Bolesław Prus  Lalka  W początkach roku 1878 , kiedy świat polityczny zajmował się pokojem san- stefańskim , wyborem nowego papieża albo szansami europejskiej wojny , warszawscy kupcy tudzież inteligencja pewnej okolicy Krakowskiego Przedmieścia niemniej gorąco interesowała się przyszłością galanteryjnego sklepu pod firmą J . Mincel i S . Wokulski .  W renomowanej jadłodajni , gdzie na wieczorną przekąskę zbierali się właściciele składów bielizny i składów win , fabrykanci powozów i kapeluszy , poważni ojcowie rodzin , utrzymujący się z własnych funduszów , i posiadacze kamienic bez zajęcia , równie dużo mówiono o uzbrojeniach Anglii , jak o firmie J . Mincel i S . Wokulski .  Zatopieni w kłębach dymu cygar i pochyleni nad butelkami z ciemnego szkła obywatele tej dzielnicy , jedni zakładali się o wygranę lub przegranę Anglii , drudzy o bankructwo Wokulskiego ; jedni nazywali geniuszem Bismarcka , drudzy — awanturnikiem Wokulskiego ; jedni krytykowali postępowanie prezydenta MacMahona , inni twierdzili , że Wokulski jest zdecydowanym wariatem , jeżeli nie czymś gorszym …  Pan Deklewski , fabrykant powozów , który majątek i stanowisko zawdzięczał wytrwałej pracy w jednym fachu , tudzież radca Węgrowicz , który od dwudziestu lat był członkiem - opiekunem jednego i tego samego Towarzystwa Dobroczynności , znali S .  Wokulskiego najdawniej i najgłośniej przepowiadali mu ruinę .  — Na ruinie bowiem i niewypłacalności — mówił pan Deklewski — musi skończyć człowiek , który nie pilnuje się jednego fachu i nie umie uszanować darów łaskawej fortuny .  — Zaś radca Węgrowicz , po każdej również głębokiej sentencji swego przyjaciela , dodawał :  — Wariat ! wariat ! … Awanturnik ! …  Józiu , przynieś no jeszcze piwa .  A która to butelka ?  — Szósta , panie radco .  Służę piorunem ! … — odpowiadał Józio .  — Już szósta ? …  Jak ten czas leci ! …  Wariat ! wariat ! — mruczał radca Węgrowicz .  Dla osób posilających się w tej co radca jadłodajni , dla jej właściciela , subiektów i chłopców przyczyny klęsk mających paść na S .  Wokulskiego i jego sklep galanteryjny były tak jasne , jak gazowe płomyki oświetlające zakład .  Przyczyny te tkwiły w niespokojnym charakterze , w awanturniczym życiu , zresztą w najświeższym postępku człowieka , który mając w ręku pewny kawałek chleba i możność uczęszczania do tej oto tak przyzwoitej restauracji , dobrowolnie wyrzekł się restauracji , sklep zostawił na Opatrzności boskiej , a sam z całą gotówką odziedziczoną po żonie pojechał na turecką wojnę robić majątek .  — A może go i zrobi …  Dostawy dla wojska to gruby interes — wtrącił pan Szprot , ajent handlowy , który bywał tu rzadkim gościem .  — Nic nie zrobi — odparł pan Deklewski — a tymczasem porządny sklep diabli wezmą .  Na dostawach bogacą się tylko Żydzi i Niemcy ; nasi do tego nie mają głowy .  — A może Wokulski ma głowę ?  — Wariat ! wariat ! … — mruknął radca .  — Podaj no , Józiu , piwa .  Która to ? …  — Siódma buteleczka , panie radco .  Służę piorunem .  — Już siódma ? …  Jak ten czas leci , jak ten czas leci …  Ajent handlowy , który z obowiązków stanowiska potrzebował mieć o kupcach wiadomości wszechstronne i wyczerpujące , przeniósł swoją butelkę i szklankę do stołu radcy i topiąc słodkie wejrzenie w jego załzawionych oczach , spytał zniżonym głosem :  — Przepraszam , ale …  Dlaczego pan radca nazywa Wokulskiego wariatem ? …  Może mogę służyć cygarkiem …  Ja trochę znam Wokulskiego .  Zawsze wydawał mi się człowiekiem skrytym i dumnym .  W kupcu skrytość jest wielką zaletą , duma wadą .  Ale żeby Wokulski zdradzał skłonności do wariacji , tegom nie spostrzegł .  Radca przyjął cygaro bez szczególnych oznak wdzięczności .  Jego rumiana twarz , otoczona pękami siwych włosów nad czołem , na brodzie i na policzkach , była w tej chwili podobna do krwawnika oprawionego w srebro .  — Nazywam go — odparł , powoli ogryzając i zapalając cygaro — nazywam go wariatem , gdyż go znam lat …  Zaczekaj pan … Piętnaście … siedemnaście … osiemnaście …  Było to w roku 1860 …  Jadali śmy wtedy u Hopfera .  Znał eś pan Hopfera ? …  — Phi …  — Otóż Wokulski był wtedy u Hopfera subiektem i miał już ze dwadzieścia parę lat .  — W handlu win i delikatesów ?  — Tak .  I jak dziś Józio , tak on wówczas podawał mi piwo , zrazy nelsońskie …  — I z tej branży przerzucił się do galanterii ? — wtrącił ajent .  — Zaczekaj pan — przerwał radca .  — Przerzucił się , ale nie do galanterii , tylko do Szkoły Przygotowawczej , a potem do Szkoły Głównej , rozumie pan ? …  Zachciało mu się być uczonym ! …  Ajent począł chwiać głową w sposób oznaczający zdziwienie .  — Istna heca — rzekł .  — I skąd mu to przyszło ?  — No , skąd !  Zwyczajnie — stosunki z Akademią Medyczną , ze Szkołą Sztuk Pięknych …  Wtedy wszystkim paliło się we łbach , a on nie chciał być gorszym od innych .  W dzień służył gościom przy bufecie i prowadził rachunki , a w nocy uczył się …  — Licha musiała to być usługa .  — Taka jak innych — odparł radca , niechętnie machając ręką .  — Tylko że przy posłudze był , bestia , niemiły ; na najniewinniejsze słówko marszczył się jak zbój …  Rozumie się , używali śmy na nim , co wlazło , a on najgorzej gniewał się , jeżeli nazwał go kto „ panem konsyliarzem ” .  Raz tak zwymyślał gościa , że mało obaj nie porwali się za czuby .  — Naturalnie , handel cierpiał na tym .  — Wcale nie !  Bo kiedy po Warszawie rozeszła się wieść , że subiekt Hopfera chce wstąpić do Szkoły Przygotowawczej , tłumy zaczęły tam przychodzić na śniadanie .  Osobliwie roiła się studenteria .  — I poszedł też do Szkoły Przygotowawczej ?  — Poszedł i nawet zdał egzamin do Szkoły Głównej .  No , ale co pan powiesz — ciągnął radca uderzając ajenta w kolano — że zamiast wytrwać przy nauce do końca , niespełna w rok rzucił szkołę …  — Cóż robił ?  — Otóż , co …  Gotował wraz z innymi piwo , które do dziś dnia pijemy , i sam w rezultacie oparł się aż gdzieś koło Irkucka .  — Heca , panie ! — westchnął ajent handlowy .  — Nie koniec na tym …  W roku 1870 wrócił do Warszawy z niewielkim fundusikiem .  Przez pół roku szukał zajęcia , z daleka omijając handle korzenne , których po dziś dzień nienawidzi , aż nareszcie przy protekcji swego dzisiejszego dysponenta , Rzeckiego , wkręcił się do sklepu Minclowej , która akurat została wdową , i w rok potem ożenił się z babą grubo starszą od niego .  — To nie było głupie — wtrącił ajent .  — Zapewne .  Jednym zamachem zdobył sobie byt i warsztat , na którym mógł spokojnie pracować do końca życia .  Ale też miał on krzyż Pański z babą !  — One to umieją …  — Jeszcze jak ! — prawił radca .  — Patrz pan jednakże , co to znaczy szczęście .  Półtora roku temu baba objadła się czegoś i umarła , a Wokulski po czteroletniej katordze został wolny jak ptaszek , z zasobnym sklepem i trzydziestu tysiącami rubli w gotowiźnie , na którą pracowały dwa pokolenia Minclów .  — Ma szczęście .  — Miał — poprawił radca — ale go nie uszanował .  Inny na jego miejscu ożenił by się z jaką uczciwą panienką i żył by w dostatkach ; bo co to , panie , dziś znaczy sklep z reputacją i w doskonałym punkcie ! …  Ten jednak , wariat , rzucił wszystko i pojechał robić interesa na wojnie .  Milionów mu się zachciało czy kiego diabła .  — Może je będzie miał — odezwał się ajent .  — Ehe ! — żachnął się radca .  — Daj no , Józiu , piwa .  Myślisz pan , że w Turcji znajdzie jeszcze bogatszą babę aniżeli nieboszczka Minclowa ? …  Józiu ! …  — Służę piorunem ! …  Jedzie ósma …  — Ósma ? — powtórzył radca — to być nie może .  Zaraz …  Przedtem była szósta , potem siódma … — mruczał zasłaniając twarz dłonią .  — Może być , że ósma .  Jak ten czas leci ! …  Mimo posępne wróżby ludzi trzeźwo patrzących na rzeczy , sklep galanteryjny pod firmą J . Mincel i S .  Wokulski nie tylko nie upadł , ale nawet robił dobre interesa .  Publiczność zaciekawiona pogłoskami o bankructwie coraz liczniej odwiedzała magazyn , od chwili zaś kiedy Wokulski opuścił Warszawę , zaczęli zgłaszać się po towary kupcy rosyjscy .  Zamówienia mnożyły się , kredyt za granicą istniał , weksle były płacone regularnie , a sklep roił się gośćmi , którym ledwo mogli wydołać trzej subiekci : jeden mizerny blondyn , wyglądający , jakby co godzinę umierał na suchoty , drugi szatyn z brodą filozofa , a ruchami księcia i trzeci elegant , który nosił zabójcze dla płci pięknej wąsiki , pachnąc przy tym jak laboratorium chemiczne .  Ani jednak ciekawość ogółu , ani fizyczne i duchowe zalety trzech subiektów , ani nawet ustalona reputacja sklepu może nie uchroniły by go od upadku , gdyby nie zawiadował nim czterdziestoletni pracownik firmy , przyjaciel i zastępca Wokulskiego , pan Ignacy Rzecki .  Pan Ignacy od dwudziestu pięciu lat mieszkał w pokoiku przy sklepie .  W ciągu tego czasu sklep zmieniał właścicieli i podłogę , szafy i szyby w oknach , zakres swojej działalności i subiektów ; ale pokój pana Rzeckiego pozostał zawsze taki sam .  Było w nim to samo smutne okno , wychodzące na to samo podwórze , z tą samą kratą , na której szczeblach zwieszała się , być może , ćwierćwiekowa pajęczyna , a z pewnością ćwierćwiekowa firanka , niegdyś zielona , obecnie wypłowiała z tęsknoty za słońcem .  Pod oknem stał ten sam czarny stół obity suknem , także niegdyś zielonym , dziś tylko poplamionym .  Na nim wielki czarny kałamarz wraz z wielką czarną piaseczniczką , przymocowaną do tej samej podstawki — para mosiężnych lichtarzy do świec łojowych , których już nikt nie palił , i stalowe szczypce , którymi już nikt nie obcinał knotów .  Żelazne łóżko z bardzo cienkim materacem , nad nim nigdy nie używana dubeltówka , pod nim pudło z gitarą , przypominające dziecinną trumienkę , wąska kanapka obita skórą , dwa krzesła również skórą obite , duża blaszana miednica i mała szafa ciemnowiśniowej barwy stanowiły umeblowanie pokoju , który , ze względu na swoją długość i mrok w nim panujący , zdawał się być podobniejszym do grobu aniżeli do mieszkania .  