Herhora ? … — zawołał książę ze śmiechem .  — I zgodziła by się zająć przy mnie miejsce Żydówki ? … — z ironią zapytał Ramzes .  — Nie bluźnij , dziecko moje — szepnęła pani , z trwogą patrząc na syna .  — W tym kraju widywano dziwniejsze cuda …  — Czy nie te — spytał z gorzkim uśmiechem syn — że ściany królewskiego pałacu podsłuchiwały swoich panów ?  — Widywano śmierć faraonów po kilkumiesięcznym panowaniu i upadki dynastii , które rządziły dziewięcioma narodami .  Ukłonił się i wyszedł .  W miarę jak kroki następcy cichły w ogromnym przysionku , twarz dostojnej pani mieniła się : miejsce majestatu zająła boleść i trwoga , a w wielkich oczach błysnęły łzy .  Pobiegła przed posąg bogini , uklękła i nasypawszy indyjskiego kadzidła na węgle zaczęła mówić :  Książę wrócił do swojej willi stroskany i wezwał Tutmozisa .  — Tam wykładają , ażeby nie pożyczać pieniędzy — wtrącił książę .  Na rozkaz księcia podniósł się i mówił z gwałtowną gestykulacją .  — Sprzedał mi go Azariasz , syn Gabera , za dwa talenty .  — Azariasz jest kupcem jak wy — odparł następca .  — O Astoreth ! … piętnaście talentów ? …  To jest tak wielki ciężar , że ja musiał by m usiąść , ażeby o nim dobrze pomyśleć .  — Więc siadaj .  Księciu błysnęły oczy .  Przestraszony Fenicjanin nagle zsunął się z krzesła na podłogę .  — No , usiądź , usiądź … — rzekł książę z uśmiechem .  — Na jak długo książę chce piętnastu talentów ? — zapytał .  — Zapewne na rok .  — A ile chcesz procentu ? — przerwał książę .  — Dasz mi dzisiaj piętnaście talentów , a za trzy lata odbierzesz trzydzieści ? …  — Prawo egipskie dozwala , ażeby suma procentów wyrównała pożyczce — odparł zmieszany Fenicjanin .  — Ale czy to nie za dużo ?  — Kiedyż przyniesiesz pieniądze ?  — Alboż ty znasz moje wypłaty ?  Ramzes niecierpliwie zaczął chodzić po pokoju .  — Dzierżawa ? … — rzekł książę .  — Nie podoba mi się to …  — Więc z czego ja odbiorę moje pieniądze … moje trzydzieści talentów ? …  — Ale widzisz , Dagonie , mnie się zdaje , że te majątki przynoszą daleko więcej aniżeli dziesięć talentów rocznie …  Znudzony następca wzruszył ramionami .  — Jutro — rzekł — przynieś pieniądze i sprowadź sobie pisarza i świadków .  Ja o tym myśleć nie chcę .  — Siedź tu , matko — mówiła — co ty tam robisz na dole ? …  — Siedź tu i rozmawiaj , bo mnie strach ogarnia …  — Boję się …  — Czego ? …  — A Żydzi ? … — spytała Sara .  — Trzy dni temu — przerwała Sara — był u mnie Fenicjanin Dagon .  Nie chciała m go widzieć , ale tak się napierał …  — Dał mi złoty pierścionek — wtrąciła Tafet .  — Za co on ci to darował ? — zapytał ojciec .  — Za nic .  Tylko prosił , ażeby m o nim dobrze myślała i niekiedy powiedziała mojemu panu , że Dagon jest najwierniejszym jego sługą .  — A co by powiedział pan mój ? — zapytała Sara ze smutkiem .  Ojciec potrząsnął głową .  — Porzuci ? … — powtórzyła Sara z westchnieniem .  Sara wstrząsnęła się .  — Boję się — szepnęła .  Sara otrząsnęła się jeszcze gwałtowniej .  — Kto to mógł być ? — spytał Gedeon .  — Ta starsza wyglądała na kapłankę .  — I nic do ciebie nie mówiła ?  — Nic .  Tylko kiedy , odchodząc , skryły się za drzewami , słyszała m , zapewne głos starszej , która powiedziała tylko te wyrazy : „ Zaprawdę , jest ładna … ”  Gedeon zamyślił się .  — Może to były — rzekł — jakieś wielkie panie ze dworu ? …  — Cóż więc zatrzymuje go pod Memfisem ? — pytali stroskani rolnicy , z utęsknieniem czekając na sygnał .  Gdy na niebie ukazały się gwiazdy , Tafet w jadalnym pokoju nakryła stół białym obrusem , postawiła świecznik z siedmioma zapalonymi świecami , przysunęła trzy krzesła i oświadczyła , że zaraz poda szabasową kolację .  W tej chwili zza muru odezwał się głos :  — Jego dostojność — mówił znowu głos pojedynczy — zasyła pozdrowienia najpiękniejszej róży spod Libanu !  Gdy umilkł , rozległ się dźwięk arfy i fletu .  — To muzyka ! … — zawołała Tafet , klaszcząc w ręce .  — Będziemy obchodzili szabas przy muzyce …  Flet i arfa odegrały zwrotkę , po której odezwał się głos tenorowy śpiewając :  Znowu odezwał się flet i arfa , a po nich pieśń :  …Flet i arfa — po nich znowu śpiew :  — Uciekajmy ! … — krzyknęła Tafet .  — Gdzie ? — spytał Gedeon .  — Oto jestem ! …  Czego chcecie ode mnie ? …  — Ojcze ! … — zawołała , chwytając się za głowę .  — Prorok ! … ojciec święty ! … — zaszemrano w tłumie .  