Andrzej Strug  Dzieje jednego pocisku  … Długo ten owoc dojrzewał …  Wlokły się lata , gubiąc życie i trawiąc dusze w ludziach .  Biła we wroga Idea i Nienawiść , wielu ludzi poświęcenie i cierpliwe w męce czekanie .  W tajemnicy , jak na dnie morza , układały się warstwami odmęty drobnych prac i niedostrzegalnych żywotów .  Aż przyszedł dzień , kiedy wylały się chęci poza chcenie .  Zachciała chęć stać się czynem .  Uderzył głową o mur zapalczywy człowiek — spróbował jego mocy gołą pięścią .  To była pierwsza krew .  Do wszystkiego ma robotnik narzędzie : jest narzędzie na żelazo i na kamień , i na wszelką inną rzecz .  Jest młot i kilof , jest kosa i siekiera .  Ale nową i niesłychaną była ta praca , co , jak mur , stanęła przed wiecznym robotnikiem .  Trzeba było burzyć , trza było zabijać …  Budowało się burzące , zabójcze narzędzie w wielu namysłach , w zajadłych sporach .  Ważył je zimny rozum i wezbrana namiętność .  Wezwane były do głosu polityka i żądza zemsty , rozwaga i wściekłość , stara , doświadczona mądrość i nowe szaleństwo .  Wodziły się ze sobą : wiara w znajome dziś i wiara w niepewne jutro .  Aż któregoś dnia potoczył się po bruku pocisk dynamitowy .  Była to puszka z lanego żelaza z pokrywą , wkręconą na śrubie .  Wyglądała na pół funta kakao lub kilo zagranicznych konfitur .  Ważyła około dziesięciu funtów i mieściła się z łatwością w kieszeni , którą obciągała niemiłosiernie .  Zawartość jej była niezmiernie skomplikowana , wygląd nadzwyczaj zwyczajny , a przeznaczenie wiadome .  Gdzież się podziewa , czy też całkiem się już zapodział ten majster , który ją kiedyś zrobił ?  Był to nieznany światu naukowemu chemik , osobnik ponury , ongiś tułający się w nędzy po laboratoriach uniwersyteckich całej Europy .  Nie szukał on kariery ani sławy , jeno prawdy — czyli wyrazu chemicznego dla pewnego nadzwyczajnego związku , który był bezbarwny , jako ciało gazowe , bezwonny , niewidzialny , a jednak znany powszechnie , omawiany w pismach specjalnych , badany , ważony , chwytany , szpiegowany i prześladowany przez wielu doktorów Szulców i tyluż Mullerów , a pomimo to ocalał i tkwił w tajemnicy w swoim chemicznym państwie i wyraz jego wiadomy był na razie tylko Temu , który policzył gwiazdy niebieskie i wody oceanów .  Z uporem maniaka , w odcięciu od żywego świata , siedział polski chemik na dalekiej obczyźnie , otoczony rurkami , baniami szklanymi , destylatorniami , oddychając smrodem chemikalii , żywiąc się nędznie i żyjąc jedynie gorączką pogoni za bezwonnym , bezbarwnym , niewidzialnym swoim ideałem , dziwaczejąc z roku na rok i zaciekając się coraz bardziej w swojej manii .  Nie wiedział najzupełniej , co się dzieje w świecie , a już najmniej był ciekawy tego , co się tam odbywa w jego dalekiej ojczyźnie .  Od ostatecznego obłędu uratowała go jednak rewolucja .  Niepodobieństwem było by wyjaśnić , jak się to stało .  Drogą zawiłych i niedocieczonych związków , przeobrażeń i procesów dyfuzji , absorbcji , zgęszczania , skraplania i krystalizacji , przez wysokie jakieś ciśnienia , przez tajemnicze pokrewieństwa rozproszonych pierwiastków i wreszcie przez wpływ niewiadomego ciała , które oznaczmy znakiem X , ułożyła się w mózgu maniaka hipoteza — że to , co się w kraju właśnie zaczęło tak burzliwie i krwawo , nie powinno mu być obojętne .  Po niedługim czasie chemik przystąpił do ścisłej , jakościowej i ilościowej analizy nowego związku , który w życiu potocznym nazywają zwykle tęsknotą za krajem ojczystym , a którego składowe części są luźne , rozmaite i częstokroć niespodziewane .  Związek ten miał snać wielką wagę gatunkową , gdyż ciężył duszy chemika , gnębił go i nie dawał mu spokoju .  Analiza była trudną dla umysłu , zepsutego przez metody eksperymentalne , przez różne rurki , retorty , wagi i odczynniki ; po pracowitych badaniach na dnie zostawał osad uparty i nierozpuszczalny , któremu już nic poradzić nie mogło .  W tym właśnie czasie przebiegał Europę jako agent rewolucji pewien towarzysz , poszukujący człowieka nauki , który by zechciał oddać swoją wiedzę , a z nią i życie na usługi rewolucji .  Niezliczone były jego konferencje , najrozmaitsze były jego sposoby przekonywania , oszukiwania i terroryzowania ludzi , których potrzebował .  Ale ponieważ tutaj chodziło nie o oddanie mieszkania na potrzeby partii , nie o zapomogę pieniężną , ani o pożyczenie paszportu , ale o usługę , która niejako zakładała stryczek na szyję , więc , pomimo , że ów towarzysz był genialnym agitatorem , nie znalazł w szerokiej Europie wśród wielu uświadomionych społecznie mężów nauki ani jednego , który by zechciał okazać rewolucji tę fachową usługę .  Agitator nie ustąpił jednak i wziął się do nawiedzania nieznanych sobie chemików , których adresy zbierał , gdzie tylko mógł .  Jeden w Getyndze wyrzucił go za drzwi , był to bowiem konsekwentny i uświadomiony narodowy demokrata .  Drugi w Bernie zgodził się natychmiast na propozycję , obiecał wszystko , zobowiązał się najsolenniej , a załatwiło się to tak błyskawicznie szybko , że agitator domyślił się ku końcowi konferencji , że go tu wzięto za wariata i chciano go się pozbyć jak najprędzej i w najprostszy sposób .  Trzeci — było to w Paryżu — usłyszawszy propozycję , wygłoszoną w sposób zupełnie naturalny przez nieznajomego napastnika , oniemiał , struchlał i w strachu śmiertelnym zapomniał o trzymanym w ręku flakonie z kwasem azotowym ( konferencja odbywała w laboratorium ) .  W rezultacie uczony oparzył sobie boleśnie nogi i leczył się w przeciągu sześciu tygodni , a tymczasem niestrudzony agitator natrafił nareszcie na to , czego mu było potrzeba .  Towarzysze z kolonii zagranicznej dali mu adres pewnego chemika , ale z góry uprzedzili , że mowy o tym nie ma , ażeby ten maniak , który już prawie zapomniał gadać po polsku , mógł się na cośkolwiek przydać .  Agitator wybrał się tam bez nadziei , ale i bez sceptycyzmu , wierny swojej metodzie zawadzania o wszystko po drodze .  I chemik zgodził się na wszystko , jak gdyby tylko czekał na zaproszenie .  Jak się to stało ?  Jak tacy ludzie ze sobą gadali i jakim cudem się dogadali ?  W jaki sposób chemik mógł tak z miejsca puścić się na awantury , o jakich nie miał pojęcia i które nie przywidziały mu się nigdy nawet we śnie ?  Mniejsza o to — w tych czasach stawały się rzeczy dziwniejsze .  Pewnego dnia uczony zakończył ostatnią walkę z bezwonnym i bezbarwnym swoim wrogiem i odłożył dalszą kampanię na czas nieograniczony .  Zdjął swój biały chałat i fartuch , spakował swój majątek , czyli roczniki specjalnych czasopism w paru językach oraz swoje jedyne ogłoszone dzieło , zajmujące w druku pół stronicy hieroglifów chemicznych , i wyjechał do kraju , który podówczas był tyglem tajemniczych procesów duchowych i materialnych , którym za łącznik niejako służył powszechnie znany w piekielnej chemii życia odczynnik — stanu płynnego , a czerwonego zabarwienia .  Energia więzi społecznej wyładowywała się gwałtownie , między anodem a katodem przebiegały wartkie prądy — a pośrodku zostawały trupy i trupy .  Cóż miał tam do czynienia maniak nauki , dusza , prześmiardła w laboratoryjnym zamknięciu ?  Logicznie biorąc — nic .  Ale na szczęście dla postępu świata w życiu społecznym zachodzą , z rzadka co prawda , okresy , kiedy logika wycofuje się z mózgów i spogląda z daleka na to , co ludzie ze sobą wyrabiają .  Tedy po jakimś czasie nasz chemik zamieszkał na dalekim przedmieściu Warszawy , w domku , wynajętym przez partię i na dobro tejże partii , a na zło caratu ; zaczął fabrykować domowymi środkami przyrządy , mające za zadanie dopomóc w pewnej mierze do wywalczenia niepodległości ojczyzny i do zbliżenia proletariatu polskiego do jego ostatecznych celów .  Pragnienie tej niepodległości było w naszym uczonym mętne .  Świadomość tych ostatecznych celów prawie żadna — a jednak …  A jednak pracował gorliwie i wydajnie , nie szczędząc siebie ani tych , którym na spożycie przeznaczone były jego piekielne wyroby .  Opinię miał bardzo solidną .  — Nareszcie mamy prawdziwego chemika !  — Zna się na rzeczy .  A przy tym jest to bądź co bądź chlubą dla partii , że taki uczony …  — Prawdziwy uczony …  — Znany bardzo szeroko …  — Wszędzie znany …  Z rzadka , co jakie dwa tygodnie , do domku na przedmieściu wchodziła ubogo ubrana panienka .  