Równie jak pokój , nie zmieniły się od ćwierć wieku zwyczaje pana Ignacego .  Rano budził się zawsze o szóstej ; przez chwilę słuchał , czy idzie leżący na krześle zegarek , i spoglądał na skazówki , które tworzyły jedną linię prostą .  Chciał wstać spokojnie , bez awantur ; ale że chłodne nogi i nieco zesztywniałe ręce nie okazywały się dość uległymi jego woli , więc zrywał się , nagle wyskakiwał na środek pokoju i rzuciwszy na łóżko szlafmycę , biegł pod piec do wielkiej miednicy , w której mył się od stóp do głów , rżąc i parskając jak wiekowy rumak szlachetnej krwi , któremu przypomniał się wyścig .  Podczas obrządku wycierania się kosmatymi ręcznikami , z upodobaniem patrzył na swoje chude łydki i zarośnięte piersi , mrucząc :  „ No , przecie nabieram ciała . ”  W tym samym czasie zeskakiwał z kanapki jego stary pudel Ir z wybitym okiem i mocno otrząsnąwszy się , zapewne z resztek snu , skrobał do drzwi , za którymi rozlegało się pracowite dmuchanie w samowar .  Pan Rzecki , wciąż ubierając się z pośpiechem , wypuszczał psa , mówił dzień dobry służącemu , wydobywał z szafy imbryk , mylił się przy zapinaniu mankietów , biegł na podwórze zobaczyć stan pogody , parzył się gorącą herbatą , czesał się nie patrząc w lustro i o wpół do siódmej był gotów .  Obejrzawszy się , czy ma krawat na szyi , a zegarek i portmonetkę w kieszeniach , pan Ignacy wydobywał ze stolika wielki klucz i trochę zgarbiony , uroczyście otwierał tylne drzwi sklepu obite żelazną blachą .  Wchodzili tam obaj ze służącym , zapalali parę płomyków gazu i podczas gdy służący zamiatał podłogę , pan Ignacy odczytywał przez binokle ze swego notatnika rozkład zajęć na dzień dzisiejszy .  „ Oddać w banku osiemset rubli , aha …  Do Lublina wysłać trzy albumy , tuzin portmonetek …  Właśnie ! …  Do Wiednia przekaz na tysiąc dwieście guldenów …  Z kolei odebrać transport …  Zmonitować rymarza za nieodesłanie walizek … Bagatela ! …  Napisać list do Stasia …  Bagatela … ”  Skończywszy czytać , zapalał jeszcze kilka płomieni i przy ich blasku robił przegląd towarów w gablotkach i szafach .  „ Spinki , szpilki , portmonety … dobrze …  Rękawiczki , wachlarze , krawaty … tak jest … Laski , parasole , sakwojaże …  A tu — albumy , neseserki …  Szafirowy wczoraj sprzedano , naturalnie ! …  Lichtarze , kałamarze , przyciski … Porcelana …  Ciekawym , dlaczego ten wazon odwrócili ? …  Z pewnością …  Nie , nie uszkodzony …  Lalki z włosami , teatr , karuzel …  Trzeba na jutro postawić w oknie karuzel , bo już fontanna spowszedniała .  Bagatela ! …  Ósma dochodzi …  Założył by m się , że Klejn będzie pierwszy , a Mraczewski ostatni .  Naturalnie …  Poznał się z jakąś guwernantką i już jej kupił neseserkę na rachunek i z rabatem …  Rozumie się …  Byle nie zaczął kupować bez rabatu i bez rachunku … ”  Tak mruczał i chodził po sklepie przygarbiony , z rękoma w kieszeniach , a za nim jego pudel .  Pan od czasu do czasu zatrzymywał się i oglądał jakiś przedmiot , pies przysiadał na podłodze i skrobał tylną nogą gęste kudły , a rzędem ustawione w szafie lalki małe , średnie i duże , brunetki i blondynki , przypatrywały się im martwymi oczami .  Drzwi od sieni skrzypnęły i ukazał się pan Klejn , mizerny subiekt , ze smutnym uśmiechem na posiniałych ustach .  — A co , był em pewny , że pan przyjdziesz pierwszy .  Dzień dobry — rzekł pan Ignacy .  — Paweł !  gaś światło i otwieraj sklep .  Służący wbiegł ciężkim kłusem i zakręcił gaz .  Po chwili rozległo się zgrzytanie ryglów , szczękanie sztab i do sklepu wszedł dzień , jedyny gość , który nigdy nie zawodzi kupca .  Rzecki usiadł przy kantorku pod oknem , Klejn stanął na zwykłym miejscu przy porcelanie .  — Pryncypał jeszcze nie wraca , nie miał pan listu ? — spytał Klejn .  — Spodziewam się go w połowie marca , najdalej za miesiąc .  — Jeżeli go nie zatrzyma nowa wojna .  — Staś …  Pan Wokulski — poprawił się Rzecki — pisze mi , że wojny nie będzie .  — Kursa jednak spadają , a przed chwilą czytał em , że flota angielska wpłynęła na Dardanele .  — To nic , wojny nie będzie .  Zresztą — westchnął pan Ignacy — co nas obchodzi wojna , w której nie przyjmie udziału Bonaparte .  — Bonapartowie skończyli już karierę .  — Doprawdy ? … — uśmiechnął się ironicznie pan Ignacy .  — A na czyjąż korzyść MacMahon z Ducrotem układali w styczniu zamach stanu ? …  Wierz mi , panie Klejn , bonapartyzm to potęga ! …  — Jest większa od niej .  — Jaka ? — oburzył się pan Ignacy .  — Może republika z Gambettą ? …  Może Bismarck ? …  — Socjalizm … — szepnął mizerny subiekt kryjąc się za porcelanę .  Pan Ignacy mocniej zasadził binokle i podniósł się na swym fotelu , jakby pragnąc jednym zamachem obalić nową teorię , która przeciwstawiała się jego poglądom , lecz poplątało mu szyki wejście drugiego subiekta z brodą .  — A , moje uszanowanie panu Lisieckiemu ! — zwrócił się do przybyłego .  — Zimny dzień mamy , prawda ?  Która też godzina w mieście , bo mój zegarek musi się spieszyć .  Jeszcze chyba nie ma kwadransa na dziewiątą ? …  — Także koncept ! …  Pański zegarek zawsze spieszy się z rana , a późni wieczorem — odparł cierpko Lisiecki ocierając szronem pokryte wąsy .  — Założę się , żeś pan był wczoraj na preferansie .  — Ma się wiedzieć .  Cóż pan myślisz , że mi na całą dobę wystarczy widok waszych galanterii i pańskiej siwizny ?  — No , mój panie , wolę być trochę szpakowatym aniżeli łysym — oburzył się pan Ignacy .  — Koncept ! … — syknął pan Lisiecki .  — Moja łysina , jeżeli ją kto dojrzy , jest smutnym dziedzictwem rodu , ale pańska siwizna i gderliwy charakter są owocami starości , którą … chciał by m szanować .  Do sklepu wszedł pierwszy gość : kobieta ubrana w salopę i chustkę na głowie , żądająca mosiężnej spluwaczki …  Pan Ignacy bardzo nisko ukłonił się jej i ofiarował krzesło , a pan Lisiecki zniknął za szafami i wróciwszy po chwili doręczył interesantce ruchem pełnym godności żądany przedmiot .  Potem zapisał cenę spluwaczki na kartce , podał ją przez ramię Rzeckiemu i poszedł za gablotkę z miną bankiera , który złożył na cel dobroczynny kilka tysięcy rubli .  Spór o siwiznę i łysinę był zażegnany .  Dopiero około dziewiątej wszedł , a raczej wpadł do sklepu pan Mraczewski , piękny , dwudziestokilkoletni blondynek , z oczyma jak gwiazdy , ustami jak korale , z wąsikami jak zatrute sztylety .  Wbiegł ciągnąc za sobą od progu smugę woni i zawołał :  — Słowo honoru daję , że musi już być wpół do dziesiątej .  Letkiewicz jestem , gałgan jestem , no — podły jestem , ale cóż zrobię , kiedy matka mi zachorowała i musiał em szukać doktora .  Był em u sześciu …  — Czy u tych , którym dajesz pan neseserki ? — spytał Lisiecki .  — Neseserki ? …  Nie .  Nasz doktór nie przyjął by nawet szpilki .  Zacny człowiek …  Prawda , panie Rzecki , że już jest wpół do dziesiątej ?  Stanął mi zegarek .  — Dochodzi dziewiąta … — odparł ze szczególnym naciskiem pan Ignacy .  — Dopiero dziewiąta ? …  No , kto by myślał !  A tak projektował em sobie , że dziś przyjdę do sklepu pierwszy , wcześniej od pana Klejna …  — Ażeby wyjść przed ósmą — wtrącił pan Lisiecki .  Mraczewski utkwił w nim błękitne oczy , w których malowało się najwyższe zdumienie .  — Pan skąd wie ? … — odparł .  — No , słowo honoru daję , że ten człowiek ma zmysł proroczy !  Właśnie dziś , słowo honoru … muszę być na mieście przed siódmą , choćbym umarł , choćbym … miał podać się do dymisji …  — Niech pan od tego zacznie — wybuchnął Rzecki — a będzie pan wolny przed jedynastą , nawet w tej chwili , panie Mraczewski .  Pan powinien eś być hrabią , nie kupcem , i dziwię się , że pan od razu nie wstąpił do tamtego fachu , przy którym zawsze ma się czas , panie Mraczewski .  Naturalnie !  — No , i pan w jego wieku latał eś za spódniczkami — odezwał się Lisiecki .  — Co tu bawić się w morały .  — Nigdy nie latał em ! — krzyknął Rzecki uderzając pięścią w kantorek .  — Przynajmniej raz wygadał się , że całe życie jest niedołęgą — mruknął Lisiecki do Klejna , który uśmiechał się podnosząc jednocześnie brwi bardzo wysoko .  Do sklepu wszedł drugi gość i zażądał kaloszy .  Naprzeciw niego wysunął się Mraczewski .  — Kaloszyków żąda szanowny pan ?  Który numerek , jeżeli wolno spytać ?  Ach , szanowny pan zapewne nie pamięta !  Nie każdy ma czas myśleć o numerze swoich kaloszy , to należy do nas .  Szanowny pan pozwoli , że przymierzymy ? …  Szanowny pan raczy zająć miejsce na taburecie .  Paweł ! przynieś ręcznik , zdejm panu kalosze i wytrzyj obuwie …  Wbiegł Paweł ze ścierką i rzucił się do nóg przybyłemu .  — Ależ , panie , ależ przepraszam ! … — tłomaczył się odurzony gość .  — Bardzo prosimy — mówił prędko Mraczewski — to nasz obowiązek .  Zdaje mi się , że te będą dobre — ciągnął podając parę sczepionych nitką kaloszy .  — Doskonałe , pysznie wyglądają ; szanowny pan ma tak normalną nogę , że niepodobna mylić się co do numeru .  Szanowny pan życzy sobie zapewne literki ; jakie mają być literki ? …  — L . P . — mruknął gość czując , że tonie w bystrym potoku wymowy grzecznego subiekta .  — Panie Lisiecki , panie Klejn , przybijcie z łaski swojej literki .  Szanowny pan każe zawinąć dawne kalosze ?  Paweł ! wytrzyj kalosze i okręć w bibułę .  A może szanowny pan nie życzy sobie dźwigać zbytecznego ciężaru ?  Paweł ! rzuć kalosze do paki …  Należy się dwa ruble kopiejek pięćdziesiąt …  Kaloszy z literkami nikt szanownemu panu nie zamieni , a to przykra rzecz znaleźć w miejsce nowych artykułów dziurawe graty …  Dwa ruble pięćdziesiąt kopiejek do kasy , z tą karteczką .  Panie kasjerze , pięćdziesiąt kopiejek reszty dla szanownego pana …  Nim gość oprzytomniał , ubrano go w kalosze , wydano resztę i wśród niskich ukłonów odprowadzono do drzwi .  Interesant stał przez chwilę na ulicy , bezmyślnie patrząc w szybę , spoza której Mraczewski darzył go słodkim uśmiechem i ognistymi spojrzeniami .  Wreszcie machnął ręką i poszedł dalej , może myśląc , że w innym sklepie kalosze bez literek kosztowały by go dziesięć złotych .  