Siedzący na murze poczęli zeskakiwać .  — Ludu egipski — rzekł kapłan spokojnym głosem — jakim prawem podnosisz rękę na własność następcy tronu ?  — A jednak Messu , wódz żydowski , zrobił ciemność i pomór w Egipcie ! … — zaoponował jeden głos .  Tłum zaszemrał jak wicher z daleka płynący między drzewami ; ale naprzód nie wystąpił nikt .  — Oby się tak stało ! …  — Cud ! … spełnia się cud ! …  Zwrócono się do kapłana , ale ten zniknął wśród cieniów .  Przeskoczył mur i wśród ciemności , przez ogród i pola , poszedł w stronę Memfisu .  Na dziedzińcu wołał Tutmozis :  — Co to znaczy ? — zapytał zdumiony książę .  — Jacy poganie ? …  — A ci …  Egipcjanie ! — objaśniła Tafet .  Książę rzucił jej spojrzenie pełne wzgardy .  Lecz wnet opanowała go wściekłość .  — Tamci znad rzeki … — odparł niewolnik .  — Chcę pomścić cię … — odparł .  — Kto uderza w moją własność , we mnie uderza …  Tutmozis pobladł i kręcił głową .  — Słuchaj , panie — odezwał się — a jakże po nocy i w tłumie poznasz ludzi , którzy dopuścili się zbrodni ?  Książę zamyślił się ; jego towarzysz mówił dalej :  — Wreszcie … przypomnij sobie tego chłopa , który się powiesił …  Żałował eś go , gdyż umarł człowiek niewinny , a dzisiaj …  Czy podobna , ażeby ś sam chciał zabijać niewinnych ? …  — Ach — zawołał — to nawet nie jest rana , tylko siniak ? …  — Och , nie ! … wreszcie to przejdzie …  — Zrobił eś tak ? … — spytał książę niewolnika , bystro patrząc mu w oczy .  Książę poklepał go po kędzierzawej głowie .  — Nie odpędzaj mnie od siebie , panie ! …  Widząc , że śledztwo prowadzone przez urzędników nie wydaje rezultatu , książę pewnego dnia sam popłynął do Memfisu i kazał sobie otworzyć więzienie .  — Dawno ten człowiek tak cierpi ? — zapytał książę .  — Dwa miesiące — odparł nadzorca .  — A długo jeszcze ma siedzieć ?  — Miesiąc .  — Cóż on zrobił ?  — Zelżył urzędnika zbierającego podatki .  — Czy to są więźniowie ?  Po czym zwróciwszy się do gromadki rzekł :  — Bądźcie jeszcze chwilkę cierpliwi , kochani ludzie , zaraz dostaniecie ciało .  — Bardzo dziękujemy ci , zacny panie — odparł stary człowiek , zapewne ojciec delikwenta .  — Wyszli śmy z domu wczoraj wieczór , len został nam w polu , a tu rzeka przybiera ! …  Książę pobladł i zatrzymał się .  — Wiesz — zwrócił się do nadzorcy — że mam prawo łaski ?  — A ten , którego mają w tej chwili dusić , czy nie ma prawa korzystać z mojej łaski ?  Nadzorca rozłożył ręce i pochylił się w milczeniu .  — Jest ich z górą trzystu — odparł nadzorca .  — Dutmoze — rzekł urzędnik — opowiedz , jak to napadli ście na dom najdostojniejszego erpatre .  — A kapłana widział eś , który do was przemawiał ?  — A widział eś , że miał baranią głowę ?  — Kamienie rzucał eś do ogrodu ?  — Kto ciskał ?  — A kapłana widział eś ?  — Dlaczego duch ?  — Bo czasami tom go widział , a czasem gdzieś mi się podziewał .  — Może go ludzie zasłaniali ?  — Może właził na pagórek i złaził z niego ?  — A kamienie rzucał eś , Anupa ?  — Więc ci ludzie należą do najwinniejszych ?  — Rzekł eś , panie — odparł urzędnik .  — Dlaczego ?  — Ależ oni są niewinni ! — zawołał książę .  Urzędnik złożył ręce na krzyż i schylił głowę .  — Ależ to są ludzie niewinni ! …  Krzaki zaszeleściły .  — Stójże ! — zawołał Ramzes .  — Kto jesteś ? …  Nikt nie odpowiedział .  Tylko zdawało się księciu , że w smudze światła pochodni , palącej się na pierwszym piętrze , mignęła naga głowa i skóra pantery .  — Kapłan ? … — szepnął następca .  — Dlaczego on kryje się ? …  Lecz w tej chwili przyszło mu na myśl , że ów kapłan mógł by ciężko odpowiadać za udzielanie rad tamujących wymiar sprawiedliwości .  Ale jasność dzienna rozproszyła mary krążące nad rozpaloną głową księcia , a dni następne bardzo zmieniły jego pojęcia o nieugiętości państwowych interesów .  Dowiedziawszy się o tym , książę Ramzes poszedł do wielkiego pisarza i z uśmiechem zapytał :  „ Gdyby m miał więcej podobnych im , wola moja znaczyła by w Egipcie i za Egiptem ! … ” — rzekł do siebie i poczuł niepokonaną chęć odnalezienia owego kapłana .  — Nieoceniony człowiek ! …  Muszę go mieć …  „ Zapewne ktoś umarł … ” — pomyślał książę .  „ Jakiś spór sąsiedzki … ” — rzekł do siebie następca .  „ Musieli skończyć robotę i odpoczywają . ”  Za to od innej wysepki odbiło czółno z kilkorgiem płaczących dzieci , a jakaś kobieta wszedłszy po pas w wodę wygrażała pięściami .  