Ponieważ chemik o tych wizytach bywał zawczasu uprzedzany , przeto wkładał kołnierzyk , czesał się i zarzucał roztrzęsione łóżko dziurawą derką , przewietrzał mieszkanie , wymiatał niedopałki papierosów , porozrzucane na podłodze , zamykał szczelnie drzwi od pracowni i czekał niecierpliwie .  Powitanie było zawsze serdeczne .  Chemik kłaniał się niezgrabnie j uśmiechał się dziko , jak obłąkany , szczerząc dziurawe zęby , a panienka podnosiła na ń duże , smutne oczy , w które zdziczały samotnik nigdy nie śmiał spojrzeć , chyba ukradkiem .  — Cóż tam słychać na świecie , bo ja tu taki odcięty ? …  Właściwie nie obchodziło go nic tak dalece ze świata , gdyż przez całe życie był również od wszystkiego odcięty , ale należało o czymś mówić , należało jakkolwiek rozpocząć .  Rozmowy z „ Kamą ” były dla chemika rozkoszą niewysłowioną , jej głos , niezależnie od tego , co mówiła , wprowadzał w nieopisane wibracje cząsteczki , składające materię jego mózgu i bodaj że serca .  Odludek , dla którego do niedawna wszystko było obce poza ciasną sferą pewnych związków węgla , utonął w smutnych oczach nieznajomej dziewczyny bez pamięci i bez żadnej świadomości co do istoty tego przeobrażenia .  Kobiety nie istniały dla niego nigdy , a i teraz nie było kobiety w tych nadzwyczajnych uniesieniach …  Był to bowiem po prostu jakiś cud czyli reakcja chemiczna , przekraczająca wszelkie prawa i hipotezy , znane nauce .  Rozmowy obracały się przeważnie koło spraw politycznych i partyjnych .  Kama ze zdumieniem spostrzegła za pierwszej swojej bytności w laboratorium , że tajemniczy preparator , dla którego żywiła cześć niezmierną , nie miał pojęcia o najprostszych i obowiązkowych dla każdego szeregowca wiadomościach z zakresu zagadnień ruchu .  Nie mówiąc już o konstytuancie w Warszawie , o taktyce bojowej , która dzieliła podówczas partię na dwa obozy , i tym podobnych spornych a zawiłych kwestiach — towarzyszka Kama odkryła , że żywił on jeszcze złudzenia co do narodowej demokracji i nie czuł należytej nienawiści do esdeków .  Kama przynosiła do laboratorium żelazne powłoki do bomb i potrzebne chemikalia , tudzież dynamit , a wynosiła gotowe wyroby .  Była ona jedyną istotą , mającą bezpośredni dostęp do laboratorium , przez nią załatwiano korespondencję , przez nią chemik otrzymywał instrukcje i obstalunki oraz pieniądze na życie .  Miała sobie tedy za najświętszy obowiązek uświadomić i wykształcić ignoranta - samotnika w mądrości społecznej .  Była z tego dumna i przynosiła mu za każdym razem paczkę bieżącej bibuły , nad którą chemik mordował się po nocach z gorliwością i żądzą zrozumienia tych trudnych spraw .  Pomimo to , zabiegi towarzyszki Kamy szły na marne .  Chemik czytał i czytał wydawnictwa partyjne , słuchał z nabożeństwem objaśnień Kamy , ale mózg jego , zaczadziały w wyziewach kuchni chemicznej , nie mógł żadną miarą ogarnąć zjawisk , które przewalały się przed nim jak gdyby na wzburzonych falach , nieujęte , nieposkromione , urągające teoriom , przewidywaniom , obawom i nadziejom .  Niejednokrotnie , jąkając się i wtrącając słowa cudzoziemskie , prosił o wyjaśnienia , ale nauczycielka nie mogła żadną miarą dociec , o co mu właściwie idzie .  Wreszcie wykrywało się , że towarzysz nie wie czegoś najważniejszego , bez czego nie ma mowy o świadomym poglądzie na rzeczy i na wypadki .  Kama była cierpliwą i taktowną , ale chemik sprawiał jej takie niespodzianki , że zapominała o wszelkiej oględności i pedagogice i dawała upust swojemu zdumieniu :  — Ach !  Ach ! więc wy nie wiedzieli ście o tym ! … Towarzyszu , na miłość boską , jakże tak można ? …  Cóż wy robicie w takim razie między nami ? …  — Wiecie , co robię , towarzyszko Kamo — odpowiadał smutnym głosem winowajca .  — Ale cóż was do tego skłoniło ?  Przecież wy zupełnie nie jesteście socjalistą !  Jak was wykryją , to was przecie powieszą .  I za cóż wy będziecie się poświęcali , kiedy nie wiecie …  Biedny chemik nie potrafił na to odpowiedzieć , nie przypuszczał nigdy , że socjalizm jest aż tak trudny .  Obiecywał poprawę , mozolił się , martwił się , ale od prawdy był zawsze daleko .  Za to swoje robił porządnie .  Wyroby , pochodzące z jego pracowni , były niezawodne .  Niedługo jednak funkcjonował .  Pewnego wieczora , zaledwo Kama zdołała wynieść to , co było zamówione i gotowe , gdy wpadła policja z wojskiem , z saperami .  Z wielkimi ostrożnościami zbierano butelki , retorty , różne chemikalia , pudełka z żelatyną , misterne puszeczki , obłożone watą , a zawierające piorunian rtęci , „ kluski ” dynamitowe , tygielki i inne graty piekielnej kuchni .  Chemika potłuczono z lekka kolbami , związano go porządnie i pod eskortą całej roty wojska odstawiono do Cytadeli .  Kiedy go bito , krzywił się i mrużył oczy z bólu , ale w duszy nie miał nic innego prócz wielkiej , największej w życiu radości .  Albowiem towarzyszka Kama ocalała .  Następnie cieszył się i z tego , że ocalała zamówiona bomba , która była potrzebna do jakiegoś nadzwyczajnego zamachu i ad hoc w sposób specjalny była przyrządzana .  Potem martwił się , że nie zdążył skreślić i oddać Kamie swego nowego wynalazku , dotyczącego zapału , bezpiecznego , a zarazem niezawodnego .  Był to wynalazek , którym się szczycił , opowiadał o nim towarzyszce szczegółowo , a ona pilnie słuchała , ale wiedział , że z tego nic nie dojdzie do ludzi , gdyż chemia była to dziedzina jeszcze bardziej obca dla Kamy , niż dla niego socjalizm i polityka .  Wynalazek ten niezawodnie mógł się przydać rewolucji , ale bezpośrednią intencją jego było uchronienie Kamy od niebezpieczeństwa podczas przenoszenia i przewożenia pocisków .  — To już zginęło na zawsze — myślał sobie chemik w celi X pawilonu , rozcierając ramiona , pokrajane przez postronki , i popluwając krwią po kolbach .  Tu ze zdziwieniem pełnym ciekawości spostrzegł , że wkracza w jakiś dziwny okres życia , że każda jego myśl wydaje mu się nową i niesłychaną , a całe jego proste życie niezrozumiałą zagadką , która zresztą niebawem …  O co już mniejsza , bo nie opowiadamy tu dziejów chemika .  Była to ciężka puszka z lanego żelaza .  Na podróże i przygody oraz dla ochrony od wpływów wilgoci i zimna wstawiona była w elegancki futerał z żółtej skóry , w jakim mieszczą się słoiki z pachnidłami czy tam kosmetykami w neseserach podróżnych , używanych przez damy światowe .  Kama , wyszedłszy z laboratorium , przystanęła o kilkanaście kroków za domkiem i spojrzała bacznie na prawo i na lewo wzdłuż mrocznej ulicy ; sznury żółtych płomyków gazowych biegły w obie strony .  Było ponuro i pusto na przedmieściu i nigdzie nie było widać niebezpieczeństwa .  Dopiero w parę minut potem wyminęło ją kilka dorożek , jedna za drugą , pędzących co siły w szkapach .  Z dorożek sterczały ku górze bagnety .  Gdzieś na gwałt wieziono żołnierzy .  Za chwilę zatętnił na bruku oddział konnej policji .  Kama drgnęła całym ciałem .  Turkot i tętent urwały się jakoś za blisko , gdzieś strasznie za blisko .  Stała wpatrzona w jeden punkt .  Szepnęła „ tak ” i poszła w swoją stronę .  Szła długo , długo , mijała zabudowania kolejowe , przeszła koło wielkiej , jasno oświetlonej stacji , pełnej wrzawy i ruchu .  Zatrzymała się przed stacją po drugiej stronie placu i z jakimś wyczekiwaniem wpatrywała się w zgiełkliwy tłum ludzki .  Czekała — ale wszystko było zajęte sobą i niemiłosiernie zwyczajne .  Porwała się z miejsca i szybko zaczęła powracać — niosło ją bezmyślne wzruszenie .  Był w niej bolący dotkliwie niepokój , jak gdyby wyrzut i obłąkana żądza zatracenia .  Mijała czarne parkany , długi druciany płot , za którym ciągnęły się szeregi wagonów towarowych , i śpieszyła się bardzo , resztką ostrożności podtrzymując na rzemyku pod okrywką swój ciężki pakunek .  Nagle ryknął jej tuż nad samym uchem sygnał parowozu .  To osadziło ją na miejscu .  Spojrzała na zegarek i szepnęła „ jeszcze zdążę ” .  Wydobyła chustkę i długo , starannie ocierała sobie twarz .  Bo łzy zalały jej już nie tylko twarz i woalkę , ale i przód żakietu .  Gdy wsiadała do dorożki przed stacją , te panieńskie łzy już zamarzły i perliły się na szarym korcie żakietu .  — Proszę jechać wolno , ostrożnie …  Lekko , posuwiście poniosły ją gumy ku miastu .  Przesuwały się ulice Pragi szerokie , ponure .  Minął huczny , zatłoczony most .  