Pan Ignacy zwrócił się do Lisieckiego i kiwał głową w sposób oznaczający podziw i zadowolenie .  Mraczewski dostrzegł ten ruch kątem oka i podbiegłszy do Lisieckiego , rzekł półgłosem :  — Niech no pan patrzy , czy nasz stary nie jest podobny z profilu do Napoleona III ?  Nos … wąs … hiszpanka …  — Do Napoleona , kiedy chorował na kamień — odparł Lisiecki .  Na ten dowcip pan Ignacy skrzywił się z niesmakiem .  Swoją drogą Mraczewski dostał urlop przed siódmą wieczorem , a w parę dni później w prywatnym katalogu Rzeckiego otrzymał notatkę :  „ Był na Hugonotach w ósmym rzędzie krzeseł z niejaką Matyldą … ? ? ? ”  Na pociechę mógł by sobie powiedzieć , że w tym samym katalogu równie posiadają notatki dwaj inni jego koledzy , a także inkasent , posłańcy , nawet — służący Paweł .  Skąd Rzecki znał podobne szczegóły z życia swych współpracowników ?  Jest to tajemnica , z którą przed nikim się nie zwierzał .  Około pierwszej w południe pan Ignacy zdawszy kasę Lisieckiemu , któremu pomimo ciągłych sporów ufał najbardziej , wymykał się do swego pokoiku , ażeby zjeść obiad przyniesiony z restauracji .  Współcześnie z nim wychodził Klejn i wracał do sklepu o drugiej ; potem obaj z Rzeckim zostawali w sklepie , a Lisiecki i Mraczewski szli na obiad .  O trzeciej znowu wszyscy byli na miejscu .  O ósmej wieczór zamykano sklep ; subiekci rozchodzili się i zostawał tylko Rzecki .  Robił dzienny rachunek , sprawdzał kasę , układał plan czynności na jutro i przypominał sobie : czy zrobiono wszystko , co wypadało na dziś ?  Każdą zaniedbaną sprawę opłacał długą bezsennością i smętnymi marzeniami na temat ruiny sklepu , stanowczego upadku Napoleonidów i tego , że wszystkie nadzieje , jakie miał w życiu , były tylko głupstwem .  „ Nic nie będzie !  Giniemy bez ratunku ” — wzdychał przewracając się na twardej pościeli .  Jeżeli dzień udał się dobrze , pan Ignacy był kontent .  Wówczas przed snem czytał historię konsulatu i cesarstwa albo wycinki z gazet opisujących wojnę włoską z roku 1859 , albo też , co trafiało się rzadziej , wydobywał spod łóżka gitarę i grał na niej Marsza Rakoczego przyśpiewując wątpliwej wartości tenorem .  Potem śniły mu się obszerne węgierskie równiny , granatowe i białe linie wojsk , przysłoniętych chmurą dymu …  Nazajutrz miewał posępny humor i skarżył się na ból głowy .  Do przyjemniejszych dni należała u niego niedziela ; wówczas bowiem obmyślał i wykonywał plany wystaw okiennych na cały tydzień .  W jego pojęciu okna nie tylko streszczały zasoby sklepu , ale jeszcze powinny były zwracać uwagę przechodniów bądź najmodniejszym towarem , bądź pięknym ułożeniem , bądź figlem .  Prawe okno przeznaczone dla galanteryj zbytkownych mieściło zwykle jakiś brąz , porcelanową wazę , całą zastawę buduarowego stolika , dokoła których ustawiały się albumy , lichtarze , portmonety , wachlarze , w towarzystwie lasek , parasoli i niezliczonej ilości drobnych , a eleganckich przedmiotów .  W lewym znowu oknie , napełnionym okazami krawatów , rękawiczek , kaloszy i perfum , miejsce środkowe zajmowały zabawki , najczęściej poruszające się .  Niekiedy podczas tych samotnych zajęć w starym subiekcie budziło się dziecko .  Wydobywał wtedy i ustawiał na stole wszystkie mechaniczne cacka .  Był tam niedźwiedź wdrapujący się na słup , był piejący kogut , mysz , która biegała , pociąg , który toczył się po szynach , cyrkowy pajac , który cwałował na koniu , dźwigając drugiego pajaca , i kilka par , które tańczyły walca przy dźwiękach niewyraźnej muzyki .  Wszystkie te figury pan Ignacy nakręcał i jednocześnie puszczał w ruch .  A gdy kogut zaczął piać łopocząc sztywnymi skrzydłami , gdy tańczyły martwe pary , co chwilę potykając się i zatrzymując , gdy ołowiani pasażerowie pociągu , jadącego bez celu , zaczęli przypatrywać mu się ze zdziwieniem i gdy cały ten świat lalek , przy drgającym świetle gazu , nabrał jakiegoś fantastycznego życia , stary subiekt podparłszy się łokciami śmiał się cicho i mruczał :  — Hi ! hi ! hi ! dokąd wy jedziecie , podróżni ? …  Dlaczego narażasz kark , akrobato ? …  Co wam po uściskach , tancerze ? …  Wykręcą się sprężyny i pójdziecie na powrót do szafy .  Głupstwo , wszystko głupstwo ! … a wam , gdyby ście myśleli , mogło by się zdawać , że to jest coś wielkiego ! …  Po takich i tym podobnych monologach szybko składał zabawki i rozdrażniony chodził po pustym sklepie , a za nim jego brudny pies .  „ Głupstwo handel … głupstwo polityka … głupstwo podróż do Turcji … głupstwo całe życie , którego początku nie pamiętamy , a końca nie znamy …  Gdzież prawda ? … ”  Ponieważ tego rodzaju zdania wypowiadał niekiedy głośno i publicznie , więc uważano go za bzika , a poważne damy , mające córki na wydaniu , nieraz mówiły .  — Oto do czego prowadzi mężczyznę starokawalerstwo !  Z domu pan Ignacy wychodził rzadko i na krótko i zwykle kręcił się po ulicach , na których mieszkali jego koledzy albo oficjaliści sklepu .  Wówczas jego ciemnozielona algierka lub tabaczkowy surdut , popielate spodnie z czarnym lampasem i wypłowiały cylinder , nade wszystko zaś jego nieśmiałe zachowanie się zwracały powszechną uwagę .  Pan Ignacy wiedział to i coraz bardziej zniechęcał się do spacerów .  Wolał przy święcie kłaść się na łóżku i całymi godzinami patrzeć w swoje zakratowane okno , za którym widać było szary mur sąsiedniego domu , ozdobiony jednym jedynym , również zakratowanym oknem , gdzie czasami stał garnczek masła albo wisiały zwłoki zająca .  Lecz im mniej wychodził , tym częściej marzył o jakiejś dalekiej podróży na wieś lub za granicę .  Coraz częściej spotykał we snach zielone pola i ciemne bory , po których błąkał by się , przypominając sobie młode czasy .  Powoli zbudziła się w nim głucha tęsknota do tych krajobrazów , więc postanowił natychmiast po powrocie Wokulskiego wyjechać gdzieś na całe lato .  — Choć raz przed śmiercią , ale na kilka miesięcy — mówił kolegom , którzy nie wiadomo dlaczego uśmiechali się z tych projektów .  Dobrowolnie odcięty od natury i ludzi , utopiony w wartkim , ale ciasnym wirze sklepowych interesów , czuł coraz mocniej potrzebę wymiany myśli .  A ponieważ jednym nie ufał , inni go nie chcieli słuchać , a Wokulskiego nie było , więc rozmawiał sam z sobą i — w największym sekrecie pisywał pamiętnik .  … Ze smutkiem od kilku lat uważam , że na świecie jest coraz mniej dobrych subiektów i rozumnych polityków , bo wszyscy stosują się do mody .  Skromny subiekt co kwartał ubiera się w spodnie nowego fasonu , w coraz dziwniejszy kapelusz i coraz inaczej wykładany kołnierzyk .  Podobnież dzisiejsi politycy co kwartał zmieniają wiarę : onegdaj wierzyli w Bismarcka , wczoraj w Gambettę , a dziś w Beaconsfielda , który niedawno był Żydkiem .  Już widać zapomniano , że w sklepie nie można stroić się w modne kołnierzyki , tylko je sprzedawać , bo w przeciwnym razie gościom zabraknie towaru , a sklepowi gości .  Zaś polityki nie należy opierać na szczęśliwych osobach , tylko na wielkich dynastiach .  Metternich był taki sławny jak Bismarck , a Palmerston sławniejszy od Beaconsfielda i — któż dziś o nich pamięta ?  Tymczasem ród Bonapartych trząsł Europą za Napoleona I , potem za Napoleona III , a i dzisiaj , choć niektórzy nazywają go bankrutem , wpływa na losy Francji przez wierne swoje sługi , MacMahona i Ducrota .  Zobaczycie , co jeszcze zrobi Napoleonek IV , który po cichu uczy się sztuki wojennej u Anglików !  Ale o to mniejsza .  W tej bowiem pisaninie chcę mówić nie o Bonapartym , ale o sobie , ażeby wiedziano , jakim sposobem tworzyli się dobrzy subiekci i choć nie uczeni , ale rozsądni politycy .  Do takiego interesu nie trzeba akademii , lecz przykładu — w domu i w sklepie .  Ojciec mój był za młodu żołnierzem , a na starość woźnym w Komisji Spraw Wewnętrznych .  Trzymał się prosto jak sztaba , miał nieduże faworyty i wąs do góry ; szyję okręcał czarną chustką i nosił srebrny kolczyk w uchu .  Mieszkali śmy na Starym Mieście z ciotką , która urzędnikom prała i łatała bieliznę .  Mieli śmy na czwartym piętrze dwa pokoiki , gdzie niewiele było dostatków , ale dużo radości , przynajmniej dla mnie .  W naszej izdebce najokazalszym sprzętem był stół , na którym ojciec powróciwszy z biura kleił koperty ; u ciotki zaś pierwsze miejsce zajmowała balia .  Pamiętam , że w pogodne dnie puszczał em na ulicy latawce , a w razie słoty wydmuchiwał em w izbie bańki mydlane .  Na ścianach u ciotki wisieli sami święci ; ale jakkolwiek było ich sporo , nie dorównali jednak liczbą Napoleonom , którymi ojciec przyozdabiał swój pokój .  Był tam jeden Napoleon w Egipcie , drugi pod Wagram , trzeci pod Austerlitz , czwarty pod Moskwą , piąty w dniu koronacji , szósty w apoteozie .  Gdy zaś ciotka zgorszona tyloma świeckimi obrazami , zawiesiła na ścianie mosiężny krucyfiks , ojciec , ażeby — jak mówił — nie obrazić Napoleona , kupił sobie jego brązowe popiersie i także umieścił je nad łóżkiem .  — Zobaczysz , niedowiarku — lamentowała nieraz ciotka — że za te sztuki będą cię pławić w smole .  — I ! …  Nie da mi cesarz zrobić krzywdy — odpowiadał ojciec .  Często przychodzili do nas dawni koledzy ojca : pan Domański , także woźny , ale z Komisji Skarbu , i pan Raczek , który na Dunaju miał stragan z zieleniną .  Prości to byli ludzie ( nawet pan Domański trochę lubił anyżówkę ) , ale roztropni politycy .  Wszyscy , nie wyłączając ciotki , twierdzili jak najbardziej stanowczo , że choć Napoleon I umarł w niewoli , ród Bonapartych jeszcze wypłynie .  Po pierwszym Napoleonie znajdzie się jakiś drugi , a gdyby i ten źle skończył , przyjdzie następny , dopóki jeden po drugim nie uporządkują świata .  — Trzeba być zawsze gotowym na pierwszy odgłos ! — mówił mój ojciec .  — Bo nie wiecie dnia ani godziny — dodawał pan Domański .  A pan Raczek , trzymając fajkę w ustach , na znak potwierdzenia pluł aż do pokoju ciotki .  — Napluj mi acan w balię , to ci dam ! … — wołała ciotka .  — Może jejmość i dasz , ale ja nie wezmę — mruknął pan Raczek plując w stronę komina .  — U … cóż to za chamy te całe grenadierzyska ! — gniewała się ciotka .  — Jejmości zawsze smakowali ułani .  Wiem , wiem …  Później pan Raczek ożenił się z moją ciotką …  … Chcąc , ażeby m zupełnie był gotów , gdy wybije godzina sprawiedliwości , ojciec sam pracował nad moją edukacją .  Nauczył mię czytać , pisać , kleić koperty , ale nade wszystko — musztrować się .  Do musztry zapędzał mnie w bardzo wczesnym dzieciństwie , kiedy mi jeszcze zza pleców wyglądała koszula .  Dobrze to pamiętam , gdyż ojciec komenderując : „ Pół obrotu na prawo ! ” albo „ Lewe ramię naprzód — marsz ! … ” , ciągnął mnie w odpowiednim kierunku za ogon tego ubrania .  Była to najdokładniej prowadzona nauka .  Nieraz w nocy budził mnie ojciec krzykiem : „ Do broni ! … ” , musztrował pomimo wymyślań i łez ciotki i kończył zdaniem :  — Igna ś !  zawsze bądź gotów , wisusie , bo nie wiemy dnia ani godziny …  Pamiętaj , że Bonapartów Bóg zesłał , ażeby zrobili porządek na świecie , a dopóty nie będzie porządku ani sprawiedliwości , dopóki nie wypełni się testament cesarza .  Nie mogę powiedzieć , ażeby niezachwianą wiarę mego ojca w Bonapartych i sprawiedliwość podzielali dwaj jego koledzy .  Nieraz pan Raczek , kiedy mu dokuczył ból w nodze , klnąc i stękając mówił :  — E ! wiesz , stary , że już za długo czekamy na nowego Napoleona .  Ja siwieć zaczynam i coraz gorzej podupadam , a jego jak nie było , tak i nie ma .  Niedługo porobią się z nas dziady pod kościół , a Napoleon po to chyba przyjdzie , ażeby z nami śpiewać godzinki .  — Znajdzie młodych .  — Co za młodych !  Lepsi z nich przed nami poszli w ziemię , a najmłodsi — diabła warci .  Już są między nimi i tacy , co o Napoleonie nie słyszeli .  — Mój słyszał i zapamięta — odparł ojciec mrugając okiem w moją stronę .  Pan Domański jeszcze bardziej upadał na duchu .  — Świat idzie do gorszego — mówił trzęsąc głową .  — Wikt coraz droższy , za kwaterę zabrali by ci całą pensję , a nawet co się tyczy anyżówki , i w tym jest szachrajstwo .  Dawniej rozweselił eś się kieliszkiem , dziś po szklance jesteś taki czczy , jakby ś się napił wody .  Sam Napoleon nie doczekał by się sprawiedliwości !  A na to odpowiedział ojciec :  — Będzie sprawiedliwość , choćby i Napoleona nie stało .  Ale i Napoleon się znajdzie .  — Nie wierzę — mruknął pan Raczek .  — A jak się znajdzie , to co ? … — spytał ojciec .  — Nie doczekamy tego .  — Ja doczekam — odparł ojciec — a Igna ś doczeka jeszcze lepiej .  Już wówczas zdania mego ojca głęboko wyrzynały mi się w pamięci , ale dopiero późniejsze wypadki nadały im cudowny , nieomal proroczy charakter .  Około roku 1840 ojciec zaczął niedomagać .  Czasami po parę dni nie wychodził do biura , a wreszcie na dobre legł w łóżku .  Pan Raczek odwiedzał go co dzień , a raz patrząc na jego chude ręce i wyżółkłe policzki szepnął :  — Hej ! stary , już my chyba nie doczekamy się Napoleona .  Na co ojciec spokojnie odparł :  — Ja tam nie umrę , dopóki o nim nie usłyszę .  Pan Raczek pokiwał głową , a ciotka łzy otarła myśląc , że ojciec bredzi .  Jak tu myśleć inaczej , jeżeli śmierć już kołatała do drzwi , a ojciec jeszcze wyglądał Napoleona …  Było już z nim bardzo źle , nawet przyjął ostatnie sakramenta , kiedy w parę dni później wbiegł do nas pan Raczek dziwnie wzburzony i stojąc na środku izby zawołał :  — A wiesz , stary , że znalazł się Napoleon ? …  — Gdzie ? — krzyknęła ciotka .  — Jużci we Francji .  Ojciec zerwał się , lecz znowu upadł na poduszki .  Tylko wyciągnął do mnie rękę i patrząc wzrokiem , którego nie zapomnę , wyszeptał :  — Pamiętaj ! …  Wszystko pamiętaj …  Z tym umarł .  W późniejszym życiu przekonał em się , jak proroczymi były poglądy ojca .  Wszyscy widzieli śmy drugą gwiazdę napoleońską , która obudziła Włochy i Węgry ; a chociaż spadła pod Sedanem , nie wierzę w jej ostateczne zagaśnięcie .  Co mi tam Bismarck , Gambetta albo Beaconsfield !  Niesprawiedliwość dopóty będzie władać światem , dopóki nowy Napoleon nie urośnie .  W parę miesięcy po śmierci ojca pan Raczek i pan Domański wraz z ciotką Zuzanną zebrali się na radę : co ze mną począć ?  Pan Domański chciał mnie zabrać do swoich biur i powoli wypromować na urzędnika ; ciotka zalecała rzemiosło , a pan Raczek zieleniarstwo .  Lecz gdy zapytano mnie : do czego mam ochotę ?  odpowiedział em , że do sklepu .  — Kto wie , czy to nie będzie najlepsze — zauważył pan Raczek .  — A do jakiegoż by ś chciał kupca ?  — Do tego na Podwalu , co ma we drzwiach pałasz , a w oknie kozaka .  — Wiem — wtrąciła ciotka .  — On chce do Mincla .  — Można spróbować — rzekł pan Domański .  — Wszyscy przecież znamy Mincla .  Pan Raczek na znak zgody plunął aż w komin .  — Boże miłosierny — jęknęła ciotka — ten drab już chyba na mnie pluć zacznie , kiedy brata nie stało …  Oj ! nieszczęśliwa ja sierota ! …  — Wielka rzecz ! — odezwał się pan Raczek .  — Wyjdź jejmość za mąż , to nie będziesz sierotą .  — A gdzież ja znajdę takiego głupiego , co by mnie wziął ?  — Phi !  może i ja by m się ożenił z jejmością , bo nie ma mnie kto smarować — mruknął pan Raczek , ciężko schylając się do ziemi , ażeby wypukać popiół z fajki .  Ciotka rozpłakała się , a wtedy odezwał się pan Domański :  — Po co robić duże ceregiele .  Jejmość nie masz opieki , on nie ma gospodyni ; pobierzcie się i przygarnijcie Ignasia , a będziecie nawet mieli dziecko .  Jeszcze tanie dziecko , bo Mincel da mu wikt i kwaterę , a wy tylko odzież .  — Hę ? … — spytał pan Raczek patrząc na ciotkę .  — No , oddajcie pierwej chłopca do terminu , a potem … może się odważę — odparła ciotka .  — Zawsze miała m przeczucie , że marnie skończę …  — To i jazda do Mincla ! — rzekł pan Raczek podnosząc się z krzesełka .  — Tylko jejmość nie zrób mi zawodu ! — dodał grożąc ciotce pięścią .  Wyszli z panem Domańskim i może w półtorej godziny wrócili obaj mocno zarumienieni .  Pan Raczek ledwie oddychał , a pan Domański z trudnością trzymał się na nogach , podobno z tego , że nasze schody były bardzo niewygodne .  — Cóż ? … — spytała ciotka .  — Nowego Napoleona wsadzili do prochowni ! — odpowiedział pan Domański .  — Nie do prochowni , tylko do fortecy .  A – u … A – u … — dodał pan Raczek i rzucił czapkę na stół .  — Ale z chłopcem co ?  — Jutro ma przyjść do Mincla z odzieniem i bielizną — odrzekł pan Domański .  — Nie do fortecy A – u … , A – u … tylko do Ham – ham czy Cham … bo nawet nie wiem …  — Zwariowali ście , pijaki ! — krzyknęła ciotka chwytając pana Raczka za ramię .  — Tylko bez poufałości ! — oburzył się pan Raczek .  — Po ślubie będzie poufałość , teraz …  Ma przyjść do Mincla jutro z bielizną i odzieniem …  Nieszczęsny Napoleonie ! …  Ciotka wypchnęła za drzwi pana Raczka , potem pana Domańskiego i wyrzuciła za nimi czapkę .  — Precz mi stąd , pijaki !  — Wiwat Napoleon ! — zawołał pan Raczek , a pan Domański zaczął śpiewać :  Przechodniu , gdy w tę stronę zwrócisz swoje oko ,  Przybliż się i rozważaj ten napis głęboko …  Przybliż się i rozważaj ten napis głęboko .  Głos jego stopniowo cichnął , jakby zagłębiając się w studni , potem umilkł na schodach , lecz znowu doleciał nas z ulicy .  Po chwili zrobił się tam jakiś hałas , a gdy wyjrzał em oknem , zobaczył em , że pana Raczka policjant prowadził do ratusza .  Takie to wypadki poprzedziły moje wejście do zawodu kupieckiego .  Sklep Mincla znał em od dawna , ponieważ ojciec wysyłał mnie do niego po papier , a ciotka po mydło .  Zawsze biegł em tam z radosną ciekawością , ażeby napatrzeć się wiszącym za szybami zabawkom .  O ile pamiętam , był tam w oknie duży kozak , który sam przez się skakał i machał rękoma , a we drzwiach — bęben , pałasz i skórzany koń z prawdziwym ogonem .  Wnętrze sklepu wyglądało jak duża piwnica , której końca nigdy nie mogł em dojrzeć z powodu ciemności .  Wiem tylko , że po pieprz , kawę i liście bobkowe szło się na lewo do stołu , za którym stały ogromne szafy od sklepienia do podłogi napełnione szufladami .  Papier zaś , atrament , talerze i szklanki sprzedawano przy stole na prawo , gdzie były szafy z szybami , a po mydło i krochmal szło się w głąb sklepu , gdzie było widać beczki i stosy pak drewnianych .  Nawet sklepienie było zajęte .  Wisiały tam długie szeregi pęcherzy naładowanych gorczycą i farbami , ogromna lampa z daszkiem , która w zimie paliła się cały dzień , sieć pełna korków do butelek , wreszcie — wypchany krokodylek , długi może na półtora łokcia .  Właścicielem sklepu był Jan Mincel , starzec z rumianą twarzą i kosmykiem siwych włosów pod brodą .  W każdej porze dnia siedział on pod oknem na fotelu obitym skórą , ubrany w niebieski barchanowy kaftan , biały fartuch i takąż szlafmycę .  Przed nim na stole leżała wielka księga , w której notował dochód , a tuż nad jego głową wisiał pęk dyscyplin , przeznaczonych głównie na sprzedaż .  Starzec odbierał pieniądze , zdawał gościom resztę , pisał w księdze , niekiedy drzemał , lecz pomimo tylu zajęć , z niepojętą uwagą czuwał nad biegiem handlu w całym sklepie .  On także , dla uciechy przechodniów ulicznych , od czasu do czasu pociągał za sznurek skaczącego w oknie kozaka i on wreszcie , co mi się najmniej podobało , za rozmaite przestępstwa karcił nas jedną z pęka dyscyplin .  Mówię : nas , bo było nas trzech kandydatów do kary cielesnej : ja tudzież dwaj synowcy starego — Franc i Jan Minclowie .  Czujności pryncypała i jego biegłości w używaniu sarniej nogi doświadczył em zaraz na trzeci dzień po wejściu do sklepu .  Franc odmierzył jakiejś kobiecie za dziesięć groszy rodzynków .  Widząc , że jedno ziarno upadło na kontuar ( stary miał w tej chwili oczy zamknięte ) , podniosł em je nieznacznie i zjadł em .  Chciał em właśnie wyjąć pestkę , która wcisnęła mi się między zęby , gdy uczuł em na plecach coś , jakby mocne dotknięcie rozpalonego żelaza .  — A , szelma ! — wrzasnął stary Mincel i nim zdał em sobie sprawę z sytuacji , przeciągnął po mnie jeszcze parę razy dyscyplinę , od wierzchu głowy do podłogi .  