Na sąsiedniej wyspie znowu rozlegał się krzyk .  Książę przysłonił ręką oczy i zobaczył leżącego na ziemi człowieka , którego bił kijem Murzyn .  — Cóż się tu dzieje ? … — zapytał Ramzes wioślarza .  — A cóż ty jesteś ?  — Co wy robicie z tym człowiekiem ? … — przerwał książę .  — Kto jest ten chłystek ? …  Kobieta , wypłakawszy się , prawiła dalej :  Urzędnik widząc , że ma poparcie strony głównie zainteresowanej , wystąpił naprzód i zaczął znowu przez nos :  — Tak będzie z tobą ! … — wołał , grożąc Ramzesowi .  — Jesteś żonaty ? — spytał książę .  W tej chwili błysnęło w duszy Ramzesa dosyć dziwne pojęcie , że — między chłopstwem i kapłanami istnieje jakiś głęboki antagonizm .  Kapłan nie znalazł się , natomiast między egipskim chłopstwem zaczęły o Ramzesie krążyć legendy .  Kielich był wysadzany różnokolorowymi kamieniami i pokryty płaskorzeźbą , która na podstawie przedstawiała zbieranie i tłoczenie winogron , a na czaszy — ucztę .  Ale książę zrozumiał , o co chodzi Fenicjaninowi .  Nie dotykając przeto złotego daru , rzekł z twarzą surową :  — A ja ci mówię , że to jest krew dzieci zabieranych rodzicom — odpowiedział gniewnie następca tronu .  Odwrócił się i wyszedł do dalszych pokojów .  — W miodzie , płynącym z ust waszych , jest dużo piołunu — wtrąciła Sara .  — Nie to chcieli ście mówić — przerwała zarumieniona Sara .  To mówiąc , Dagon wydobył z białej chusty kielich nie przyjęty przez księcia .  Sara usunęła się ze spuszczonymi oczyma .  Dagon osłupiał i patrzył na nią zdziwionymi oczyma .  — Nie mogę przyjąć … — szepnęła Sara .  Fenicjanin w okamgnieniu zmienił ton i rzekł , śmiejąc się :  — Któż ty jesteś ? — zapytał książę .  — Jakże potrafisz to zrobić ?  — Już nie gniewasz się na twego sługę Dagona ? … — szeptała , głaszcząc twarz księcia .  — O , nie , nie można ! …  — Dlaczego ?  — A tobie wolno ? …  — Mnie wszystko wolno , bo ja jestem kapłanka i przysięgła m zachować czystość .  — Więc po cóżeś tu przyszła ?  — Gdzie mieszkasz ? … jak się nazywasz ? … — pytał książę .  Ramzes nie żałował odchodzącej : zdziwiła go , ale nie porwała .  — A moja matka ? … — wtrącił następca .  Tutmozis roześmiał się .  Tutmozis kręcił głową .  — Nic nie wiem …  — Na to przecież dostali pieniądze .  Teraz książę sposępniał .  — Ależ , rozumie się , mów …  Tutmozis zasłonił uszy i tupiąc nogami zawołał :  Po odejściu Tutmozisa , które wyglądało na ucieczkę , następca tronu głęboko zamyślił się , nawet poczuł trwogę .  — Cóż , Saro ? — spytał książę , nie odwracając głowy .  — Mam zmartwienie .  Ramzes objął ją i posadził przy sobie na ławce .  — Ty w to nie wierzysz , panie ? …  — Książęcym troskom — odparł Ramzes — nie poradzi kobieta , nawet tak mądra i władna jak moja matka …  Książę zamyślił się , po chwili zaczął :  Sara spuściła ręce na kolana i smutnie szeptała :  — To prawda , że nie mogę …  Nic nie mogę ! …  Sara schwyciła go za ręce i z płomieniami w oczach krzyknęła :  — Nam , córkom Judy , nie wolno nosić nieskromnych sukien …  — Ani tańczyć , ani śpiewać ? …  Po cóżeś się tego uczyła ?  Lecz jakże wielu takich , którzy co dzień chleb swój oblewają łzami , a ich dom pełen westchnień .  Sara umilkła , książę zamyślił się i rzekł po chwili :  — Niech żyją wiecznie ! … — powtórzyli żołnierze .  — Owszem , niech płaci karę … — odparł książę po chwilowym zawahaniu się .  — A teraz może by dać kije pewnej liczbie niesforniejszych , ażeby lepiej pamiętali miłościwy rozkaz ? … — szepnął rządca .  — Owszem , można dać niesforniejszym kije .  — Chyba w formie zapobiegawczej ? … — wtrącił rządca .  — Czy nie szkoda kijów ?  — Tego towaru nigdy nam nie zabraknie .  „ Zrobił em , com mógł …  A teraz nic nie będę robił , o ile potrafię … ”  — A cicho !  a milcz , ty podłe bydlę ! …  W  Sarze istotnie zachodziły pewne zmiany , przede wszystkim moralne .  „ To tylko siniak ? …  Jak ten siniak zmienia twarz ! … ”  — Jeżeli trafię , będę kiedyś jako Ramzes Wielki …  — Jeżeli trafię , będę faraonem .  — Jeżeli nie trafię …  — To dzieci twoich sług — odparła .  — Żydów ?  — Moich braci …  Książę wzruszył ramionami .  Książę zdziwiony spojrzał na nią .  — Ja o nich nawet nie myślę — odparł dumnie .  — Poczekajcie ! — szepnął rozgniewany następca — przekonam was , że i ja się nie nudzę …  — A tu będzie następca tronu .  Weź twoją arfę , Saro .  — Ale ta Żydówka ! … — szeptała pani , mnąc wachlarz z piór .  — Bodajby przez twoje usta przemawiał Amon wszystkowiedzący .  — Czy tak ? … — zawołała pani .  — Skąd wiesz ? …  — Czy już wzywali lekarza ? …  — Ach , mój wnuk Żydem ! …  — Zaprawdę , ona jest ładna ! … — szepnęła .  — Już drugi raz mówisz to , czcigodna pani .  — Więc i o tym wiesz ? … — uśmiechnęła się jej dostojność .  Herhor spuścił oczy .  Na czółenku odezwała się arfa i Sara drżącym głosem zaczęła pieśń :  — Prześliczny głos ! … — szepnęła królowa .  Arcykapłan słuchał z uwagą .  — Skręcić do Memfis ! …  Wiosła uderzyły , statek zawrócił w jednym miejscu i z szumem zaczął wdzierać się w górę wody .  Za nim goniła stopniowo milknąca pieśń Sary :  — Więc to jest bluźnierstwo ? …  Królowa wzięła za rękę arcykapłana .  Herhor zamyślił się i dodał :  Co on począł by w takim razie ?  Przyszły władca świata zamyślił się i rzekł w duchu :  Jego świątobliwość wracał z Tebów i pragnął , ażeby następca tronu wyjechał naprzeciw powitać go .  Po niejakim czasie Ramzes ochłonął i nie patrząc na Tutmozisa rzekł :  — Ty odjeżdżasz , panie mój ? …  Ty już nie wrócisz ! …  — A to dlaczego ? — zdziwił się następca .  — Czyliż raz odjeżdżał em i wracał em ? …  — Ależ wrócę i przywiozę ci najznakomitszego lekarza .  Książę nawet nie spojrzał na gadatliwą kobietę .  Sara wstrząsnęła się .  Sara wypuściła go z objęć i spojrzała tak żałośnie , że następca złagodniał i pogłaskał ją .  — No , bądźże spokojna … — mówił .  — Boisz się głosu naszych trąb …  Alboż one wtedy złą były wróżbą ? …  — Sara jest bardzo dobra dziewczyna — wtrącił książę .  — Otóż i jego świątobliwość ! — zawołał radośnie Tutmozis .  — Żyj wiecznie , władco nasz ! …  Świeć , słońce Egiptu ! …  Wtem z królewskiej łodzi zatrąbiono i po chwili odpowiedziała trąbka ze statku Ramzesa .  Drugi sygnał i — czółno następcy przybiło do wielkiej łodzi faraona .  — Ojcze mój ! … — szepnął drżący następca .  Ramzes mocno uścisnął mu rękę .  — Tyś to zrobił , Herhorze ? — spytał .  — To ci się należało — odparł minister .  Książę chciał odejść , Herhor jeszcze go zatrzymał .  A gdy Ramzes patrzył na niego zdziwiony , dodał :  — Więc ona popełniła by bluźnierstwo ? … — spytał zmieszany książę .  — Owszem , niech ofiaruje — odparł Herhor z lekkim grymasem .  — Bogowie nie obrażają się za dary …  — Ja ? … tarczę Amenhotepa ? … — zawołał wzruszony minister .  — Czyliżem jej godzien ? …  — Mądrością dorównywasz memu dziadowi , a stanowiskiem dorównasz .  Herhor milcząc złożył głęboki ukłon .  Owa złota tarcza wysadzona drogimi kamieniami , oprócz wielkiej wartości pieniężnej , miała jeszcze znaczenie amuletu ; była więc królewskim darem .  — Ciekawym ? …  — No … dwudziestu …  — Więc dzisiaj my napadnijmy ich , korzystając z nieładu ! — zawołał książę .  Książę zrozumiał , że wielki minister chce spokoju za wszelką cenę , pomimo że sam jest naczelnikiem armii .  — Zobaczymy ! … — szepnął do siebie .  Kiedy książę na rozkaz ojca usiadł , jego świątobliwość odezwał się :  — Masz tu , książę , twoje dokumenta , jako wódz i namiestnik .  Cóż , podobno pierwsze dni władzy zmęczyły cię ? …  — W służbie waszej świątobliwości znajdę siły .  — Jestem gotów .  Pan zamyślił się .  Pokiwał głową , odpoczął i mówił dalej :  — Stanie się , jak rozkazujesz , wasza świątobliwość — wtrącił książę .  — Czy potrafię ? … — cicho spytał książę .  Pan pokiwał głową z dobrotliwym uśmiechem .  — Mimo to , ojcze , zdajesz się nie ufać Grekom ?  — A co mam sądzić o Fenicjanach ? — spytał następca .  — A Żydzi ? … — szepnął książę , spuszczając oczy .  Królowa powstała i objąwszy syna za szyję , mówiła ze łzami :  Wezwał Murzyna .  — Masz ty tą klatkę , którą dała ci Sara wówczas , kiedy śmy witali jego świątobliwość ?  — Jest — odparł Murzyn .  — Weźże z niej gołębia i zaraz wypuść .  — Gołębie już zjedzone .  — Kto je zjadł ? …  W wielu zaś domach ściany frontowe były ozdobione obrazami przedstawiającymi zajęcia mieszkańców .  Zawrócił się i wszedł do galerii między kupców .  — Musisz zawiadomić sąd o mojej krzywdzie .  Czcigodny Asarhadon zaczął drapać się między łopatki .  To powiedziawszy , Fenicjanin zezem spojrzał na podróżnego , który jednak ani na chwilę nie utracił spokoju .  — No … więc pozwól , aby m wypłacił złodziejom tylko piętnaście procent wartości twoich rzeczy — zawołał gospodarz .  — Nie masz prawa płacić .  — Daj im choć trzydzieści drachm …  — Ani utena .  — Daj biedakom choćby dziesięć drachm …  Gospodarz zerwał się z poduszek , sapiąc z gniewu .  Rzucano jej na bębenek kłębki miedzianego drutu , niekiedy ziarnko złota .  Jeden kupiec zapytał : czy można ją odwiedzić ?  na co z uśmiechem skinęła głową .  — Istar jest bogini wielka i dobra , przyjmij to na jej świątynię .  Kapłanka bystro spojrzała na niego i szepnęła :  — Anael , Sachiel …  — Widzę , że kochasz matkę Izydę — rzekła kapłanka głośno .  — Musisz być bogaty i jesteś hojny , więc warto ci powróżyć .  — Przyjeżdżasz z dalekiego kraju od Bretora i Hagita …  Podróż miał eś szczęśliwą …  Od kilku dni śledzą cię Fenicjanie — dodała ciszej .  Żądania twoje — mówiła głośno — powinny się spełnić …  — Tylko strzeż się złodziei , którzy czyhają na twój majątek — zakończyła , widząc , że zacny Asarhadon podsłuchuje .  — W moim domu nie ma złodziei ! … — wybuchnął gospodarz .  — Kradną chyba ci , którzy tu z ulicy przychodzą ! …  Podróżny skinął na gospodarza .  Asarhadon popatrzył mu w oczy , klasnął w ręce i wybuchnął śmiechem .  — A ja ci mówię — przerwał gospodarz — że to jest człowiek niebezpieczny …  Udaje mieszczanina , choć ma postawę kapłana .  Kusz z pogardą patrzył na Asarhadona .  — Więc śledź go , czuwaj nad każdym jego krokiem .  A jeżeli co wykryjesz , może dostanie ci się jaka cząstka jego majątku .  Harrańczyk zapukał do wrót .  Po chwili ukazał się odźwierny .  Uważnie obejrzał przybysza i mruknął :  — Anael , Sachiel …  — Amabiel , Abalidot — odpowiedział Phut .  Z łazienki wszyscy trzej znowu wyszli między drzewa ; minęli kilka ogrodów , wreszcie znaleźli się na pustym placu .  Otworzyły się drzwi i harrańczyk wszedł do obszernej piwnicy , którą oświetlała lampka płonąca na stoliku przed purpurową zasłoną .  Na zasłonie była wyhaftowana złotem skrzydlata kula z dwoma wężami .  Na boku stał kapłan egipski w białej szacie .  — A węże ? … — spytał kapłan .  Po chwili milczenia kapłan znowu zapytał :  Wtedy mag wzniósł ręce do góry i zaczął mówić :  Chaldejczyk znowu mówił :  Dalekie głosy odezwały się po raz drugi .  Nagle wszystko ucichło .  Przed ołtarzem ukazało się ukoronowane widmo z berł em w ręku , siedzące na lwie .  — Beroes ! … Beroes ! … — zawołało widmo stłumionym głosem — po co mnie wywołujesz ?  — Niech się tak stanie — rzekło widmo i znikło .  — Dawniej bywali u nas tacy , ale dziś nikt tego nie potrafi .  — Czy umarł ? … — zapytał najmłodszy .  — Przynoszę wam wielkie słowa z naszej wspólnej ojczyzny , którą jest mądrość — mówił Beroes .  — Raczcie ich wysłuchać i działajcie , jak potrzeba .  Na znak Herhora Pentuer cofnął się w głąb pieczary i wyniósł trzy fotele z lekkiego drzewa dla starszych , a niski taboret dla siebie .  Usiadł w bliskości lampki i wydobył z zanadrza mały sztylet i tabliczkę pokrytą woskiem .  Gdy wszyscy trzej zajęli fotele , Chaldejczyk zaczął :  — Wszystko tak jest , jak mówisz — odparł zasmucony Mefres .  — Zostań przeto między nami kilka lat , ażeby dorastająca młodzież przypomniała sobie waszą mądrość .  — A teraz do ciebie , Herhorze , słowa od najwyższego kolegium …  Herhor pochylił głowę .  Gdy Chaldejczyk umilknął , odezwał się czcigodny Mefres :  — Nie pytaj mnie o to , co wiem , a czego nie mogę powiedzieć .  Najważniejszą rzeczą dla was jest utrzymać dziesięcioletni pokój z Asyrią , a to leży w granicy waszych sił .  — Na jakich warunkach ? — wtrącił Herhor .  — A Fenicja ? … — spytał Herhor .  — To prawda ! — rzekł Mefres .  — To rozumiemy — wtrącił Herhor — i dlatego nie myślimy zaczepiać Asyrii .  Ale Fenicja …  Herhor machnął ręką .  — Pobożność upadła ! … — rzekł Mefres .  — Więc zawrzecie traktat z Asyrią ? — spytał Chaldejczyk .  — Prawda , że musimy ! … — dodał Mefres .  Purpurowa kotara na ołtarzu zachwiała się , a jej fałdy przybrały taką formę , jak gdyby spoza niej chciał wyjść człowiek .  — Bądźcie świadkami — wołał zmienionym głosem Chaldejczyk — niebieskie i piekielne moce .  A kto by nie dotrzymał umowy albo zdradził jej tajemnicę , niech będzie przeklęty …  — „ Przeklęty ! … ” — powtórzył jakiś głos .  — I zniszczony …  — „ I zniszczony … ”  — Cóż ? …  — Hę ? … — spytał gospodarz .  — Harrańczyk był pod „ Zieloną Gwiazdą ” przez całą noc i ty go widział eś ?  — I nie tylko ja , ale policjant …  Phut chętnie zgodził się na propozycją i oświadczył gospodarzowi , że jeszcze dzisiejszego wieczora odpłynie do Tebów .  Żywność i służba odjechały wcześniej .  Zdziwiony namiestnik zwrócił się do nomarchy Memfisu .  — Spojrzyj no , wasza dostojność …  Tam kije są w robocie ? …  Nomarcha przysłonił ręką oczy , szyja poczerwieniała mu …  — Wybacz , najdostojniejszy panie , ale ja źle widzę …  — Biją … z pewnością biją — powtarzał książę .  Brzegi w górze Nilu były prawie puste , czółenka znikły , żurawie czerpiące wodę pracowały , jak gdyby nic nie zaszło .  — Już skończyła się uroczystość ? … — zapytał książę jednego z inżynierów , wskazując w górę rzeki .  — Tak …  Ludzie wrócili do roboty — odparł inżynier .  — Bardzo prędko ! …  — Muszą odzyskać czas stracony — rzekł nieostrożnie inżynier .  Gdy książę wysiadł na ląd , zbliżyli się kapłani z baldachimem , a dostojny nomarcha Otoes rzekł do niego :  Ramzes przypatrzył im się z uwagą .  Nomarcha zafrasował się .  Otoes zmieszał się , a książę prędko dodał :  — Ale masz mądrość starca ! — szepnął nomarcha .  — Taki jest los mocarzy świata — odparł nomarcha .  — Mówisz prawdę — wtrącił książę .  — tak jest napisano .  — To jest prawda — rzekł Ramzes .  — Nawet niekiedy słoneczny bóg wciela się w nomarchę i daje początek nowej dynastii .  Tak powstały dynastia memfiska , elefantyjska , tebeńska , ksoicka …  — Rzekł eś , panie — mówił dalej Otoes .  — A teraz odpowiem na to , o co mnie pytał eś .  — Wszystko jest prawdą — przerwał książę — znam to i rozumiem .  Lecz nie mogę dojść : dlaczego zmniejszyły się dochody jego świątobliwości , pomimo że są tak pilnowane ?  Gdzie bogowie walczą , człowiek nie poradzi ; gdzie Set zwycięża Ozyrysa , któż mu zabiegnie drogę ?  — Nigdy ! … — wołał książę , zaciskając pięści .  Pod wpływem tych szamotań się z własnymi myślami zaczepił raz arcykapłana Mefresa .  Arcykapłan wzniósł ręce do góry .  Starzec był tak wzruszony , że zapłakał .  Ramzes rzucił się niecierpliwie .  „ Dobrze by m wyszedł — mówił do siebie Ramzes — oddawszy się w ręce kapłanów , dla asystowania ich dziecinnym obrządkom .  A może Mefres kazał by i mnie całe godziny wystawać przed ołtarzem z podniesionymi rękami , jak to sam podobno robi , spodziewając się cudów ! … ”  W ten sposób , przeszedłszy kilka pontonowych mostów rzuconych na odnogi Nilu i kanały , książę nad wieczorem dojechał do miasta Anu , stolicy prowincji .  Po skończeniu ciekawej , lecz i nużącej wystawy jego dostojność Ranuzer spytał księcia : czy jest zadowolony ?  Następca zamyślił się .  I serce Ranuzera napełnił wielki niepokój .  — Byli śmy tam zeszłego roku … — westchnął dworak .  — Przypomniał em sobie Sarę …  Książę popatrzył na niego i wzruszył ramionami .  Lecz w chwili gdy nomarcha Haku był pewny , że namiestnik już znudził się kwestiami administracyjnymi i ekonomicznymi , książę wezwał go do siebie i spytał :  — Co to za dokument ? — przerwał książę .  — Odłóż to i czytaj o dochodach skarbowych .  — A tamte sto czterdzieści ośm miar ? … — spytał następca .  — Myszy zjadły — odpowiedział pisarz i czytał dalej :  — Wszystko , co wasza dostojność rozkaże …  I zaczął znowu od początku , ale już z pamięci :  — Dość ! — zawołał rozgniewany książę i kazał im iść precz .  Pisarze upadli na twarz , potem szybko zabrali zwoje papirusów , znowu upadli na twarz i pędem wynieśli się za drzwi .  — Co dzień …  — I ty je rozumiesz ?  — Siądź — rzekł po chwili , wskazując Ranuzerowi krzesło .  — Siądź i opowiedz mi : w jaki sposób rządzisz nomesem ? …  Nomarcha odetchnął i zaczął :  Toteż w nomesie moim panuje cisza i dobre obyczaje , a podatki wpływają co dzień …  Kiedy Ranuzer wśród ukłonów opuścił towarzystwo , namiestnik odezwał się do kapłana :  — Czy potrafię ? — odparł kapłan .  Wiesz , po co wysłał mnie tutaj jego świątobliwość faraon …  Święty prorok zamyślił się .  Mentezufis potrząsnął głową .  — Każdy faraon jest arcykapłanem — przerwał książę .  — Nie każdy .  A jeszcze i między arcykapłanami są różnice .  — Więc — zawołał rozgniewany następca — wy rząd państwa ukrywacie przede mną …  I ja nie będę mógł spełnić rozkazów mego ojca …  — Ja uchylę ! …  — Bo wy go zabijecie .  — Więc cóż mam robić ? … — spytał Ramzes .  Książę śmiał się z drugiej części tej przepowiedni .  „ Oni jednak kochają mnie ! … ” — pomyślał książę .  