Ulice , ulice pełne ludzi , blasku , zgiełku .  Wszystko to wydawało się dzisiaj Kamie odmiennym , a przede wszystkim niezrozumiałym .  Było to coś w tym rodzaju , jak gdyby wjechała w obcy świat , zaludniony przez twory o niepojętych , tajemniczych przeznaczeniach , między istoty niechybnie skazane na coś strasznego , a nieświadome tego i rojące się po ulicach , jak we śnie .  Ich potrzeby nie były potrzebami , ich radości i smutki nie były sobą , ich głosy dźwięczały martwo , ich ruchy były kłamane , a wszystko , co czynili — niepotrzebne , zarówno jak oni sami , jak ich istnienie , jak cale miasto , kraj , świat …  To bliski oddech czyjejś niechybnej śmierci zatruł na moment jej żywy , człowieczy mózg .  Wszyscy pomrą — myślała , patrząc na rojące się tłumy ludzkie .  Ta prosta myśl , wiadoma wszystkiemu , co żyje , układała się w jej duszy , jak niezmierny ciężar .  Po co wszyscy żyją ?  Pytanie to wydobywało się z niej przeraźliwym , obłąkanym krzykiem .  Kiedy składała pocisk na przechowanie w zwykłym miejscu u pewnego nerwowca inteligenta , ten , jak zwykle , podziwiał jej niezachwiany spokój .  Prosił ją , żeby spoczęła , zapraszał na herbatę i kunsztownie zagajał rozmowę , która zawsze i niezmiennie prowadziła do tego , żeby się od niej dowiedzieć jak najwięcej , co czuje , jak czuje , jak ona przeżywa takie podróże z tak delikatnym ładunkiem .  Był to jegomość niezwykle ciekawy procesów psychologicznych , zachodzących w duszach bojowców , ocierających się codziennie o śmierć .  — Jako lekarza i psychiatrę niezmiernie mnie interesują te wasze właściwości duchowe .  W takich sytuacjach , szanowna towarzyszko , zjawiska psychologiczne nabierają jaskrawości i wyrazistości niezwykłej .  Cóż , kiedy z wami nigdy nie można się dogadać .  Wasi ludzie ukrywają się i maskują przede mną , drwią z moich badań i wykręcają się dowcipami .  A nauka mogła by niejedno z was wyciągnąć …  Kama znała tę jego manię i z uśmiechem znosiła indagacje , odpowiadając byle co , mistyfikując psychologa i niewiele sobie robiąc z całej nauki .  — Cóż , na długo zostawiacie mi to sympatyczne pudełeczko ? — pytał doktór przy pożegnaniu .  — O , towarzysz jest za ciekawy .  Zresztą ja sama nie wiem .  Jak każą , przyjdę — kiedy każą …  — … Albowiem nie wiecie ani dnia ani godziny … — z odcieniem pewnej głębokości wypowiedział doktór .  — Dnia , jak dnia , ale co do godziny , to jak zawsze między ósmą a dziewiątą wieczorem .  A gdyby wypadło inaczej , to tegoż dnia rano o ósmej otrzymacie kartkę przez posłańca , oznaczającą godzinę .  — Żeby tylko nie przez tych posłańców …  — Teraz mamy już własnych .  Kiedy Kama sobie poszła , doktór natychmiast zamknął się w swoim gabinecie , szczelnie i pedantycznie zasłonił okna i postawił na biurku powierzony mu depozyt .  Niewinnie i skromnie stał sobie pocisk w pięknym étui .  Nikt by nigdy nie przypuścił , aniby komu do głowy przyszło …  Doktór wyciągnął się na kanapie i , zapaliwszy papierosa , zaczął przeżuwać powszednie marzenie swego życia , myślał o swoim dziele , poświęconym psychologii jednostek i mas podczas ruchów rewolucyjnych .  Ale myślenie rwało się i utykało .  Teorie wytyczne wydawały mu się nieco nieoględne .  Systemat nieuporządkowany , a wiele zbadanych zjawisk bujało sobie niesfornie , nie dając się nagiąć do żadnej teorii .  Doktór , jak każdy twórca , miewał swoje złe i dobre godziny .  Dzisiaj mu się myślenie nie kleiło .  Jako psycholog , znał samego siebie , używając się ustawicznie do rozmaitych badań , a więc niebawem spostrzegł przyczynę niezwykłego zaćmienia inteligencji .  Długo wpatrywał się w przedmiot , leżący na biurku .  Mały ten pakuneczek wywierał na psychiatrę dziwnie mocny i w tajemniczości swojej niedocieczony wpływ .  Doktór nie był tchórzem .  Rzecz tę sprawdził niejednokrotnie z całą surowością chłodnego badacza .  Śmierci się nie bał i był tego pewnym .  Kiedyś chodził śmiało i z brawurą po górach , przeszłego roku miał pojedynek z dobrym strzelcem i w przeddzień , jak i w dzień spotkania był nie tylko zupełnie przytomny , ale nawet w dobrym , bynajmniej nie dorabianym humorze — wreszcie oddawał rewolucji bardzo ryzykowne usługi …  A jednak , ilekroć przynoszono mu do domu ot coś takiego , zaczynały się dlań godziny niezmiernego podniecenia , dochodzące do aktów zupełnie niepoczytalnych .  W tych okresach czasu psychiatra nie o wiele się różnił od swoich pacjentów , których codziennie odwiedzał w szpitalu Bonifratrów — zwłaszcza noce bywały pełne okropnością .  I kiedy pytał , na jak długo mu przyniesiono pocisk — pytał zarazem , jak długo będzie się musiał dręczyć .  Był świadomy siebie i z góry wiedział , co go czeka .  Nie zdarzyło się jednak nigdy , żeby odmówił swojego mieszkania , nawet żeby się wymawiał , a bodaj , żeby się choć skrzywił .  Brał i już .  W sferach partyjnych miał opinię zupełnie pewnego człowieka , co w czasie rewolucji , a zwłaszcza w sferach , mających do czynienia ze sprawami bojowymi , było mianem zaszczytnym .  Kto tam może być pewnym siebie ?  Komu to życie niemiłe ?  Doktór był rewolucjonistą z przekonań , ale te przekonania nie zaprzątały go nigdy zanadto .  Były w nim , był pewien ich istnienia i na tym koniec .  Nie bawił się w dociekania programowe , było mu wszystko jedno , co się pisze w literaturze partyjnej , gdyż takich rzeczy nie czytywał i było mu właściwie wszystko jedno , do czego zmierza rewolucja .  To , co się wówczas działo w kraju , a do czego i on na swój sposób przykładał ręki , interesowało go jako niezwykłe , wstrząsające widowisko , pełne niespodzianek , zagadek , dreszczów .  Zbliżył się do tych zjawisk z własnej , świadomej woli , ale i w swoich własnych celach .  Był pożytecznym dla rewolucji , ale nie było w tym jego zasługi .  I z tego zdawał sobie sprawę .  W morzu świadomości , po którym pływał doktór , były jednak mielizny i skały podwodne .  Taka drobna rzecz , jak pocisk dynamitowy …  Sporo ich już widział doktór , jako stały przechowywacz tych rzeczy , a jednak za każdym razem działo się to samo .  Zdawało by się , że już można się było przyzwyczaić .  Tymczasem …  Nie był to zwyczajny , ordynarny strach .  Po ulicach , jak psy , węszą szpicle , chodzą patrole , ludzie u niego bywają niebezpieczni — o każdej chwili może wpaść policja …  Ratusz , kolby , badania , Grün ze swoimi sposobami , X pawilon , sąd wojenny — osiem , piętnaście lat katorgi — może stryczek !  Nie , było to zupełnie co innego .  Wiedział , co mu grozi , i jako człowiek konsekwentny znosił pogodnie to przeświadczenie .  Wiedział to naprzód , że , w razie czegoś takiego , zachowa się przyzwoicie .  Co więcej , miał już na wszelki wypadek przygotowane różne swoje kwestie , zainteresowanie i ciekawostki natury psychologicznej , które w tych nieszczęśliwych okolicznościach miały mu słodzić dolę , a zarazem rozszerzać zakres jego doświadczeń .  Nie był to również strach przed przypadkowym wybuchem , albowiem doktór wiedział , że będzie to tylko ułamek sekundy , po którym nastąpi jakieś bezbrzeżne nic .  I dość mu było wiedzieć , żeby spokojnie przebywać w jednym pokoju z niebezpiecznym przedmiotem .  Cóż więc to było ?  Zerwał się z kanapy i , skradając się po cichu , jak gdyby w pokoju był ktoś , kogo by nie chciał obudzić , stanął nad biurkiem .  Futerał był nowy i mocno pachniał skórą .  Rzemyk spuszczał się z biurka i dotykał podłogi .  Ostrożnie owinął go doktór dookoła pudełka , wyrównał i stał , patrząc .  Martwy przedmiot nic sobie nie robił z jego przenikliwych oczu , ani z przesubtelnych myśli , ani z bezpośrednich pytań .  Stał , gdzie go postawiono , i będzie stał do końca świata , jeżeli go nie ruszą .  Gdy go kto ciśnie o ziemie , rozerwie wszystko dookoła z jednakową energią — czy to będą carscy siepacze , czy bojownicy rewolucji , czy przechodnie na ulicy , ludzie starzy , młodzi , źli , dobrzy , głupi czy mądrzy , potrzebni czy niepotrzebni .  Będą leciały z okien szyby , będzie ogólne przerażenie .  Pocisk zniknie w chaosie gwałtownych reakcji chemicznych , zostanie dym , zjadliwy zapach i czerepy powłoki zewnętrznej , utkwione w okrwawionych ciałach stójkowych , generałów , sołdatów , bojowców , koni dorożkarskich i przypadkowych przechodniów .  Błąkały się myśli psychologa i stawały się coraz mniej rozumne , coraz bardziej niezwykłe .  