Zwinął em się w kłębek z bólu , lecz od tej pory nie śmiał em wziąć do ust niczego w sklepie .  Migdały , rodzynki , nawet rożki miały dla mnie smak pieprzu .  Urządziwszy się ze mną w taki sposób , stary zawiesił dyscyplinę na pęku , wpisał rodzynki i z najdobroduszniejszą miną począł ciągnąć za sznurek kozaka .  Patrząc na jego półuśmiechniętą twarz i przymrużone oczy , prawie nie mogł em wierzyć , że ten jowialny staruszek posiada taki zamach w ręku .  I dopiero teraz spostrzegł em , że ów kozak widziany z wnętrza sklepu wydaje się mniej zabawnym niż od ulicy .  Sklep nasz był kolonialno - galanteryjno - mydlarski .  Towary kolonialne wydawał gościom Franc Mincel , młodzieniec trzydziestokilkoletni , z rudą głową i zaspaną fizjognomią .  Ten najczęściej dostawał dyscypliną od stryja , gdyż palił fajkę , późno wchodził za kontuar , wymykał się z domu po nocach , a nade wszystko niedbale ważył towar .  Młodszy zaś , Jan Mincel , który zawiadywał galanterią i obok niezgrabnych ruchów odznaczał się łagodnością , był znowu bity za wykradanie kolorowego papieru i pisywanie na nim listów do panien .  Tylko August Katz , pracujący przy mydle , nie ulegał żadnym surowcowym upomnieniom .  Mizerny ten człeczyna odznaczał się niezwykłą punktualnością .  Najraniej przychodził do roboty , krajał mydło i ważył krochmal jak automat ; jadł , co mu podano , w najciemniejszym kącie sklepu , prawie wstydząc się tego , że doświadcza ludzkich potrzeb .  O dziesiątej wieczorem gdzieś znikał .  W tym otoczeniu upłynęło mi osiem lat , z których każdy dzień był podobny do wszystkich innych dni , jak kropla jesiennego deszczu do innych kropli jesiennego deszczu .  Wstawał em rano o piątej , myłem się i zamiatał em sklep .  O szóstej otwierałem główne drzwi tudzież okiennicę .  W tej chwili gdzieś z ulicy zjawiał się August Katz , zdejmował surdut , kładł fartuch i milcząc stawał między beczką mydła szarego a kolumną ułożoną z cegiełek mydła żółtego .  Potem drzwiami od podwórka wbiegał stary Mincel mrucząc : Morgen ! , poprawiał szlafmycę , dobywał z szuflady księgę , wciskał się w fotel i parę razy ciągnął za sznurek kozaka .  Dopiero po nim ukazywał się Jan Mincel i ucałowawszy stryja w rękę stawał za swoim kontuarem , na którym podczas lata łapał muchy , a w zimie kreślił palcem albo pięścią jakieś figury .  Franca zwykle sprowadzano do sklepu .  Wchodził z oczyma zaspanymi , ziewający , obojętnie całował stryja w ramię i przez cały dzień skrobał się w głowę w sposób , który mógł oznaczać wielką senność lub wielkie zmartwienie .  Prawie nie było ranka , ażeby stryj patrząc na jego manewry nie wykrzywiał mu się i nie pytał :  — No … a gdzie , ty szelma , latała ?  Tymczasem na ulicy budził się szmer i za szybami sklepu coraz częściej przesuwali się przechodnie .  To służąca , to drwal , jejmość w kapturze , to chłopak od szewca , to jegomość w rogatywce szli w jedną i drugą stronę jak figury w ruchomej panoramie .  Środkiem ulicy toczyły się wozy , beczki , bryczki — tam i na powrót …  Coraz więcej ludzi , coraz więcej wozów , aż nareszcie utworzył się jeden wielki potok uliczny , z którego co chwilę ktoś wpadał do nas za sprawunkiem .  — Pieprzu za trojaka …  — Proszę funt kawy …  — Niech pan da ryżu …  — Pół funta mydła …  — Za grosz liści bobkowych …  Stopniowo sklep zapełniał się po największej części służącymi i ubogo odzianymi jejmościami .  Wtedy Franc Mincel krzywił się najwięcej : otwierał i zamykał szuflady , obwijał towar w tutki z szarej bibuły , wbiegał na drabinkę , znowu zwijał , robiąc to wszystko z żałosną miną człowieka , któremu nie pozwalają ziewnąć .  W końcu zbierało się takie mnóstwo interesantów , że i Jan Mincel , i ja musieli śmy pomagać Francowi w sprzedaży .  Stary wciąż pisał i zdawał resztę , od czasu do czasu dotykając palcami swojej białej szlafmycy , której niebieski kutasik zwieszał mu się nad okiem .  Czasem szarpnął kozaka , a niekiedy z szybkością błyskawicy zdejmował dyscyplinę i ćwiknął nią którego ze swych synowców .  Nader rzadko mogł em zrozumieć : o co mu chodzi ?  synowcy bowiem niechętnie objaśniali mi przyczyny jego popędliwości .  Około ósmej napływ interesantów zmniejszał się .  Wtedy w głębi sklepu ukazywała się gruba służąca z koszem bułek i kubkami ( Franc odwracał się do niej tyłem ) , a za nią — matka naszego pryncypała , chuda staruszka w żółtej sukni , w ogromnym czepcu na głowie , z dzbankiem kawy w rękach .  Ustawiwszy na stole swoje naczynie , staruszka odzywała się schrypniętym głosem :  — Gut Morgen , meine Kinder !  Der Kaffee ist schon fertig …  I zaczynała rozlewać kawę w białe fajansowe kubki .  Wówczas zbliżał się do niej stary Mincel i całował ją w rękę mówiąc :  — Gut Morgen , meine Mutter !  Za co dostawał kubek kawy z trzema bułkami .  Potem przychodził Franc Mincel , Jan Mincel , August Katz , a na końcu ja .  Każdy całował staruszkę w suchą rękę , porysowaną niebieskimi żyłami , każdy mówił :  — Gut Morgen , Grossmutter !  I otrzymywał należny mu kubek tudzież trzy bułki .  A gdy śmy z pośpiechem wypili naszą kawę , służąca zabierała pusty kosz i zamazane kubki , staruszka swój dzbanek i obie znikały .  Za oknem wciąż toczyły się wozy i płynął w obie strony potok ludzki , z którego co chwila odrywał się ktoś i wchodził do sklepu .  — Proszę krochmalu …  — Dać migdałów za dziesiątkę …  — Lukrecji za grosz …  — Szarego mydła …  Około południa zmniejszał się ruch za kontuarem towarów kolonialnych , a za to coraz częściej zjawiali się interesanci po stronie prawej sklepu , u Jana .  Tu kupowano talerze , szklanki , żelazka , młynki , lalki , a niekiedy duże parasole , szafirowe lub pąsowe .  Nabywcy , kobiety i mężczyźni , byli dobrze ubrani , rozsiadali się na krzesłach i kazali sobie pokazywać mnóstwo przedmiotów targując się i żądając coraz to nowych .  Pamiętam , że kiedy po lewej stronie sklepu męczył em się bieganiną i zawijaniem towarów , po prawej — największe strapienie robiła mi myśl : czego ten a ten gość chce naprawdę i — czy co kupi ?  W rezultacie jednak i tutaj dużo się sprzedawało ; nawet dzienny dochód z galanterii był kilka razy większy aniżeli z towarów kolonialnych i mydła .  Stary Mincel i w niedzielę bywał w sklepie .  Rano modlił się , a około południa kazał mi przychodzić do siebie na pewien rodzaj lekcji .  — Sag mir — powiedz mi : was ist das ?  co to jest ?  Das ist Schublade — to jest szublada .  Zobacz , co jest w te szublade .  Es ist Zimmt — to jest cynamon .  Do czego potrzebuje się cynamon ?  do zupe , do legumine potrzebuje się cynamon .  Co to jest cynamon ?  Jest taki kora z jedne drzewo .  Gdzie mieszka taki drzewo cynamon ?  W Indii mieszka taki drzewo .  Patrz na globus — tu leży Indii .  Daj mnie za dziesiątkę cynamon … O , du Spitzbub ! … jak tobie dam dziesięć razy dyscyplin , ty będziesz wiedział , ile sprzedać za dziesięć groszy cynamon …  W ten sposób przechodzili śmy każdą szufladę w sklepie i historię każdego towaru .  Gdy zaś Mincel nie był zmęczony , dyktował mi jeszcze zadania rachunkowe , kazał sumować księgi albo pisywać listy w interesach naszego sklepu .  Mincel był bardzo porządny , nie cierpiał kurzu , ścierał go z najdrobniejszych przedmiotów .  Jednych tylko dyscyplin nigdy nie potrzebował okurzać dzięki swoim niedzielnym wykładom buchalterii , jeografii i towaroznawstwa .  Powoli , w ciągu paru lat , tak przywykli śmy do siebie , że stary Mincel nie mógł obejść się beze mnie , a ja nawet jego dyscypliny począł em uważać za coś , co należało do familijnych stosunków .  Pamiętam , że nie mogł em utulić się z żalu , gdy raz zepsuł em kosztowny samowar , a stary Mincel zamiast chwytać za dyscyplinę — odezwał się :  — Co ty zrobila , Ignac ? …  Co ty zrobila ! …  Wolał by m dostać cięgi wszystkimi dyscyplinami , aniżeli znowu kiedy usłyszeć ten drżący głos i zobaczyć wylęknione spojrzenie pryncypała .  Obiady w dzień powszedni jadali śmy w sklepie , naprzód dwaj młodzi Minclowie i August Katz , a następnie ja z pryncypał em .  W czasie święta wszyscy zbierali śmy się na górze i zasiadali śmy do jednego stołu .  Na każdą Wigilię Bożego Narodzenia Mincel dawał nam podarunki , a jego matka w największym sekrecie urządzała nam ( i swemu synowi ) choinkę .  Wreszcie w pierwszym dniu miesiąca wszyscy dostawali śmy pensję ( ja brałem 10 złotych ) .  Przy tej okazji każdy musiał wylegitymować się z porobionych oszczędności : ja , Katz , dwaj synowcy i służba .  Nierobienie oszczędności , a raczej nieodkładanie co dzień choćby kilku groszy , było w oczach Mincla takim występkiem jak kradzież .  Za mojej pamięci przewinęło się przez nasz sklep paru subiektów i kilku uczniów , których pryncypał dlatego tylko usunął , że nic sobie nie oszczędzili .  Dzień , w którym się to wydało , był ostatnim ich pobytu .  Nie pomogły obietnice , zaklęcia , całowania po rękach , nawet upadanie do nóg .  Stary nie ruszył się z fotelu , nie patrzył na petentów , tylko wskazując palcem drzwi wymawiał jeden wyraz : fort ! fort ! …  Zasada robienia oszczędności stała się już u niego chorobliwym dziwactwem .  Dobry ten człowiek miał jedną wadę , oto — nienawidził Napoleona .  Sam nigdy o nim nie wspominał , lecz na dźwięk nazwiska Bonapartego dostawał jakby ataku wścieklizny ; siniał na twarzy , pluł i wrzeszczał : szelma ! szpitzbub ! rozbójnik ! …  Usłyszawszy pierwszy raz tak szkaradne wymysły nieomal stracił em przytomność .  Chciał em coś hardego powiedzieć staremu i uciec do pana Raczka , który już ożenił się z moją ciotką .  Nagle dostrzegł em , że Jan Mincel zasłoniwszy usta dłonią coś mruczy i robi miny do Katza .  Wytężam słuch i — oto co mówi Jan :  — Baje stary , baje !  Napoleon był chwat , choćby za to samo , że wygnał hyclów Szwabów .  Nieprawda , Katz ?  A August Katz zmrużył oczy i dalej krajał mydło .  Osłupiał em ze zdziwienia , lecz w tej chwili bardzo polubił em Jana Mincla i Augusta Katza .  