W sali zagotowało się .  Kobiety płakały przerażone , mężczyźni wołali :  — Co to jest ? …  Zamach na następcę ! …  Hej , warta ! …  Słychać było dźwięk tłuczonych naczyń i trzask krzeseł .  — Gdzie jest następca ? — ryczał obcy człowiek .  — Warta ! …  Brońcie następcy ! … — odpowiedziano z sali .  — Zapalcie światło ! … — odezwał się młodzieńczy głos następcy .  — Kto mnie szuka ? …  Tu jestem .  — Co to jest ? …  Kto tu jest ? … — wołał przerażony nomarcha .  — Oto morderca ! … — wrzasnął nomarcha .  — Bierzcie go ! …  Tutmozis podniósł swój dzban , ode drzwi przybiegli żołnierze .  Poraniony człowiek upadł twarzą na schody wołając :  — Miłosierdzia , słońce Egiptu ! …  — Chcę ci opowiedzieć o naszych krzywdach , panie …  W tej chwili Sofra zbliżywszy się do księcia szepnął :  — Kto jesteś ? — spytał książę .  — Cóż wy na to , dostojny panie ? — zapytał książę nomarchy .  — Niebezpieczny pijak … brzydki kłamca … — odparł Sofra .  — Jakiżeście to zgiełk robili na moją cześć ?  Książę zaczął się śmiać .  — Jako żywo — mówił — nie myślał em , że tak wesoło zakończymy ucztę ! …  A ileż ci zapłacono za to , żeś wpadł pod wóz ?  — Z czegóż żyjecie ?  — Za ten zgiełk dla mnie ? — wtrącił śmiejąc się książę .  Na drugi dzień książę , ubierając się przy pomocy Tutmozisa , zapytał go :  — Czy robotnicy przyszli ?  — Tak , panie .  Od świtu czekają na twoje rozkazy .  — A ten … ten Bakura jest między nimi ?  Tutmozis skrzywił się i odparł :  — Że co ? … — spytał książę .  — Że umarł .  Następca zerwał się z krzesła .  — Ale ja ich poszukam ! … — wybuchnął książę .  Biegał po komnacie i parskał jak rozgniewane lwiątko .  Gdy nieco uspokoił się , rzekł Tutmozis :  — A jeżeli ja każę ? … — spytał namiestnik .  Książę stał na środku pokoju i myślał .  — Jesteście kopaczami z Sochem ? — zapytał .  Majster jak długi upadł twarzą na ziemię i milczał .  Książę wzruszył ramionami i zawołał do robotników :  — Jesteście z Sochem ?  — Jesteśmy kopacze z Sochem ! … — odpowiedzieli chórem .  — Dostali ście żołd ?  — W tył zwrot ! … — zakomenderował książę .  Nomarcha i urzędnicy prowincji , widząc zapał barbarzyńskich Libijczyków i łaskę dla nich następcy , zatrwożyli się .  Późno w nocy Ramzes znalazł się w swym pałacu i tu powiedziała mu służba , że zmieniono mu pokój sypialny .  — Dlaczegóż to ?  — Jesteś córką Sofry ? … — spytał jej następca .  — Prawdę mówisz , panie …  — I mimo to przyszła ś do mnie ?  — A gdyby m mu nie przebaczył , odeszła by ś ?  — Nie … — cicho szepnęła .  Ramzes przyciągnął ją do siebie i namiętnie pocałował .  Oczy płonęły mu .  — Dlatego przebaczę mu — rzekł .  — Każę …  — I mnie weźmiesz do swego domu …  Ramzes popatrzył na nią .  — Wezmę cię , bo jesteś piękna .  — Doprawdy ? … — odparła , obejmując go za szyję .  — Przypatrz mi się lepiej …  Między pięknymi Egiptu zajmuję dopiero czwarte miejsce .  — Cóż to znaczy ?  — W Memfis , czy koło Memfis , mieszka twoja najpierwsza … .  Na szczęście tylko Żydówka ! …  W Sochem jest druga …  — Nic o tym nie wiem — wtrącił książę .  — Czy i ona należy do mego domu ? …  — Jak i twój ojciec .  — Jeszcześ mu nie zapomniał ? …  Pamiętaj , że odejdę …  — Zostań już … zostań ! …  Wieczorem książę ziewając rzekł do Tutmozisa :  — Gorzej , gdy ich nie ma — odparł elegant .  — Czy i Sarę ?  — Tej nie , szczególniej jeżeli będzie miała syna .  Książę znowu ziewnął .  — Naprawdę , uczynisz tak ? …  — Możemy gadać .  Rabsun zaczął bez wstępu :  Dagon podskoczył na kanapie .  — Niech na niego i jego księstwo trąd padnie ! … — wrzasnął .  — A jeżeli Hiram ma dla waszej dostojności dobry interes ? — spytał gość flegmatycznie .  Burza szalejąca w piersiach Dagona od razu ucichła .  — No , to niech on tu przyjdzie .  Gość przysunął krzesło do kanapy i poklepał bogacza w udo .  — Dagonie — rzekł — miej ty rozum .  Gość pomyślał i odparł :  — Ej , Rabsun ! …  Powiedz od razu : ile on tobie dał ?  — Za co ? …  — Żeby się tobie tak dłużnicy wypłacali , jak to prawda !  Pożegnali się .  — Gdzież jest ten … Hiram ? — zapytał dumnie gospodarza .  — Nie ma go .  — Jak to ? … więc ja będę czekał na niego ?  — Ja tam nie pójdę ! … — rzekł bankier , siadając na kanapie .  Po chwili namysłu Hiram zaczął :  — Cicho ! …  Zgoda ! … — wtrącił gospodarz .  