Rodziły się , wzmagały się i dochodziły do nieprzepartej potęgi wariackie zachcenia .  Jakieś niedostrzegalne , cienkie , jak włos , nic dzieliło go od wykonania tuż zaraz pewnych pomysłów , jakie rodzą się w malignie .  Obca siła popychała go , podnosiła mu rękę , kazała dotykać się strasznego przedmiotu .  Chichotał nad nim szyderczy śmiech kogoś niewiadomego , który stał się obecny w pokoju .  Przychodziły mu do głowy zupełnie poważne i umotywowane myśli , pełne niesłychanej mądrości , która olśniła go nagle i kazała mu wyznać : to jest prawda !  To jest nareszcie ostateczna prawda !  Tą prawdą było ni mniej ni więcej tylko to , żeby chwycić pocisk i grzmotnąć nim o podłogę .  Tak należało uczynić , nie zwlekając .  Gdy wziął pocisk do ręki , wydał mu się on strasznie ciężki .  To go zdziwiło .  Gdy ważył w ręku bombę , nagle bulknęło w niej coś tak złowrogo , że doktór , zlany zimnym potem , znieruchomiał i przestał oddychać .  W tej chwili stał się znowu trzeźwym , przytomnym i świadomym człowiekiem , który zrozumiał , że oto przed sekundą jeszcze był obłąkanym .  Pierwszym zwiastunem otrzeźwienia był strach , nieubłagany , miażdżący , prawdziwy strach .  Ręce drżały , latały , włosy zjeżyły się na głowie .  W niezmiernym wysiłku , jak gdyby przenosił ciężary , postawił pudełko na biurku — o wiele mocniej , niż należało .  Oblały go strugi zimnego potu .  Upadł na kanapę .  Długo nie było wokoło niego nic — ani przed nim , ani za nim nic się nie działo , ani też miało kiedyś być .  Czas przestał płynąć , a świat istnieć .  Nie czuł siebie samego .  Było to rozkoszne i straszliwe .  Nie spał jednak — czuwał .  Było to czuwanie martwego przedmiotu .  Zdawało mu się , że jest kamieniem , sprzętem , pyłem kosmicznym .  Mogły koło niego przechodzić wieki i tysiąclecia ludzkie .  Nie nudziła mu się jego cierpliwość .  Za oknem zaczął się turkot wozów , gwar ludzki , blade światło weszło do pokoju przez zapuszczone firanki .  Doktór wstawał , gasił lampę , chował pocisk w zwykłe miejsce , do najniższej szuflady biurka , którą starannie zamykał na klucz .  Obchodził się z bombą ostrożnie , jak należało , ale bez żadnych nadzwyczajnych wrażeń .  Potem mył się i wychodził na miasto .  Pił kawę i odczytywał „ Kuriera ” w mleczarni Nadświdrzańskiej i jechał tramwajem do swojego szpitala .  Był uważnym , spostrzegawczym , zwyczajnym .  Jeden ze starych wariatów , człowiek bardzo przywiązany do doktora , powitał go i tego dnia uprzejmymi słowami : „ Kiedyż pan doktór nareszcie zamieszka z nami na stałe ? ” .  Diagnozy jego były rozumne i przenikliwe , postępowanie z chorymi , jak zwykle , taktowne i pełne rzadkiego u lekarzy szpitalnych ciepła .  Stały ordynator spoglądał tego dnia ukradkiem a bacznie na młodszego kolegę .  Doświadczonym okiem szpiegował jego ruchy i spojrzenia , a zwłaszcza pewien lekki , jak cień , uśmieszek , który co chwila w porę i nie w porę zjawiał się na jego obliczu .  Stary lekarz potrząsał głową w smutnym jakimś przeświadczeniu .  Lubił bowiem bardzo swego asystenta .  O swojej godzinie pojechał doktór na obiad .  Ale zaledwie przełknął zupę , zerwał się nagle i , ku zdziwieniu stołowników i pani Mijałkowskiej , wydającej obiady gospodarskie , wypadł z pokoju .  W niezmiernym podnieceniu popędzał dorożkarza i zadyszany wbiegał na swoje trzecie piętro .  Ostrożnie otwierał drzwi i zaglądał do gabinetu .  Gabinet był taki , jak zawsze , wszystko stało na swoim miejscu .  Drżącą ręku otwierał biurko , przerażał go brzęk kluczyków .  Zajrzał i uspokoił się natychmiast .  Siadł i w zeszycie swoim zapisał w kilku zdaniach spostrzeżenia tego dnia .  Był świadomym tego , jakim jest teraz i jakim był w nocy i przed chwilą .  Po czym wracał na obiad , myśląc : „ po co ja właściwie brałem dorożkę , kiedy to tak blisko ? ” .  Bywało rozmaicie , bywało gorzej .  Pamięta ciche noce i sen spokojny .  Nagle podrzuca go coś na łóżku .  Zapała gwałtownie świecę i nadsłuchuje .  Podkrada się ostrożnie pod zamknięte drzwi gabinetu i nagle otwiera drzwi szeroko .  Odważnie podnosi świecę — nic .  Cóż spodziewał się tam zastać ?  Nie wiadomo .  Podejrzliwie zagląda do kątów , ale przeraża go własny cień , przesuwający się po ścianach .  Potem chodzi po swoich trzech pokojach ze świecą w ręku .  Potem gasi świecę , otwiera okno i wygląda na ulicę .  Przynosi ostrożnie pocisk i stawia go na oknie .  Czeka .  Wreszcie kroki , głosy …  Jacyś pijani wracają do domu , wyśpiewując pijackimi głosami .  Z daleka słychać dorożkę — i to nic .  Czeka cierpliwie .  Wreszcie zbliżają się środkiem ulicy trzy cienie .  Wloką się powoli , słychać częste ziewanie , szerokie , mocne .  Kroki twarde , ciężkie .  Połyskują bagnety .  Doktór nie ma żadnych zamiarów .  Wybucha w nim rozpasane szyderstwo .  Jest z czegoś niezmiernie zadowolony , nie posiada się z radości .  Tymczasem tamci powoli , spokojnie przechodzą .  Czasami zabierał ze sobą pakunek , nosił go do szpitala , na obiady , poruszał się z nim swobodnie , zapominał o nim chwilami , a było mu z nim dobrze i spokojnie .  Pocisk w żółtym futerale gościł u niego dziesięć dni .  Ku końcowi doktór miał oczy zupełnie obłąkane , a okresy zwykłej przytomności umysłu ( przy ludziach ) sąsiadowały w nim z paroksyzmami zupełnie chorobliwymi , które w swoich spostrzeżeniach notował , z całą ścisłością nazywając je po imieniu , według terminologii naukowej .  Pewnego dnia , ku wieczorowi , doktór przewiesił sobie futerał z bombą przez ramię i chodził po mieście przez kilka godzin .  Łaził tam i z powrotem po Marszałkowskiej , wchodził do cukierni , stawał przed wystawami sklepów .  Gapił się , jak patrole rewidowały przechodniów , zaglądał wyzywająco w oczy policjantom , ale nikt go nie zaczepiał .  Doktór na coś czekał , spodziewał się jakiegoś nadzwyczajnego spotkania — a ponieważ nic się nie stawało , więc wrócił do domu .  Zdążył w sam czas .  Zaledwo się rozebrał , zaledwo zamknął do biurka fatalne puzderko , zadzwoniono trzy razy .  W progu stała nieznajoma , wspaniale ubrana dama .  Z wielkim zdziwieniem , a z większą jeszcze elegancją zaprosił damę do gabinetu i podsunął jej fotel .  Dama nie siadała , ale za to zaczęła się śmiać .  Zdziwienie jego wciąż wzrastało , aż nareszcie poznał towarzyszkę Kamę .  — No — no … no — no …  Widział przed sobą osobę z wyższego świata , w przepysznym żakiecie karakułowym , w bajecznym kapeluszu , szeleszczącą , powiewną , pachnącą , ubrylantowaną i uśmiechniętą zalotnie .  — Moje uszanowanie pani hrabinie !  — Drogi szambelanie , czynię krok nader ryzykowny , wchodząc późnym wieczorem do kawalerskiego mieszkania .  Ale ufam pełnemu dyskrecji honorowi szambelana .  Sprawa jest poważna .  — Jestem na usługi hrabiny .  — Przyszła m osobiście odebrać klejnoty koronne , które najjaśniejsza pani powierzyła mu przez osobę zaufaną , choć pochodzenia niskiego .  Było to w tych dniach .  — Stanie się zadość rozkazowi najjaśniejszej pani .  Ale hrabina zechce może spocząć .  Dostrzegam ślady zmęczenia .  — Ani chwili dłużej nie mogę pozostać .  Królowa czeka na klejnoty .  Królowa czekać nie może — a również ten , który ma być obdarzony — ten tym bardziej .  — Ktoś to bardzo szczęśliwy .  — Łaska królowej jest nieograniczona .  Zresztą człowiek ten zasłużył od dawna i nie godzi się kazać mu jeszcze czekać …  — A zatem dzisiaj …  — Nie wiadomo .  Tajemnica dworu …  Doktór widział jednak nadzwyczajną bladość na twarzy Kamy i jej oczy , połyskujące niezwykle zza woalki .  Była nie sobą .  Była nadzwyczajnie piękna .  I ten jej dialog , zaimprowizowany tak ni stąd , ni zowąd .  Ocknął się w nim lekarz .  — Musicie przez chwilę odpocząć .  Wszystko to bardzo dobrze , ale dla samego powodzenia …  — Nie wiem , o co wam chodzi , widzicie , śpieszy mi się …  Dajcie mi tylko szklankę wody …  Po chwili doktór wrócił ze szklanką wody , którą postawił na bocznym stoliczku .  — Szklankę wody , owszem , ale ta wasza woda warszawska … trzeba koniecznie coś dla smaku …  — Dajcie no pokój !  Nie wierzę ja , doktorze , w wasze proszki .  — Proszki , proszki … — mruczał doktór , krzątając się w swojej apteczce .  — Jeżeli wy każecie ludziom wierzyć w owe pigułki , którymi trujecie waszego chorego , co mu na imię carat , to i wy uwierzcie w mój proszek .  