Z czasem przekonał em się , że w naszym małym sklepie istnieją aż dwa wielkie stronnictwa , z których jedno , składające się ze starego Mincla i jego matki , bardzo lubiło Niemców , a drugie , złożone z młodych Minclów i Katza , nienawidziło ich .  O ile pamiętam , ja tylko był em neutralny .  W roku 1846 doszły nas wieści o ucieczce Ludwika Napoleona z więzienia .  Rok ten był dla mnie ważny , gdyż został em subiektem , a nasz pryncypał , stary Jan Mincel , zakończył życie z powodów dosyć dziwnych .  W roku tym handel w naszym sklepie nieco osłabnął , już to z racji ogólnych niepokojów , już z tej , że i pryncypał za często i za głośno wymyślał na Ludwika Napoleona .  Ludzie poczęli zniechęcać się do nas , a nawet ktoś ( może Katz ? … ) wybił nam jednego dnia szybę w oknie .  Otóż wypadek ten , zamiast całkiem odstręczyć publiczność , zwabił ją do sklepu i przez tydzień mieli śmy tak duże obroty jak nigdy ; aż zazdrościli nam sąsiedzi .  Po tygodniu jednakże sztuczny ruch na nowo osłabnął i znowu były w sklepie pustki .  Pewnego wieczora w czasie nieobecności pryncypała , co już stanowiło fakt niezwykły , wpadł nam drugi kamień do sklepu .  Przestraszeni Minclowie pobiegli na górę i szukali stryja , Katz poleciał na ulicę szukać sprawcy zniszczenia , a wtem ukazało się dwu policjantów ciągnących …  Proszę zgadnąć kogo ? …  Ani mniej , ani więcej — tylko naszego pryncypała oskarżając go , że to on wybił szybę teraz , a zapewne i poprzednio …  Na próżno staruszek wypierał się : nie tylko bowiem widziano jego zamach , ale jeszcze znaleziono przy nim kamień …  Poszedł też nieborak do ratusza .  Sprawa po wielu tłomaczeniach i wyjaśnieniach naturalnie zatarła się ; ale stary od tej chwili zupełnie stracił humor i począł chudnąć .  Pewnego zaś dnia usiadłszy na swym fotelu pod oknem już nie podniósł się z niego .  Umarł oparty brodą na księdze handlowej , trzymając w ręce sznurek , którym poruszał kozaka .  Przez kilka lat po śmierci stryja synowcy prowadzili wspólnie sklep na Podwalu i dopiero około 1850 roku podzielili się w ten sposób , że Franc został na miejscu z towarami kolonialnymi , a Jan z galanterią i mydłem przeniósł się na Krakowskie , do lokalu , który zajmujemy obecnie .  W kilka lat później Jan ożenił się z piękną Małgorzatą Pfeifer , ona zaś ( niech spoczywa w spokoju ) zostawszy wdową oddała rękę swoją Stasiowi Wokulskiemu , który tym sposobem odziedziczył interes prowadzony przez dwa pokolenia Minclów .  Matka naszego pryncypała żyła jeszcze długi czas ; kiedy w roku 1853 wrócił em z zagranicy , zastał em ją w najlepszym zdrowiu .  Zawsze schodziła rano do sklepu i zawsze mówiła :  — Gut Morgen meine Kinder !  Der Kaffee ist schon fertig …  Tylko głos jej z roku na rok przyciszał się , dopóki wreszcie nie umilknął na wieki .  Za moich czasów pryncypał był ojcem i nauczycielem praktykantów i najczujniejszym sługą sklepu ; jego matka lub żona były gospodyniami , a wszyscy członkowie rodziny pracownikami .  Dziś pryncypał bierze tylko dochody z handlu , najczęściej nie zna go i najwięcej troszczy się o to , ażeby jego dzieci nie zostały kupcami .  Nie mówię tu o Stasiu Wokulskim , który ma szersze zamiary , tylko myślę w ogólności , że kupiec powinien siedzieć w sklepie i wyrabiać sobie ludzi , jeżeli chce mieć porządnych .  Słychać , że Andrassy zażądał sześćdziesięciu milionów guldenów na nieprzewidziane wydatki .  Więc i Austria zbroi się , a tymczasem Staś pisze mi , że — nie będzie wojny .  Ponieważ nigdy nie był fanfaronem , więc chyba być musi bardzo wtajemniczonym w politykę ; a w takim razie siedzi w Bułgarii nie przez miłość do handlu .  Ciekawym , co on zrobi !  Ciekawym ! …  Jest niedziela , szkaradny dzień marcowy ; zbliża się południe , lecz ulice Warszawy są prawie puste .  Ludzie nie wychodzą z domów albo kryją się w bramach , albo skuleni uciekają przed siekącym ich deszczem i śniegiem .  Prawie nie słychać turkotu dorożek , gdyż dorożki stoją .  Dorożkarze opuściwszy kozioł wchodzą pod budy swoich powozów , a zmoczone deszczem i zasypane śniegiem konie wyglądają tak , jakby pragnęły schować się pod dyszel i nakryć własnymi uszami .  Pomimo , a może z powodu tak brzydkiego czasu pan Ignacy siedzący w swoim zakratowanym pokoju jest bardzo wesół .  Interesa sklepowe idą wybornie , wystawa w oknach na przyszły tydzień już ułożona , a nade wszystko — lada dzień ma powrócić Wokulski .  Nareszcie pan Ignacy zda komuś rachunki i ciężar kierowania sklepem , najdalej zaś za dwa miesiące wyjedzie sobie na wakacje .  Po dwudziestu pięciu latach pracy — i jeszcze jakiej ! — należy mu się ten wypoczynek .  Będzie rozmyślał tylko o polityce , będzie chodził , będzie biegał i skakał po polach i lasach , będzie świstał , a nawet śpiewał jak za młodu .  Gdyby nie te bóle reumatyczne , które zresztą na wsi ustąpią …  Więc choć deszcz ze śniegiem bije w zakratowane okna , choć pada tak gęsto , że w pokoju jest mrok , pan Ignacy ma wiosenny humor .  Wydobywa spod łóżka gitarę , dostraja ją i wziąwszy kilka akordów , zaczyna śpiewać przez nos pieśń bardzo romantyczną :  Wiosna się budzi w całej naturze  Witana rzewnym słowików pieniem ;  W zielonym gaju , ponad strumieniem ,  Kwitną prześliczne dwie róże .  Czarowne te dźwięki budzą śpiącego na kanapie pudla , który poczyna przypatrywać się jedynym okiem swemu panu .  Dźwięki te robią więcej , gdyż wywołują na podwórzu jakiś ogromny cień , który staje w zakratowanym oknie i usiłuje zajrzeć do wnętrza izby , czym zwraca na siebie uwagę pana Ignacego .  „ Tak , to musi być Paweł ” — myśli pan Ignacy .  Ale Ir jest innego zdania , zeskakuje bowiem z kanapy i z niepokojem wącha drzwi , jakby czuł kogoś obcego .  Słychać szmer w sieniach .  Jakaś ręka poszukuje klamki , nareszcie otwierają się drzwi i na progu staje ktoś odziany w wielkie futro upstrzone śniegiem i kroplami deszczu .  — Kto to ? — pyta się pan Ignacy i na twarz występują mu silne rumieńce .  — Jużeś o mnie zapomniał , stary ? … — cicho i powoli odpowiada gość .  Pan Ignacy miesza się coraz bardziej .  Zasadza na nos binokle , które mu spadają , potem wydobywa spod łóżka trumienkowate pudło , śpiesznie chowa gitarę i toż samo pudełko wraz z gitarą kładzie na swoim łóżku .  Tymczasem gość zdjął wielkie futro i baranią czapkę , a jednooki Ir obwąchawszy go poczyna kręcić ogonem , łasić się i z radosnym skomleniem przypadać mu do nóg .  Pan Ignacy zbliża się do gościa wzruszony i zgarbiony więcej niż kiedykolwiek .  — Zdaje mi się … — mówi zacierając ręce — zdaje mi się , że mam przyjemność …  Potem gościa prowadzi do okna mrugając powiekami .  — Staś … jak mi Bóg miły ! …  Klepie go po wypukłej piersi , ściska za prawą i za lewą rękę , a nareszcie oparłszy na jego ostrzyżonej głowie swoją dłoń wykonywa nią taki ruch , jakby mu chciał maść wetrzeć w okolicę ciemienia .  — Cha ! cha ! cha ! — śmieje się pan Ignacy .  — Staś we własnej osobie …  Staś z wojny ! …  Cóż to , dopiero teraz przypomniał eś sobie , że masz sklep i przyjaciół ? — dodaje , mocno uderzając go w łopatkę .  — Niech mię diabli wezmą , jeżeli nie jesteś podobny do żołnierza albo marynarza , ale nigdy do kupca …  Przez osiem miesięcy nie był w sklepie ! …  Co za pierś … co za łeb …  Gość także się śmiał .  Objął Ignacego za szyję i po kilka razy gorąco ucałował go w oba policzki , które stary subiekt kolejno nadstawiał mu , nie oddając jednak pocałunków .  — No i cóż słychać , stary , u ciebie ? — odezwał się gość .  — Wychudł eś , pobladł eś …  — Owszem , trochę nabieram ciała .  — Posiwiał eś …  Jakże się masz ?  — Wybornie .  I w sklepie jest nieźle , trochę zwiększyły się nam obroty .  W styczniu i lutym mieli śmy targu za dwadzieścia pięć tysięcy rubli …  Staś kochany ! …  Osiem miesięcy nie było go w domu … Bagatela …  Może siądziesz ?  — Rozumie się — odpowiedział gość siadając na kanapie , na której wnet umieścił się Ir i oparł mu głowę na kolanach .  Pan Ignacy przysunął sobie krzesło .  — Może co zjesz ?  Mam szynkę i trochę kawioru .  — Owszem .  — Może co wypijesz ?  Mam butelkę niezłego węgrzyna , ale tylko jeden cały kieliszek .  — Będę pił szklanką — odparł gość .  Pan Ignacy zaczął dreptać po pokoju , kolejno otwierając szafę , kuferek i stolik .  Wydobył wino i schował je na powrót , potem rozłożył na stole szynkę i kilka bułek .  Ręce i powieki drżały mu i sporo czasu upłynęło , nim o tyle się uspokoił , że zgromadził na jeden punkt poprzednio wyliczone zapasy .  Dopiero kieliszek wina przywrócił mu silnie zachwianą równowagę moralną .  Wokulski tymczasem jadł .  — No , cóż nowego ? — rzekł spokojniejszym tonem pan Ignacy trącając gościa w kolano .  — Domyślam się , że ci chodzi o politykę — odparł Wokulski .  — Będzie pokój .  — A po cóż zbroi się Austria ?  — Zbroi się za sześćdziesiąt milionów guldenów ? …  Chce zabrać Bośnię i Hercegowinę .  Ignacemu rozszerzyły się źrenice .  — Austria chce zabrać ? … — powtórzył .  — Za co ? …  — Za co ? — uśmiechnął się Wokulski .  — Za to , że Turcja nie może jej tego zabronić .  — A cóż Anglia ?  — Anglia także dostanie kompensatę .  — Na koszt Turcji ?  — Rozumie się .  Zawsze słabi ponoszą koszta zatargów między silnymi .  — A sprawiedliwość ? — zawołał Ignacy .  — Sprawiedliwym jest to , że silni mnożą się i rosną , a słabi giną .  Inaczej świat stał by się domem inwalidów , co dopiero było by niesprawiedliwością .  Ignacy posunął się z krzesłem .  — I ty to mówisz , Stasiu ? …  Na serio , bez żartów ?  Wokulski zwrócił na niego spokojne wejrzenie .  — Ja mówię — odparł .  — Cóż w tym dziwnego ?  Czyliż to samo prawo nie stosuje się do mnie , do ciebie , do nas wszystkich ? …  Za dużo płakał em nad sobą , ażeby m się miał rozczulać nad Turcją .  Pan Ignacy spuścił oczy i umilkł .  Wokulski jadł .  — No , a jakże tobie poszło ? — zapytał Rzecki już zwykłym tonem .  Wokulskiemu błysnęły oczy .  Położył bułkę i oparł się o poręcz kanapy .  — Pamiętasz — rzekł — ile wziął em pieniędzy , gdy m stąd wyjeżdżał ?  — Trzydzieści tysięcy rubli , całą gotówkę .  — A jak ci się zdaje : ile przywiozł em ?  — Pięćdzie … ze czterdzieści tysięcy …  Zgadłem ? … — pytał Rzecki , niepewnie patrząc na niego .  Wokulski nalał szklankę wina i wypił ją powoli .  — Dwieście pięćdziesiąt tysięcy rubli , z tego dużą część w złocie — rzekł dobitnie .  — A ponieważ kazał em zakupić banknoty , które po zawarciu pokoju sprzedam , więc będę miał przeszło trzysta tysięcy rubli …  Rzecki pochylił się ku niemu i otworzył usta .  — Nie bój się — ciągnął Wokulski .  — Grosz ten zarobił em uczciwie , nawet ciężko , bardzo ciężko .  Cały sekret polega na tym , żem miał bogatego wspólnika i że kontentował em się cztery i pięć razy mniejszym zyskiem niż inni .  Toteż mój kapitał ciągle wzrastający był w ciągłym ruchu .  — No — dodał po chwili — miał em też szalone szczęście …  Jak gracz , któremu dziesięć razy z rzędu wychodzi ten sam numer w rulecie .  Gruba gra ? … prawie co miesiąc stawiał em cały majątek , a co dzień życie .  — I tylko po to jeździł eś tam ? — zapytał Ignacy .  Wokulski drwiąco spojrzał na niego .  — Czy chciał eś , ażeby m został tureckim Wallenrodem ? …  — Narażać się dla majątku , gdy się ma spokojny kawałek chleba ! … — mruknął pan Ignacy kiwając głową i podnosząc brwi .  Wokulski zadrżał z gniewu i zerwał się z kanapy .  — Ten spokojny chleb — mówił zaciskając pięści — dławił mnie i dusił przez lat sześć ! …  Czy już nie pamiętasz , ile razy na dzień przypominano mi dwa pokolenia Minclów albo anielską dobroć mojej żony ?  Czy był kto z dalszych i bliższych znajomych , wyjąwszy ciebie , który by mię nie dręczył słowem , ruchem , a choćby spojrzeniem ?  Ileż to razy mówiono o mnie i prawie do mnie , że karmię się z fartucha żony , że wszystko zawdzięczam pracy Minclów , a nic , ale to nic — własnej energii , choć przecie ja podźwignął em ten kramik , zdwoił em jego dochody …  Mincle i zawsze Mincle ! …  Dziś niech mnie porównają z Minclami .  Sam jeden przez pół roku zarobił em dziesięć razy więcej aniżeli dwa pokolenia Minclów przez pół wieku .  Na zdobycie tego , com ja zdobył pomiędzy kulą , nożem i tyfusem , tysiąc Minclów musiało by się pocić w swoich sklepikach i szlafmycach .  Teraz już wiem , ilu jestem wart Minclów , i jak mi Bóg miły , dla podobnego rezultatu drugi raz powtórzył by m moją grę !  Wolę obawiać się bankructwa i śmierci aniżeli wdzięczyć się do tych , którzy kupią u mnie parasol , albo padać do nóg tym , którzy w moim sklepie raczą zaopatrywać się w waterklozety …  — Zawsze ten sam ! — szepnął Ignacy .  Wokulski ochłonął .  Oparł się na ramieniu Ignacego i zaglądając mu w oczy rzekł łagodnie :  — Nie gniewasz się , stary ?  — Czego ?  Albo nie wiem , że wilk nie będzie pilnował baranów …  Naturalnie …  — Cóż u was słychać ? — powiedz mi .  — Akurat tyle , co pisał em ci w raportach .  Interesa dobrze idą , towarów przybyło , a jeszcze więcej zamówień .  Trzeba jednego subiekta .  — Weźmiemy dwu , sklep rozszerzymy , będzie wspaniały .  — Bagatela !  Wokulski spojrzał na niego z boku i uśmiechnął się widząc , że stary odzyskuje dobry humor .  — Ale co w mieście słychać ?  W sklepie , dopóki ty w nim jesteś , musi być dobrze .  — W mieście …  — Z dawnych kundmanów nie ubył kto ? — przerwał mu Wokulski , coraz szybciej chodząc po pokoju .  — Nikt !  Przybyli nowi .  — A … a …  Wokulski stanął jakby wahając się .  Nalał znowu szklankę wina i wypił duszkiem .  — A Łęcki kupuje u nas ? …  — Częściej bierze na rachunek .  — Więc bierze …  — Tu Wokulski odetchnął .  — Jakże on stoi ?  — Zdaje się , że to skończony bankrut i bodajże w tym roku zlicytują mu nareszcie kamienicę .  Wokulski pochylił się nad kanapą i zaczął bawić się z Irem .  — Proszę cię …  A panna Łęcka nie wyszła za mąż ?  — Nie .  — A nie wychodzi ? …  — Bardzo wątpię .  Kto dziś ożeni się z panną mającą wielkie wymagania , a żadnego posagu ?  Zestarzeje się , choć ładna .  Naturalnie …  Wokulski wyprostował się i przeciągnął .  Jego surowa twarz nabrała dziwnie rzewnego wyrazu .  — Mój kochany stary ! — mówił biorąc Ignacego za rękę — mój poczciwy stary przyjacielu !  Ty nawet nie domyślasz się , jakim ja szczęśliwy , że cię widzę , i jeszcze w tym pokoju .  Pamiętasz , ilem ja tu spędził wieczorów i nocy … jak mnie karmił eś … jak oddawał eś mi co lepsze odzienie … Pamiętasz ? …  Rzecki uważnie spojrzał na niego i pomyślał , że wino musi być dobre , skoro aż tak rozwiązało usta Wokulskiemu .  Wokulski usiadł na kanapie i oparłszy głowę o ścianę mówił jakby do siebie :  — Nie masz pojęcia , co ja wycierpiał em , oddalony od wszystkich , niepewny , czy już kogo zobaczę , tak strasznie samotny .  Bo widzisz , najgorszą samotnością nie jest ta , która otacza człowieka , ale ta pustka w nim samym , kiedy z kraju nie wyniósł ani cieplejszego spojrzenia , ani serdecznego słówka , ani nawet iskry nadziei …  Pan Ignacy poruszył się na krześle z zamiarem protestu .  — Pozwól sobie przypomnieć — odezwał się — że z początku pisywał em listy bardzo życzliwe , owszem , może nawet za sentymentalne .  Zraziły mnie dopiero twoje krótkie odpowiedzi .  — Alboż ja do ciebie mam żal ? …  — Tym mniej możesz go mieć do innych pracowników , którzy nie znają cię tak jak ja .  Wokulski ocknął się .  — Ależ ja do żadnego z nich nie mam pretensji .  Może — odrobinę — do ciebie , żeś tak mało pisał o … mieście …  W dodatku bardzo często ginął „ Kurier ” na poczcie , robiły się luki w wiadomościach , a wtedy męczyły mnie najgorsze przeczucia .  — Z jakiej racji ?  Wszakże u nas nie było wojny — odparł ze zdziwieniem pan Ignacy .  — Ach tak ! …  Nawet dobrze bawili ście się .  Pamiętam , w grudniu mieli ście świetne żywe obrazy .  Kto to w nich występował ? …  — No , ja na takie głupstwa nie chodzę .  — To prawda .  A ja tego dnia dał by m — bodaj — dziesięć tysięcy rubli , ażeby je zobaczyć .  Głupstwo jeszcze większe ! …  Czy nie tak ? …  — Zapewne — chociaż dużo tu tłomaczy samotność , nudy …  — A może tęsknota — przerwał Wokulski .  — Zjadała mi ona każdą chwilę wolną od pracy , każdą godzinę odpoczynku .  Nalej mi wina , Ignacy .  Wypił , zaczął znowu chodzić po pokoju i mówić przyciszonym głosem :  — Pierwszy raz spadło to na mnie w czasie przeprawy przez Dunaj trwającej od wieczora do nocy .  Płynął em sam i Cygan przewoźnik .  Nie mogąc rozmawiać przypatrywał em się okolicy .  Były w tym miejscu piaszczyste brzegi , jak u nas .  I drzewa podobne do naszych wierzb , wzgórza porośnięte leszczyną i kępy lasów sosnowych .  Przez chwilę zdawało mi się , że jestem w kraju , i że nim noc zapadnie , znowu was zobaczę .  Noc zapadła , ale jednocześnie zniknęły mi z oczu brzegi .  Był em sam na ogromnej smudze wody , w której odbijały się nikłe gwiazdy .  Wówczas przyszło mi na myśl , że tak daleko jestem od domu , że dziś ostatnim między mną i wami łącznikiem są tylko te gwiazdy , że w tej chwili u was może nikt nie patrzy na nie , nikt o mnie nie pamięta , nikt ! …  Uczuł em jakby wewnętrzne rozdarcie i wtedy dopiero przekonał em się , jak głęboką mam ranę w duszy .  — Prawda , że nigdy nie interesowały mnie gwiazdy — szepnął pan Ignacy .  — Od tego dnia uległ em dziwnej chorobie — mówił Wokulski .  — Dopóki rozpisywał em listy , robił em rachunki , odbierałem towary , rozsyłał em moich ajentów , dopókim bodaj dźwigał i wyładowywał zepsute wozy albo czuwał nad skradającym się grabieżcą , miał em względny spokój .  Ale gdy m oderwał się od interesów , a nawet gdy m na chwilę złożył pióro , czuł em ból , jakby mi — czy ty rozumiesz , Ignacy ? — jakby mi ziarno piasku wpadło do serca .  Bywało , chodzę , jem , rozmawiam , myślę przytomnie , rozpatruję się w pięknej okolicy , nawet śmieję się i jestem wesół , a mimo to czuję jakieś tępe ukłucie , jakiś drobny niepokój , jakąś nieskończenie małą obawę .  Ten stan chroniczny , męczący nad wszelki wyraz , lada okoliczność rozdmuchiwała w burzę .  Drzewo znajomej formy , jakiś obdarty pagórek , kolor obłoku , przelot ptaka , nawet powiew wiatru bez żadnego zresztą powodu budził we mnie tak szaloną rozpacz , że uciekał em od ludzi .  Szukał em ustroni tak pustej , gdzie by m mógł upaść na ziemię i nie podsłuchany przez nikogo , wyć z bólu jak pies .  Czasami w tej ucieczce przed samym sobą doganiała mnie noc .  Wtedy spoza krzaków , zwalonych pni i rozpadlin wychodziły naprzeciw mnie jakieś szare cienie i smutnie kiwały głowami o wyblakłych oczach .  A wszystkie szelesty liści , daleki turkot wozów , szmery wód zlewały się w jeden głos żałosny , który mnie pytał : „ Przechodniu nasz , ach ! co się z tobą stało ? … ”  Ach , co się ze mną stało …  — Nic nie rozumiem — przerwał Ignacy .  — Cóż to za szał ?  — Co ? …  Tęsknota  — Za czym ?  Wokulski drgnął .  — Za czym ?  No … za wszystkim … za krajem …  — Dlaczegożeś nie wracał ?  — A cóż by mi dał powrót ? …  Zresztą — nie mogł em .  — Nie mogł eś ? — powtórzył Ignacy .  — Nie mogł em … i basta !  Nie miał em po co wracać — odparł niecierpliwie Wokulski .  — Umrzeć tu czy tam , wszystko jedno … daj mi wina — zakończył nagle , wyciągając rękę .  Rzecki spojrzał w jego rozgorączkowaną twarz i odsunął butelkę .  — Daj pokój — rzekł — już i tak jesteś rozdrażniony …  — Dlatego chcę pić …  — Dlatego nie powinien eś pić — przerwał Ignacy .  — Za wiele mówisz … może więcej , aniżeliby ś chciał — dodał z naciskiem .  Wokulski cofnął się .  Zastanowił się i odparł potrząsając głową :  — Mylisz się .  — Zaraz ci dowiodę — odpowiedział Ignacy przyciszonym głosem .  — Ty nie jeździł eś tam wyłącznie dla zrobienia pieniędzy …  — Zapewne — rzekł Wokulski po namyśle .  — Bo i na co trzysta tysięcy rubli tobie , któremu wystarczało tysiąc na rok ? …  — To prawda .  Rzecki zbliżył swoje usta do jego ucha .  — Jeszcze ci powiem , że pieniędzy tych nie przywiozł eś dla siebie …  — Kto wie , czyś nie zgadł .  — Zgaduję więcej , aniżeli myślisz …  Wokulski nagle roześmiał się .  — Aha , więc tak sądzisz ? — zawołał .  — Upewniam cię , że nic nie wiesz , stary marzycielu .  — Boję się twojej trzeźwości , pod wpływem której gadasz jak wariat .  Rozumiesz mnie , Stasiu ? …  Wokulski wciąż się śmiał .  — Masz rację , nie przywykł em pić i wino uderzyło mi do głowy .  Ale — już zebrał em zmysły .  Powiem ci tylko , że mylisz się gruntownie .  A teraz , ażeby ocalić mnie od zupełnego upicia , wypij sam — za pomyślność moich zamiarów .  Ignacy nalał kieliszek i mocno ściskając rękę Wokulskiemu , rzekł :  — Za pomyślność wielkich zamiarów …  — Wielkich dla mnie , ale w rzeczywistości bardzo skromnych .  — Niech i tak będzie — mówił Ignacy .  — Jestem tak stary , że mi wygodniej nic nie wiedzieć ; jestem już nawet tak stary , że pragnę tylko jednej rzeczy — pięknej śmierci .  Daj mi słowo , że gdy przyjdzie czas , zawiadomisz mnie …  — Tak , gdy przyjdzie czas , będziesz moim swatem .  — Już był em i nieszczęśliwie … — rzekł Ignacy .  — Z wdową przed siedmioma laty ?  — Przed piętnastoma .  — Znowu swoje — roześmiał się Wokulski .  — Zawsze ten sam !  — I tyś ten sam .  Za pomyślność twoich zamiarów …  Jakiekolwiek są , wiem jedno , że muszą być godne ciebie .  A teraz — milczę …  To powiedziawszy Ignacy wypił wino , a kieliszek rzucił na ziemię .  Szkło rozbiło się z brzękiem , który obudził Ira .  — Chodźmy do sklepu — rzekł Ignacy .  — Bywają rozmowy , po których dobrze jest mówić o interesach .  Wydobył ze stolika klucz i wyszli .  W sieni wionął na nich mokry śnieg .  Rzecki otworzył drzwi sklepu i zapalił kilka lamp .  — Co za towary ! — zawołał Wokulski .  — Chyba wszystko nowe ?  — Prawie .  Chcesz zobaczyć ? …  Tu jest porcelana .  Zwracam ci uwagę …  — Później …  Daj mi księgę .  — Dochodów ? …  — Nie , dłużników .  Rzecki otworzył biurko , wydobył księgę i podsunął fotel .  Wokulski usiadł i rzuciwszy okiem na listę , wyszukał w niej jedno nazwisko .  — Sto czterdzieści rubli — mówił czytając .  — No , to wcale niedużo …  — Któż to ? — zapytał Ignacy .  — A … Łęcki …  — Panna Łęcka ma także otwarty kredyt … bardzo dobrze — ciągnął Wokulski zbliżywszy twarz do księgi , jakby w niej pismo było niewyraźne .  — A … a … Onegdaj wzięła portmonetkę …  Trzy ruble ? … to chyba za drogo …  — Wcale nie — wtrącił Ignacy .  — Portmonetka doskonała , sam ją wybierałem .  — Z którychże to ? — spytał niedbale Wokulski i zamknął księgę .  — Z tej gablotki .  Widzisz , jakie to cacka .  — Musiała jednak dużo między nimi przerzucić …  Jest podobno wymagająca …  — Wcale nie przerzucała , dlaczego miała by przerzucać ? — odparł Ignacy .  — Obejrzała tę …  — Tę ? …  — A chciała wziąć tę …  — Ach , tę … — szepnął Wokulski biorąc do ręki portmonetkę .  — Ale ja poradził em jej inną , w tym guście …  — Wiesz co , że to jednak jest ładny wyrób .  — Tamta , którą ja wybrał em , była jeszcze ładniejsza .  — Ta bardzo mi się podoba .  Wiesz … ja ją wezmę , bo moja już na nic …  — Czekaj , znajdę ci lepszą — zawołał Rzecki .  — Wszystko jedno .  Pokaż inne towary , może jeszcze co mi się przyda .  — Spinki masz ? …  Krawat , kalosze , parasol …  — Daj mi parasol , no … i krawat .  Sam wybierz .  Będę dziś jedynym gościem i w dodatku zapłacę gotówką .  — Bardzo dobry zwyczaj — odparł uradowany Rzecki .  Prędko wydobył krawat z szuflady i parasol z okna i podał je ze śmiechem Wokulskiemu .  — Po strąceniu rabatu — dodał — jako handlujący , zapłacisz siedem rubli .  Pyszny parasol … Bagatela …  — To już wrócimy do ciebie — rzekł Wokulski .  — Nie obejrzysz sklepu ? — spytał Ignacy .  — Ach , co mnie to ob …  — Nie obchodzi cię twój własny sklep , taki piękny sklep ? … — zdziwił się Ignacy .  — Gdzież znowu , czy możesz przypuszczać …  Ale jestem trochę zmęczony .  — Słusznie — odparł Rzecki .  — Co racja , to racja .  Więc idźmy .  Pozakręcał lampy i , przepuściwszy Wokulskiego , zamknął sklep .  W sieni znowu spotkał ich mokry śnieg i Paweł niosący obiad .  Pan Tomasz Łęcki z jedyną córką Izabelą i kuzynką panną Florentyną nie mieszkał we własnej kamienicy , lecz wynajmował lokal , złożony z ośmiu pokojów , w stronie Alei Ujazdowskiej .  Miał tam salon o trzech oknach , gabinet własny , gabinet córki , sypialnię dla siebie , sypialnię dla córki , pokój stołowy , pokój dla panny Florentyny i garderobę , nie licząc kuchni i mieszkania dla służby , składającej się ze starego kamerdynera Mikołaja , jego żony , która była kucharką , i panny służącej , Anusi .  Mieszkanie posiadało wielkie zalety .  Było suche , ciepłe , obszerne , widne .  Miało marmurowe schody , gaz , dzwonki elektryczne i wodociągi .  Każdy pokój w miarę potrzeby łączył się z innymi lub tworzył zamkniętą w sobie całość .  Sprzętów wreszcie miało liczbę dostateczną , ani za mało , ani za wiele , a każdy odznaczał się raczej wygodną prostotą aniżeli skaczącymi do oczu ozdobami .  Kredens budził w widzu uczucie pewności , że z niego nie zginą srebra ; łóżko przywodziło na myśl bezpieczny spoczynek dobrze zasłużonych ; stół można było obciążyć , na krześle usiąść bez obawy załamania się , na fotelu marzyć .  Kto tu wszedł , miał swobodę ruchu ; nie potrzebował lękać się , że mu coś zastąpi drogę lub że on coś zepsuje .  Czekając na gospodarza nie nudził się , otaczały go bowiem rzeczy , które warto było oglądać .  Zarazem widok przedmiotów , wyrobionych nie wczoraj i mogących służyć kilku pokoleniom , nastrajał go na jakiś ton uroczysty .  Na tym poważnym tle dobrze zarysowywali się jego mieszkańcy .  Pan Tomasz Łęcki był to sześdziesięciokilkoletni człowiek , niewysoki , pełnej tuszy , krwisty .  Nosił nieduże wąsy białe i do góry podczesane włosy , tej samej barwy .  Miał siwe , rozumne oczy , postawę wyprostowaną , chodził ostro .  Na ulicy ustępowano mu z drogi — a ludzie prości mówili : oto musi być pan z panów .  Istotnie , pan Łęcki liczył w swoim rodzie całe szeregi senatorów .  Ojciec jego jeszcze posiadał miliony , a on sam za młodu krocie .  Później jednak część majątku pochłonęły zdarzenia polityczne , resztę — podróże po Europie i wysokie stosunki .  Pan Tomasz bywał bowiem przed rokiem 1870 na dworze francuskim , następnie na wiedeńskim i włoskim .  Wiktor Emanuel , oczarowany pięknością jego córki , zaszczycał go swoją przyjaźnią i nawet chciał mu nadać tytuł hrabiego .  Nie dziw , że pan Tomasz po śmierci wielkiego króla przez dwa miesiące nosił na kapeluszu krepę .  Od paru lat pan Tomasz nie ruszał się z Warszawy , za mało mając już pieniędzy , ażeby błyszczeć na dworach .  Za to jego mieszkanie stało się ogniskiem eleganckiego świata i było nim aż do czasu rozejścia się pogłosek , że pan Tomasz postradał nie tylko swój majątek , ale nawet posag panny Izabeli .  Pierwsi cofnęli się epuzerowie , za nimi damy mające brzydkie córki , z pozostałą zaś resztą zerwał sam pan Tomasz i ograniczył swoje znajomości wyłącznie do stosunków z familią .  Lecz gdy i tu zauważył zniżenie się uczuciowej temperatury , zupełnie wycofał się z towarzystwa , a nawet ku zgorszeniu wielu szanownych osób , jako właściciel domu w Warszawie , wpisał się do Resursy Kupieckiej .  Chciano go tam zrobić prezesem , ale nie zgodził się .  Tylko jego córka bywała u sędziwej hrabiny Karolowej i paru jej przyjaciółek , co znowu dało początek pogłosce , że pan Tomasz jeszcze posiada majątek i że zerwał z towarzystwem w części przez dziwactwo , w części dla poznania rzeczywistych przyjaciół i wybrania córce męża , który by ją kochał dla niej samej , nie dla posagu .  Więc znowu dokoła panny Łęckiej począł zbierać się tłum wielbicieli , a na stoliku w jej salonie stosy biletów wizytowych .  Gości jednak nie przyjmowano , co zresztą między nimi nie wywołało zbyt wielkiego oburzenia , ponieważ rozeszła się trzecia z kolei pogłoska , że Łęckiemu licytują kamienicę .  Tym razem w towarzystwie powstał zamęt .  Jedni twierdzili , że pan Tomasz jest zdeklarowanym bankrutem , drudzy gotowi byli przysiąc , że zataił majątek , aby zapewnić szczęście jedynaczce .  Kandydaci do małżeństwa i ich rodziny znaleźli się w dręczącej niepewności .  Ażeby więc nic nie ryzykować i nic nie stracić , składali hołdy pannie Izabeli nie angażując się zbytecznie i po cichu rzucali w jej domu swoje karty , prosząc Boga , ażeby ich czasem nie zaproszono przed wyklarowaniem się sytuacji .  O rewizytach ze strony pana Tomasza nie było mowy .  Usprawiedliwiano go ekscentrycznością i smutkiem po Wiktorze Emanuelu .  Tymczasem pan Tomasz w dzień spacerował po Alejach , a wieczorem grywał w wista w resursie .  Fizjognomia jego była zawsze tak spokojna , a postawa tak dumna , że wielbiciele jego córki zupełnie potracili głowy .  Rozważniejsi czekali , ale śmielsi poczęli znowu darzyć ją powłóczystymi spojrzeniami , cichym westchnieniem lub drżącym uściskiem ręki , na co panna odpowiadała lodowatą , a niekiedy pogardliwą obojętnością .  Panna Izabela była niepospolicie piękną kobietą .  Wszystko w niej było oryginalne i doskonałe .  Wzrost więcej niż średni , bardzo kształtna figura , bujne włosy blond z odcieniem popielatym , nosek prosty , usta trochę odchylone , zęby perłowe , ręce i stopy modelowe .  Szczególne wrażenie robiły jej oczy , niekiedy ciemne i rozmarzone , niekiedy pełne iskier wesołości , czasem jasnoniebieskie i zimne jak lód .  Uderzająca była gra jej fizjognomii .  Kiedy mówiła , mówiły jej usta , brwi , nozdrza , ręce , cała postawa , a nade wszystko oczy , którymi zdawało się , że chce przelać swoją duszę w słuchacza .  Kiedy słuchała , zdawało się , że chce wypić duszę z opowiadającego .  Jej oczy umiały tulić , pieścić , płakać bez łez , palić i mrozić .  Niekiedy można było myśleć , że rozmarzona otoczy kogoś rękami i oprze mu głowę na ramieniu ; lecz gdy szczęśliwy topniał z rozkoszy , nagle wykonywała jakiś ruch , który mówił , że schwycić jej niepodobna , gdyż albo wymknie się , albo odepchnie , albo po prostu każe lokajowi wyprowadzić wielbiciela za drzwi …  Ciekawym zjawiskiem była dusza panny Izabeli .