Hiram kilka razy głębiej odetchnął i rzekł :  — To prawda , że nam potrzebna zgoda …  Ciężkie czasy nadchodzą dla Fenicji …  Hiram splunął i zapytał :  — Coś pan taki zły dzisiaj ? …  — Ja zawsze jestem zły , jak mnie nie nazywają — dostojnością …  — Ja mam sto okrętów ! … — wrzasnął Hiram .  — Wasze dostojności utopicie ten interes i całą Fenicję ! … — odezwał się już podniesionym głosem Rabsun .  Hiram zacisnął pięści , lecz umilkł i odpoczął .  — Psyt ! … — szepnął Dagon , zrywając się z krzesła .  — Niechże ja się raz dowiem , jakie nieszczęście ? … — przerwał Dagon .  — Więc daj mówić Hiramowi , to się dowiesz — odparł gospodarz .  — Niech gada …  — Nie mam braci pomiędzy szynkarzami ! … — wtrącił szyderczo Dagon .  — Parę miesięcy temu stanął w zajeździe Asarhadona niejaki Phut , z miasta Harranu …  — Cóż dalej ? — spytał Hiram .  — Nic .  Znalazł łaskę u jednej kapłanki i za jej radą pojechał szukać swego wierzyciela do Tebów .  Dagon zbladł i odparł spokojnym głosem :  — Dagon mówi prawdę — wtrącił Hiram .  — Bo myślał eś , że będziecie gadali o tym , ażeby kogo oszukać — rzekł Rabsun .  — Dosyć ! … — zawołał Hiram , uderzając pięścią w stolik .  Hiram odchrząknął i zaczął .  — A na co złodziejowi cudzy spichlerz ? … — odparł Hiram .  — Co może znaczyć traktat Beroesa z egipskimi kapłanami ? … — wtrącił zamyślony Rabsun .  — Oby ich ziemia pochłonęła ! — zaklął Rabsun .  — Cóż ty o tym myślisz , Dagonie ? … — spytał Hiram .  Hiram zatrząsł się z gniewu .  — Co ja mogę ? …  — Możesz — ciągnął Hiram — na dworze faraona nie dopuścić traktatu z Sargonem ? …  — Bardzo trudno …  Ja sam temu nie wydoła m …  — Sam dał em dwa talenty ! — szepnął Rabsun .  — Co ? …  No , dziesięć okrętów — odparł Hiram .  — A ty ile zarobisz ? — spytał Dagon .  — Mało ci ? …  Więc dostaniesz piętnaście …  — Ja się pytam : co ty zarobisz ? — nalegał Dagon .  — Damy ci … dwadzieścia .  Dosyć ? …  — Niech będzie .  Ale pokażecie mi drogę do kraju srebra ?  — Pokażemy .  — I tam , skąd bierzecie cynę ?  — No …  — I tam , gdzie rodzi się bursztyn — zakończył Dagon .  Dagon westchnął .  — Dosyć ! — wtrącił Rabsun .  — Gadajcie o Fenicji .  — Daj spokój .  Niebezpiecznie mówić , bo do tego będą należeli kapłani .  — A przez kogo mógł by ś zepsuć traktat ?  Hiram podniósł do góry rękę i odparł :  — Cicho ! … cicho ! … — wtrącił Hiram .  — Nie dacie mi dokończyć …  — To można .  — I nomarchów …  — Także można .  — Przecież nie rozedrę się na dziesięć części …  — To się zrobi .  — A znasz ty jego kochanki ? — spytał Hiram .  Dagon machnął ręką .  — Trzeba mu podsunąć taką kochankę , ażeby o tym wiedziała — rzekł Hiram .  — Prawdę mówisz — rzekł Hiram .  — Ależ to świętokradztwo ! … — oburzał się Rabsun .  — Będziemy mieli pieniądze i dla Sary — rzekł Hiram .  — Bo myślała , że ją chcesz okpić — wtrącił Rabsun .  Hiram pokiwał głową .  — Nóż … — syknął Rabsun .  — Trucizna … — szepnął Dagon .  Tak niech się stanie ! …  Po długiej chwili za bramą rozległ się szmer i pytanie :  — Kto nas budzi ?  — Niewolnik boży , Ramzes — rzekł pokutnik .  — Po co przyszedł eś ?  — Po światło mądrości .  — Jakie masz prawa ?  Brama szeroko otworzyła się .  Na środku stał kapłan w białej szacie , który wyciągnąwszy rękę , rzekł powoli i wyraźnie :  — Widzę , że tutaj naprawdę odpocznę po przyjęciach u nomarchów ! … — wesoło zawołał Ramzes .  — Myśl o wieczności — odparł kapłan i oddalił się .  „ Oszalał em ! … oszalał em ! … — mówił do siebie Ramzes .  „ Jestem przecie namiestnikiem i następcą faraona — pomyślał — cóż mi tu kto zrobi ? … ”  Chór I . Wody Nilu płyną , gdy rozkazuję …  Chór II .  Ale bogowie nie znają jego imienia . ”  „ Kto zresztą widział bogów ! … ” — rzekł do siebie książę .  — Kto tu jest ? … — zawołał książę i rzucił się między kolumny .  Lecz potknął się i omal nie upadł : coś schwyciło go za nogi .  — O święta bogini , ratuj ! … — szepnął .  Kiedy na drugi dzień obudził się , był już innym człowiekiem : poznał moc bogów i otrzymał obietnicę łaski .  Toteż Ramzes zmęczył się samym słuchaniem , wśród którego jedyną rozrywkę stanowiło to , gdy nauczyciel kazał któremu z uczniów wyrysować lub nazwać literę i walił go kijem , gdy się omylił .  — Co on mówi ? — spytał książę .  Gdy wyszli na pusty dziedziniec , Ramzes rzekł do wielkiego lekarza :  Kapłan zamyślił się i odparł :  — I czy wszystkim chorym pomagacie w świątyni ?  Kapłan potrząsnął głową .