Ja , towarzyszko , nie mam ambicji uzdrawiania chorób społecznych za pomocą bomb , choćby w futerałach z jasnej skóry , ale na ludzkich przypadłościach się znam , od tego jestem .  Jak to w ewangelii ?  Pijcie , rączyny się wam trzęsą .  — Wypiję , jeżeli nie zanadto obrzydliwe …  Tyle wam ustąpię dla świętego spokoju .  — Bez smaku …  Wypiła duszkiem , ale postawiła szklankę za mocno , gdyż szkło dźwiękło i rozsypało się po biurku .  — To na szczęście …  — Tak się mówi , w każdym razie przepraszam .  Pocisk szybko znikł gdzieś pod żakietem , czy gdzie indziej .  Może w mufce , myślał doktór , który na moment ukrywania wyszedł z pokoju .  — No , do widzenia .  — Do widzenia , doktorze , do widzenia .  Wyszła z szelestem , strojna , pachnąca jak na bal .  Doktór stanął w oknie ciemnego pokoju i ostrożnie wyjrzał przez szparę między roletą a ramą okienną .  Usłyszał głuchy dźwięk zatrzaskanych drzwiczek od karety .  Dwa tęgie , ciemnej maści konie porwały się z miejsca .  Na koźle furman i lokaj w sutych kołnierzach futrzanych i w cylindrach .  Pojechali .  Psychiatra zaczął się na gwałt ubierać .  Chciał jechać natychmiast na plac Teatralny , bo wydawało mu się , że to ma być przed gmachem Teatru Wielkiego .  Przedstawienie się już zaczęło , widać wiedzą , że przyjedzie na drugi albo trzeci akt .  Co to dziś grają ?  A może przed zamkiem , jak będzie wracał .  Ale po co taka tualeta ?  Po chwili wrócił ze schodów .  Już go odpadła ciekawość .  To , co miało niebawem nastąpić , wydało mu się zupełnie zwyczajnym .  Przeczytam jutro w „ Kurierze Porannym ” , powiedział sobie z całym rozsądkiem .  Natomiast w momencie , który przeżył przed chwilą , spostrzegł coś niezmiernie ciekawego , co potwierdziło pewną jego własną , a nową teoryjkę .  Zasiadł przy biurku i gwałtownie maczał pióro w kałamarzu , chcąc schwycić na gorącym uczynku przesubtelny moment wrażenia .  Panował tam jakiś wielki , przeogromny wstyd , nielogiczny i niczym nieumotywowany , a wyraźny i niezbity .  Wstyd ten już się gdzieś zupełnie podział , bez śladu .  Wszelako zjawisko to należało utrwalić .  Toteż utrwalał je doktór w urywanych zdaniach , gdzie nie było podmiotu ani orzeczenia , za to bez liku wykrzykników , znaków zapytania i podkreśleń .  Wkrótce jednak zerwał się i głośno zawołał , obróciwszy się ku drzwiom , którymi wyszła Kama : „ Śmierci nie ma , rozumiecie ?  Nie-ma ! ”  Tu przekonał się dopiero , że to ta właśnie sprawa , której nieistnienia dowiódł sobie w tak niezbity sposób ( późno , ale gruntownie ! ) , zaprzątała jego myśli , wodziła go po manowcach , dręczyła podczas pobytu w jego sąsiedztwie śmiercionośnego narzędzia .  Że to ona , kusicielka , kazała mu bez potrzeby igrać z niebezpieczeństwem i wyprawiać różne głupstwa .  Tymczasem rzecz ta jest fikcją !  — Śmierci nie ma ! — napisał raz jeszcze wielkimi literami i tu stało się coś dziwnego .  Usłyszał nagle stłumiony , głuchy huk , od którego zadźwięczały szyby i zadrgało światło lampy .  Znikło wszystko , potem stała się mroczną pusta ulica , pośrodku w błocie , zabita i sponiewierana , w dymiących łachmanach kosztownych sukien leżała Kama .  Obok jej oderwana głowa ze zmiażdżoną twarzą .  Wokoło porozwłóczone resztki człowieka , który przed chwilą żył i tu z nim był przed chwilą .  Doktór rozszlochał się w strasznym , spazmatycznym , nerwowym płaczu i zaczął się tarzać i przewracać po kanapie .  Uczuł wielkie osłabienie .  Uczuł pustkę w głowie .  Po kolei , jedno za drugim , wszystko przestawało istnieć .  Zasnął twardo — po męczarniach ostatnich dni .  Na biurku jasno paliła się lampa , oświetlając kilkanaście porozrzucanych , gorączkowo zapisanych kartek , a po pokoju błądził jeszcze subtelny zapach perfum , który zostawiła po sobie towarzyszka Kama .  Tulił się pocisk do panieńskiego ciała , ciężył , dolegał .  Przejmowało dreszczem jego martwe dotknięcie .  Szło od niego zimno , jak gdyby się już zaczynało jego dzieło śmiertelne .  Drgało ze wstrętu żywe , gorące ciało pod mrożącą dłonią śmierci , poczuła dusza zimno nicości .  Rwały naprzód konie , lekko bujała się kareta na gumowych obręczach .  Do półmroku wnętrza zaglądały blaski i kształty świata , który przemykał się , zwyczajny i codzienny , a tak już teraz obcy .  Głuchym odgłosem , jakby z daleka , przychodził gwar ulicy .  Już ją coś dzieliło od świata , już ją coś oddalało od życia .  Zamknęły się już wszystkie troski , urwały się wszystkie myśli , zamiary , obawy , nadzieje .  Pozostało jedno jedyne na całym świecie .  To ten jej czyn .  W nieogarnionej pustyni stoi z nim sam na sam i wpija się w niego myślą ze śmiertelnym ukochaniem .  Wszystkie upragnienia , wszystkie siły duszy i cała władza rozumu jęły się jednego prostego zadania .  Wyzuły się z pamięci żmudne przygotowania , przeciwieństwa , niebezpieczne trudności .  Wydało się wszystko łatwym i z ulgą odetchnęła dusza , jakby się już wszystko dokonało .  Pozostaje jeszcze jedno — ostatnie , szybkie , najłatwiejsze .  Ku temu niosły ją konie tęgim kłusem , i uśmiechnęło jej się słonecznie szczęście tryumfu , zwycięstwa .  W tej ostatniej chwili miły jej był ten wytworny strój , ten zbytek , którego nie zaznała nigdy w życiu .  Miała poczucie swojej piękności , ogarnęła ją duma czynu , który zamierzyła .  Wytryskały , jak rzuty płomienia , myśli piękne , czyste .  Prawdziwe życie przestawało istnieć , milkło .  Nie żałowała niczego , co pozostaje .  W tej chwili rozkochała się bezgranicznie , z rozkosznym samolubstwem w swoim czynie , w swoim nowym świecie , w sobie .  Zimny , żelazny ciężar pocisku czuła na sobie , jak dotknięcie niezaznanej , palącej rozkoszy .  Ponuro patrzy na Wisłę , a przez Wisłę na szeroki kraj pusty zamek królewski .  Nic już nie mówi duszy jego ogromny kształt .  — Kiedyż ono było , owo kiedyś ? …  Nie spływają zeń , jak ze starych ruin , westchnienia dalekiej przeszłości .  Martwy , urzędowy , splugawiony wiekową nieustającą przemocą , która tam założyła sobie koszary .  Zapomniał mieszkaniec stolicy , kto tam ongiś siadywał i czyje tam było prawo .  Musiał zapomnieć , bo zbyt ciężko było by pamiętać .  Mniejsza o królów , można wytrzymać bez królów , nie o to Polakowi idzie …  Kiedy okiem pamięci spogląda na ongiś królewski zamek , staje mu w oczach natrętne widmo .  Jak upiór zza grobu sięga nieobeschłym jeszcze ze zgnilizny piszczelem po żywego człowieka .  A człowiek chce żyć .  Człowiek lubi żyć spokojnie .  Nauczył się Polak odpędzać upartą , wyłażącą zewsząd zmorę .  Już potrafi Polak nie pamiętać , nie dostrzegać , wymijać .  Już może nareszcie nie wzdychać .  Dużo , dużo umie już Polak .  Niechże tak będzie …  Stare drzewa na tarasie zamkowym pamiętają te lepsze czasy .  Zaglądają , jak i dawniej , do górnych okien , obojętne na to , co się tam dzieje teraz , co się tam działo wówczas .  Te same stoją mury , te same są malowidła na plafonach .  Uśmiechają się malowane twarze muz i bogiń , zawsze świeża jest ich nagość i gotowe do pocałunków usta .  Nie zwiędły wieńce i girlandy .  Wiszą na swoich miejscach stare portrety .  Zawsze dumne ich spojrzenie , jak gdyby nie wiedziały , że na urągowisko zostawiono je na ścianach .  Stare sprzęty , od wieków gromadzone bogactwa , zżarte przez czas i z roku na rok cenniejsze gobeliny , pociemniałe obrazy słynnych mistrzów , na wagę złota niegdyś cenione weneckie drobiazgi na kominkach , rzeczy zdobyczne po dawnych zwycięstwach , zza świata zwiezione …  Zachowało się , wszystko się zachowało .  Przeżyły wszystko martwe sprzęty i wymarło wszystko , co żyło .  Dawno już odbijają tylko pustkę olbrzymie zwierciadła .  Kiedy ?  Kiedy słyszały te ściany po raz ostatni mowę polską ?  Salony .  Salon Biały .  Salon Błękitny .  Izba Tronowa .  Tu na wspaniałych uroczystościach przyjmowano posłów cudzoziemskich , kiedy za pan brat był jeszcze naród z narodami ziemi , kiedy w tej sali na polskim tronie siedział polski król …  Mniejsza o króla …  Kiedy wolny był naród !  Korytarze , wielkie przedpokoje , szerokie schody .  Na każdym stopniu z obu stron stał hajduk obok hajduka , patrząc posępnymi oczami niewolnika na mijający go przepych .  Świetne rycerstwo , przecudne damy , tonące w bogactwie i barwach swoich szat .  Hetmani , wojewodowie , trzęsący królem i królestwem , dostojnicy państwa , purpuraci kościoła …  Grzmi włoska kapela , brzmi wokoło mowa polska — są wszyscy u siebie , bawią się , bo ich na to stać .  Bawili się Polacy potem , bawią się teraz , będą się bawili przez wieki .  Ale już od stu lat nie zaznała Polska , co to zabawa .  Kiedyś było życie i żywa była kiedyś siła …  Wieczneż wam odpoczywanie !  Labirynt komnat , przejść , pięter , zakątków .  Tędy wprowadzano kochanki ostatniego króla — tu rozkoszował się kobietami pierwszych rodów , wybranej z tysiąca urody .  Tutaj szybko schodziły mu chwile .  Błądzą po zamku westchnienia , szelesty , łkania , śmiechy szydercze .  To złudzenie .  Nic nie ma , oprócz pustki …  Długi , szeroki , dywanami zasłany korytarz .  Tutaj w polskim mundurze na straży stał Kordian .  Ogarnęła go noc zamkowa , pełna snów , żalów , przywidzeń , pomsty , pełna bezsilnych pokus .  Poczuł wroga , poczuł broń w ręku i poszedł długim korytarzem , po miękkich kobiercach .  Długa była jego droga , czepiały się go myśli - widma , grobowa niemoc podcięła mu nogi , chwiał się , wahał się — choć jeszcze z bronią w ręku , a już syn niewoli .  Szedł , błądził , szeptał do widma i widmo szeptało do niego .  Aż porwała go za włosy zgroza i powaliła na ziemię na progu carskiej sypialni .  Obudził się car i żył .  Nie ma z tego nic .  Pełno wokoło pustki .  Głębią milczenia odzywa się z każdego kąta .  Było , przeszło .  Ale mieszkają i tutaj ludzie .  Puste , bezludne są całe skrzydła , całe piętra , obok wre żywa krzątanina .  Pełno prac , zabiegów , kłopotów .  Roją się ludzie , jak mrówki , po podwórzach , po pokojach .  Są tu wszyscy u siebie — ci obcy …  Za tym korytarzem idą szerokie schody i prowadzą do innego skrzydła .  Przedpokoje , komnaty z kordegardą , gdzie drzemie gromada żołnierzy .  Drzwi — przede drzwiami na straży żołnierzyna wpija wystraszone oczy w każdego , kto go mija .  Tutaj , o tej wieczornej porze chodził po swoim gabinecie i rozmyślał człowiek w generalskim mundurze .  Pies psów carskich , sługa sług , niewolnik , bijący czołem w przedpokojach ministra , a w Polsce pan samowładny i prokonsul , opiekun , dozorca i kat , generał i gubernator .  Mieszka na zamku królewskim , jak król , i ma władzę , jakiej nie miał żaden król polski .  Chodził po wielkim swoim gabinecie i nudził się .  Już od dawna jest znudzony wszystkim .  I zbytkiem , który go otacza , i strachem , który wzbudza w kraju , poddanym jego władzy .  Nudzą go dobre obiady i dobre wina , nudzą go zaszczyty , nudzi go uległość podwładnych , nudzi go kariera , nudzą go wyroki śmierci , które potwierdza codziennie w oznaczonych na pracę godzinach .  Nudzi go nade wszystko jego gabinet , w którym przesiaduje całymi dniami , gdzie jada , sypia , pracuje , przyjmuje wizyty i który stał się dlań od pewnego czasu całym światem .  Już od kilku miesięcy nie ruszył się generał z zamku .  Od paru tygodni nie opuszcza swojego gabinetu .  Jest zapracowany — opowiadają w świecie urzędniczym Warszawy .  Chory — mówią wojskowi , którzy go nie widzieli na placach przeglądów .  Boi się — mówi opinia Warszawy .  Generał stanął u okna i patrzył z nienawiścią w czarną przestrzeń .  W dole śniła się białawo zamarznięta rzeka , a po drugiej stronie połyskiwały roje światełek Pragi .  Ponury był to widok .  Generał wiedział , że tam , jak i gdzie indziej wokoło , boją się go i nienawidzą .  Był czas , że go to bawiło , potem uważał to za normalne , potem zaczęło go to nudzić , a teraz …  Generał drgnął i odskoczył od okna ze stłumionym okrzykiem .  Nie .  To nagi konar drzewa ukazał się niespodzianie tuż za szybą .  Jak gdyby czyjeś czarne ramię sięgało do niego z ciemności .  Nerwy !  Wiedział przecie , że tam w dole po tarasie we dnie i w nocy patrolują żołnierze .  Niepodobieństwo !  Powtarzał sobie ustawicznie : niepodobieństwo ! a jednak od pół roku miotał się w niepokoju wśród obaw , przywidzeń , śmiesznostek , panował nad sobą przy ludziach , ale nieraz nie mógł utrzymać na wodzy szalejących nerwów i wybuchał .  Nie był to strach .  Generał był żołnierzem i wierzył w to , że zawsze gotów jest zginąć w obronie ojczyzny .  Wybierał się nawet na wojnę .  Ale na wojnie nie był .  Wstydził się tego , że nigdy w życiu nie był na żadnej wojnie i w oczach podwładnych sobie dowódców , którzy odbyli kampanię japońską , czytał coś w rodzaju lekceważenia .  Gryzł się tym i truł w duszy , ale nowej wojny nie było .  Za to wybuchła rewolucja .  Zaczęli ginąć generałowie , ministrowie , figury wysokie , najwyższe .  Teraz nikt już nie może pomyśleć , że nie znam , co to prawdziwe bojowe niebezpieczeństwo !  Jestem na wojnie , wystawiony na najpierwszy cel skrytobójców !  Istotnie miał szczery zamiar być mężnym bojowym generałem .  Kiedy go przeznaczono do Polski , wiedział , że łatwo tam zginąć .  Objął rządy z zapał em .  W powitalnych przemówieniach swoich do gubernatorów , do oficerów , do urzędników zalecał męstwo w walce z anarchią .  — Nikomu z was nie wolno się oszczędzać !  Nie wolno !  Kto nie czuje w sobie gotowości polec na zaszczytnym placu boju , ten niechaj ustąpi zawczasu !  Nasze burzliwe czasy wymagają ofiarności i męstwa !  Policzy waszą śmierć wdzięczna Rosja i zapamięta ją car ! …  Było to lekkomyślne .  Rychło zaprzestał pokazywać się na ulicach miasta .  Wszelkie sprawy ściągał do siebie , do zamku .  Nie objeżdżał prowincji , nie odbywał przeglądów wojsk powierzonego mu okręgu , nie składał wizyt .  Był trzeźwym , świadomym siebie człowiekiem i nie mógł zapomnieć o naukach , dawanych podwładnym .  Nie był zaślepionym w sobie despotą i wiedział , co może o nim myśleć jego zawsze uniżone otoczenie .  Cierpiał , wstydził się , ale nie mógł się przezwyciężyć .  Nie był to strach — to był wstręt do tego rodzaju śmierci .  Krótki huk , wstrząśnienie , popłoch wokoło , a on leży rozerwany na strzępy , osobno noga , osobno ręce , osobno głowa …  Kałuża krwi … a w całym kraju radość i uciecha .  Śmierć to ponura i jak gdyby poniżająca .  Nie — to nie była by śmierć bojowa .  Z melancholią marzył o huku armat , o tętniących masach koni , o szeroko rozwiniętych szeregach wojsk .  To jest śmierć !  Polec przed frontem armii , w oczach towarzyszów broni od kuli nieprzyjacielskiej …  Ale ponieważ nie zanosiło się na żadną wojnę , więc generał nie wyjeżdżał z zamku ani na krok .  Codziennie , po kilka razy na dzień , telefonowano do jego kancelarii : pułkownik żandarmski X zabity na miejscu , oficer policyjny J . ciężko raniony , rewirowy N . cyrkułu na miejscu , sześciu policjantów , dwu agentów ochrany .  A dalej telegramy z prowincji : gubernator radomski , policmajster lubelski , zabranie kasy w gubernii X , napad na pocztę , napad na biuro policji …  Powódź takich codziennych wiadomości wyżłobiła w nim głęboką świadomość o potędze rewolucji .  Czynił w imieniu cara i czyniono w jego imieniu wszystko , co tylko było w jego siłach , żeby złamać wroga .  Kraj był ściśnięty w kleszczach stanu wojennego , więzienia były pełne , wieszano bez litości , po ulicach chodziły patrole wojskowe , mrowie szpiclów obciążało budżet , a jednak w biały dzień działy się rzeczy niesłychane .  Uzbrojone bandy grasowały po kraju , nikt z dygnitarzy nie był pewny życia .  Robotnicy po fabrykach rządzili się , jak chcieli , pisma rewolucyjne wychodziły codziennie i były sprzedawane zupełnie otwarcie na ulicach miasta .  Ruszyli się nawet śpiący od wieków chłopi polscy i urządzili olbrzymi strajk rolny .  Generał nie był konstytucjonalistą , ale liczył , że gdy się zbierze Duma , będzie zawsze lżej .  Tymczasem w przeddzień wyborów w Warszawie genialnym podstępem wydostano z więzienia dziesięciu ludzi , skazanych na śmierć , i wystawiono na szyderstwo wszystkie władze krajowe i samą kwintesencję władzy , czyli jego samego .  To już było za mocne .  Generał stawał się maniakiem .  Pilnowano go , jak króla .  Ludzie bliscy oszczędzali mu przykrości — nie pozwalali mu nigdzie wyruszać , a on pozwalał , żeby mu nie pozwalali i „ dla dobra służby ” siedział , jak mysz pod miotłą , w swoich apartamentach .  Miewał jednak w tym swoim bezpieczeństwie momenty niesłychanie przykre .  Dokuczało mu poczucie swojego poniżenia i śmieszności .  Zrywał się tedy i nakazywał przegląd całej załogi na Mokotowskim polu .  Ale , gdy wszystko już było gotowe , gdy dwie dywizje wojska czekały na ń , generał truchlał , bladł i kładł częste znaki krzyża , poczym kładł się do łóżka i przegląd nie dochodził do skutku .  Potem chorował istotnie w ciągu kilku dni .  Chorował ze wstydu .  Nie wstydził się tylko jednego jedynego człowieka na świecie .  Był to jego kamerdyner — Polak .  Temu jednemu się zwierzał , przed nim jednym wyrzekał zupełnie otwarcie .  — To wszystko minie , jaśnie panie !  Przejdzie , tylko patrzeć !  Polacy nigdy nie wytrzymają długo !  Tyle razy były u nas rewolucje i , Bogu dziękować , jakoś idzie — a tu przecie nie to , co rok sześćdziesiąty trzeci , kiedy w powstaniu była szlachta , księża i co porządniejszego .  Przecież to sama hołota , kanalia i Żydy .  — A jak ty radzisz , powiadaj , co myślisz , przejechać tak raz i z powrotem od Zamku do Belwederu — pokazać się ?  Co ?  Kamerdyner wymyślał wielkorządcy z brutalną poufałością , jak niańka dziecku .  — Co to , jaśnie pan ma źle w głowie ?  Komu się pokazywać ?  Na co ?  Czy to ta Warszawa warta , żeby ona jaśnie pana oglądała na swoje oczy ?  Takie parszywe , niewierne miasto ?  Też ochota !  Patrzajcie !  Poczekają oni jeszcze dobrze , zanim będą warci oglądać jaśnie pana namiestnika !  Pożałują oni , pożałują !  Ja Polaków znam , ja sam Polak z rodu !  — Przecież , jeżeli wyjadę niespodziewanie ?  Zanim się ktoś spodzieje , zanim się zdążą zmówić , już powrócę ! …  — Ohoho …  Niby to po ulicach nie stoi wszędzie ich tajna policja .  Taki Żydek z papierosami , taki dorożkarz , taki posłaniec , taka … z przeproszeniem jaśnie pana , łajdaczka , co się szlaje po ulicy — to wszystko ich szpicle .  Bo to nie nabrali pieniędzy w Mazowiecku ?  I tu przed samym zamkiem kręcą się jakieś figury …  — Widział eś ? …  — Mam ja na to oko .  Choćby wczoraj , stoję przed bramą — widzę , po drugiej stronie trzy razy jeden przeszedł .  A głównie przyjeżdżają tramwajami .  Wciąż ludzie wysiadają przed zamkiem , z miasta , z Pragi .  Wysiada taki i odchodzi wolno , wolniusieńko , wraca się , jakby czegoś szukał i znowu odjeżdża .  Po co on odjeżdżał , kiedy dopiero co przyjechał ?  A potem znów wraca .  Oczami łypie ku bramie …  Coś oni knują .  Oni o każdej godzinie mają wszystko w pogotowiu .  — Głupi jesteś .  Takiej siły oni nie mogą mieć .  — Takiej , jak my , nie mają , ale mają swoje złodziejskie sposoby .  A na to co poradzi największa siła ?  Było to największą troską generała .  „ Sposoby ” .  Czuł się wobec nich bezradnym .  Cios może paść nie wiadomo skąd — każdej chwili .  Pomimo dozoru i rygoru w zamku i tu może do niego trafić wróg swoim nieobliczalnym sprytem .  Tedy znienacka , w dzień czy wieczorem , otaczano plac zamkowy wojskiem i rewidowano wszystkich , zabierano każdego , kto wydawał się podejrzanym .  Żołnierze szli na tę robotę , jak na wesele .  Bezczelnie obmacywali kobiety i z całą prostotą okradali rewidowanych ludzi z portmonetek i zegarków .  Nie przynosiło to jednak żadnego istotnego pożytku .  Generał siedział po dawnemu w swojej rezydencji .  Potem poszły czasy najgorsze .  Raporty wszystkich dowódców korpusów zaczęły donosić o spiskach żołnierskich , o buntach , po koszarach , po obozach .  Wykryto związek między ruchami żołnierskimi a polskimi organizacjami rewolucyjnymi .  Tu — już jakby ziemia zapadła się pod nogami .  Ci żołnierze pilnowali jego osoby .  Przecież na ich łasce i niełasce był każdy moment jego życia .  W twardym , niezłomnym umyśle generała zaczęło się dręczące wahanie .  Mądrość całego życia , etyczne podstawy całej jego niezachwianej w wierności kariery podlegały niebezpiecznym wstrząśnieniom .  Czyżby to już był koniec ?  Czyżby mylił się on i ci , co rządzili Rosją ?  Czyż mają słuszność żywioły anarchiczne , te buntownicze gazety , przepowiadające zgon samowładztwa ?  Znał rosyjskiego żołnierza .  Znał jego ciemną , martwą duszę .  Wiedział , że na wrzask komendy żołnierz ten idzie w ogień , idzie , na ojca , na matkę , jak ślepa maszyna .  Przykręcał śrubę dyscypliny i w powierzonym mu okręgu nie było do niedawna słychać o buntach i niepokojach sołdackich .  Tutaj żołnierza otaczał zewsząd wrogi , obcy naród .  Przeciwko temu odwiecznemu wrogowi , Polakowi , szczuto sołdata w cerkwi , w koszarach , w szkołach pod oficerskich , w broszurkach patriotycznych .  A jednak sołdat bratał się z polskim buntownikiem i skrytobójcą …  W cóż w takim razie można jeszcze było wierzyć ?  Generał zaczął się upijać .  Pił samotnie , wieczorami .  Pokrzepiał się , jak mógł — mógł przynajmniej spać twardo do rana .  Inaczej nie mógł by zasnąć — bo do szaleństwa doprowadzała go myśl , że ginie Rosja .  Ze strachem patrzył teraz w oczy żołnierzy , stojących na warcie w zamku .  A widząc struchlałe , bezmyślne spojrzenia sołdackie , wlepione w niego , jeszcze nie wierzył .  — Przekłuje mnie tym oto kazionnym bagnetem — myślał .  A ponieważ na takie niebezpieczeństwo nie było żadnej rady , przeto przestał wychodzić ze swego gabinetu i przylegających dwu pokoi .  Wzmocnił za to działalność raportową i władze centralne na mocy dokumentów miały zupełnie dokładne pojęcie o jego gorliwości .  Raz struchlał , otrzymawszy oficjalne zawiadomienie z Petersburga , że jakiś wielki książę z wielką księżną wybierają się za granicę i mają przejeżdżać przez Warszawę .  To jedno mogło go zmusić do opuszczenia swojej fortecy .  Ale genialny dyrektor kancelarii przynosił mu natychmiast gotowy tekst telegramu , oświadczający , że osoba jego jest nieustannie tropiona przez rewolucjonistów , że wobec tego nawet tak krótki moment , jak powitanie na dworcu Ich Cesarskich Wysokości , może sprowadzić na Ich Ces .  Wysokości nieszczęście w postaci zdradzieckiego zamachu , wymierzonego przeciwko warszawskiemu generał - gubernatorowi .  Że polskie żywioły anarchistyczne nie zawahają się poświęcić osób Ich Ces . Wysokości .  Że wobec tego uważa swój najświętszy obowiązek …  Wobec tego W .  Książę jechał na Wierzbołów , albo wcale nie jechał , a generał zostawał w spokoju .  Miewał jednak napady buntów , piekielnej nudy , wstydu .  Wyjeżdżał na miasto !  Wyjeżdżał .  Stała gotowa opancerzona kareta z cesarskich wozowni , konwój kawalerii , która swymi ciałami i kadłubami kazionnych koni miała go osłaniać od kul , przywdziewał „ protège- corps invulnérable ” , wyrabiany na użytek biurokracji rosyjskiej przez francuskich blagierów .  Wyjeżdżał , ale po pół roku nie wyjechał za bramę .  W ostatniej chwili chwytał go jakiś skurcz , jakiś spazm …  Był to strach .  A czas upływał .  Jeszcze wciąż wznosiły się ku górze nadzieje .  Jeszcze na miejsce jednego powieszonego stawało do walki dziesięciu .  Masy ludowe falowały i drgał coraz mocniej zrąb podmurowania państwa .  W tajnym albumie generała zgromadziły się już dziesiątki fotografii skazańców rewolucjonistów , którym potwierdził wyroki i którzy już poszli na tamten świat .  Z rzadka , w pewnych złych chwilach , rozglądał się po tych młodych twarzach .  Były tam oczy , patrzące na niego wyzywająco , jak na wroga , albo też bezmyślnie , obojętnie , w niektórych zastygło osłupienie strachu , w wielu widać już było wyraźnie patrzenie w niezgłębioną czeluść śmierci .  Generał nie poczuwał się do litości ani żadnych wzruszeń natury ludzkiej , gdyż , podpisując wyroki , spełniał tylko swój obowiązek , a zresztą i rewolucjoniści nie byli dla niego inni , niż on dla nich .  Wśród tej galerii skazańców miał jedną młodą twarz , którą zazwyczaj pomijał przy przeglądaniu .  Zbyt drażniące , zbyt mocne było jego spoglądanie prosto w oczy .  Zbyt długo trzeba było pamiętać potem pewne , nieopisanie przykre wrażenie .  Do tych oczu , patrzących zza świata , niepodobna się było przyzwyczaić .  Na pierwsze wejrzenie chłopak ten spodobał mu się i to do tego stopnia , że gotów był nawet go ułaskawić .  Ale ciążyło na nim zbyt wiele dowiedzionych przestępstw , generał zaś lubił być sprawiedliwym .  Chłopak zginął i zaczął mścić się po śmierci .  Kiedy po jakimś czasie generał wydobył jego fotografię , spojrzały na ń stamtąd jakby oczy upiora .  Jasne , przenikliwe , nieubłagane — wiedzące już wszystko i mówiące wszystko .  Szarpnęło nim po raz pierwszy w życiu okropne powątpiewanie .  Zali dobre jest to , co czyni ?  Zali to jest konieczne ?  Z oczu powieszonego biła prawda , owa wiekuista nieomylność — która panuje tam , gdzieś , kędy poszedł skazany chłopiec .  Z trudem powrócił potem generał do równowagi i przez jakiś czas nie wieszano nikogo .  Ale któregoś dnia wrócił przecież do siebie i do pełnienia obowiązków .  Siłą logiki i pracą woli , wymuszonym szyderstwem i zapijaniem sprawy zwyciężył tajemniczą moc swego wroga zza świata .  A kiedy już było wszystko po dawnemu , wydobył album i z drwiącym uśmiechem spytał widma :  — No i co ?  — Zginiesz ! — odpowiedziały natychmiast oczy .  Była w tym spojrzeniu znowu przenikliwa , nieodparta prawda .  I zamarł drwiący uśmiech na pobladłej twarzy generała — zobaczył bowiem jakby własną śmierć , swój własny grób .  Widział swój pogrzeb uroczysty , idący ulicami Warszawy .  Gromady gapiów , szpalery wojsk .  Odtąd nie otwierał już albumu i przestał gromadzić fotografie skazanych .  A tego wieczora miał się stać właśnie epokowy wypadek w ostatnich miesiącach jego życia : miał naprawdę wyjechać .  W najgłębszej tajemnicy czyniły się przygotowania .  Wszyscy agenci byli ściągnięci , obstawione były ulice .  Cały szwadron huzarów miał być wezwany w ostatniej chwili .  Generał gotował się do tego występu z całym bohaterstwem .  Miał być na pewnym bazarze dobroczynnym , zorganizowanym przez polskie sfery arystokratyczne .  Miał się pokazać .  O to mu głównie chodziło .  Zarazem strasznie chciał zobaczyć ruch uliczny , ludzi , życie .  Miał to nieprzeparte zachcenie więźnia , który dał by pół życia za moment , spędzony na wolności , między ludźmi .  Wszystko było gotowe , oberpolicmajster i naczelnik ochrany ręczyli mu za bezpieczeństwo , a zwłaszcza zapewniali , że nikt oprócz nich dwu nie wie o istotnym celu przygotowań .  Około dziewiątej przygalopował zaalarmowany oddział huzarów .  Kareta stała gotowa i dwaj adiutanci z minami , sadzącymi się na oznaki męstwa .  Generał już w futrze schodził ze schodów , czyniąc pod mikołajewskim płaszczem nieznaczne znaki krzyża .  Serce mu biło mocno , coraz mocniej , jeszcze mocniej .  Zachwiał się i upadł .  Wezwany lekarz skonstatował symptomaty nerwicy serca .  Odbyło się konsylium , zalecono wypoczynek , i generał zaczął rozmyślać nad tym , w jaki sposób zredagować podanie o dwumiesięczny urlop .  Orkiestra grała hucznie ostatni swój kawałek .  Znać w nim było radość muzykantów , że nareszcie będą mogli pójść do domu .  Był to hałaśliwy jakiś marsz .  Jeszcze przed chwilą w umyśle Kamy tlał płomyczek nadziei , przed chwilą jeszcze , wbrew wszelkim oczywistościom , nie wyobrażała sobie , żeby szary realizm życia mógł zdeptać i wyszydzić wszystko , co było tak niesłychane .  Od dwu godzin żyła w ekstazie , wśród cudów , ponad bytem .  Krążyła wśród tłumu , była przytomną , uśmiechała się , widziała i słyszała wszystko wokoło siebie .  Od dwu godzin doznawała upajającej rozkoszy spoglądania zza świata na rzeczy ludzkie .  Dziwnymi stawały się rzeczy najzwyklejsze .  Inne , nikomu niewiadome , jej jednej tylko dostępne było znaczenie pewnych słów , dźwięków , barw , kształtów .  W jednej chwili odmieniła się wewnętrzna postać wszelkiej rzeczy .  Oczarowana weszła w rozbawiony , świąteczny tłum i wraz z nim bawiła się swoją tajemnicą .  Było jej wesoło , lekko , łatwo .  Mijał szybko czas wśród gwaru i pustoty karnawałowego bazaru .  Krążyła po kramach , kupowała z wyborem rzeczy , które jej były miłe , dawała hojne naddatki .  Lokaj , postępujący za nią , miał już pełne ręce sprawunków .  — Proszę jaśnie pani — odniosę do karety , bo już nie mam gdzie podziać ! …  — Co to jest ?  Dlaczego jeszcze ? …  — Milcz !  Nie patrz tak na mnie .  Lada chwila .  Upuścił kilka paczek i , podnosząc je , szeptał :  — Jak wejdzie , staniesz u wejścia przy kramie z książkami .  Nie ruszaj się .  Oglądaj książki .  Jak będzie czas , powiem ci .  Pilnuj się w ostatniej chwili !  Przed resursą mnóstwo szpiclów .  Przyjedzie na pewno !  Bij pod nogi o pięć kroków z całej siły …  Dwu elegantów otarło się o nią , patrząc bezczelnie i wesoło .  Lokaj zamilkł i odszedł .  Nie zdążyła go zapytać o jedną rzecz .  Było to coś straszliwie ważnego .  Kiedy poszedł , myśli jej układały się w formę zapytań .  Mijały tylko , przerzucała je , szukając czegoś najważniejszego .  Śpieszyła się .  Każda chwila była policzona , a musiała znaleźć swoje najważniejsze pytanie — musiała na nie odpowiedzieć …  — Boże daj , żeby zdążyć — Boże daj …  — Co się ze mną stanie za godzinę ?  Nikt tego nie wie !  Nikt żywy …  — Po co człowiek żyje ?  Po co ten tłum ?  Po co ten bazar ?  — Co ja mam uczynić .  Dlaczego ja nie wiem , co mam czynić , ani gdzie jestem ?  — Jaki będzie ten jutrzejszy dzień ?  Dziwny dzień , już beze mnie …  — Dlaczego nie pożegnała m się z matką ?  Dlaczego ja o tym myślę ?  Czy ona zrozumie mój list ?  — Dlaczego ja nie mogę myśleć ?  Dlaczego mi się chce krzyczeć , wołać , sama nie wiem co ?  — Czemu zagrali teraz to , co u nas w domu , kiedy była m całkiem mała …  To coś z Mozarta …  Umysł zapadał jakby w drzemanie .  Śnił jej się tłum , muzyka , jaskrawe światła , od których bolały oczy .  Już gdzieś kiedyś widziała to samo , gdzieś kiedyś śniła się jej ubrana dywanami altana , w której siedziały trzy wystrojone panie .  Błogością i szczęściem zdjęło ją odkrycie , że to sen i w tejże chwili ocknęła się .  Zdjęła ją zgroza .  Jak długo trwało jej osłupienie ?  Czy już nie przepadło wszystko ?  Gwałtownie odwróciła się ku wyjściu — szukała wszędzie rozszerzonymi ze strachu oczami .  Czy nie za późno ?  Ach , co za szczęście !  Człowiek w liberii , nakazujące oczy , cichy , spokojny głos :  — Oglądaj .  Kupuj , kupuj ciągle , nie myśl — kupuj , rozmawiaj z paniami , nie myśl …  W uszach szum i daleki jęk .  Poczuła władzę nad sobą , lekkość i siłę w poruszeniach .  Cokolwiek miało nastąpić , było to logiczne , jasne i do głębi zrozumiałe .  Cokolwiek miała dokonać , było to dobre , pożądane , łatwe .  Uśmiechnęła się do swojego szczęścia .  Przez dalekie , rytmiczne jęczenie , którego miała pełną głowę , słyszała jednak wyraźnie , co mówiły do niej rozbawione , sprzedające panie i słyszała swój własny odziwniały głos , swój śmiech i swoje puste słowa .  Potem , mijając wielkie drzwi głównego wejścia , spokojnym okiem zajrzała w głąb szerokich schodów , którymi miało wejść jej przeznaczenie .  Nigdy nie czuła takiej rześkości , wesela i siły .  Przestał jej dolegać ciężar pocisku , który wisiał pod żakietem u paska na płaskim stalowym haku .  Nie czuła żadnego wysiłku przy poruszaniu się z miejsca na miejsce .  Płynęła , jak gdyby ponad ziemią .  Już zapomniała o swoich dręczących , niepodobnych do rozwikłania myślach .  Napadła ją pustota , lekceważenie wszystkiego i szczera potrzeba wesołości .  Zewsząd zastępowały jej drogę pokusy .  To kupić wielki pleciony fotel i patrzeć , jak ten potężny i złowrogi Leon , jako posłuszny lokaj , będzie musiał nieść go przez całą salę .  To ukryć się gdzieś między labiryntem sklepów , zaszyć się w tłum , zginąć , uciec i śmiać się w duchu z ponurych spojrzeń Leona .  Mimo woli głośno roześmiała się , może za głośno , ale nigdy nie widziała tak prześmiesznej zabawki : stoi pajac na rozkraczonych nogach , z parasolem w ręku , kiwa się na wszystkie strony , niezgrabnie , sztywno robi kilka kroków i pada niespodziewanie szybko .  Jakże wesoło …  — Napij się wody !  Zaraz napij się wody sodowej !  Natychmiast …  Idzie posłusznie .  Z rozkoszą wypija dużą szklankę przepysznej jakiejś , mrożonej lemoniady .  Płaci rubla .  Przyćmiewają światła .  Dzwonek .  Patrzy z chciwością .  Wysoko na galerii na wielkim płótnie przebiega szybko żyjący krajobraz : środkiem biegną szyny kolejowe .  Z jednej strony spływają zbocza gór , z drugiej faluje i bije o brzeg żywe , cudne morze .  Z daleka przypływa fala , rozpędza się , zbiera siły , naciera i szerokim płaszczem zalewa brzeg .  Wiatr od morza niesie jędrny , słony chłód , chwieją się na wietrze gałęzie drzew , mijają białe wille , pałacyki .  Przemykają szybko ludzie , patrzący na pociąg .  Znajomy , miły walc narzuca dziwny , rzewny urok na to wszystko .  Ktoś głośno wywołuje tytuł numeru : „ Droga z Nicei do Monte Carlo ” .  — Nigdy tam nie będę — myśli Kama i łzy napływają jej do oczu .  Skoczna , trywialna polka .  Toczy się środkiem drogi pijany jegomość , oszczekują go psy , najeżdża na ń rowerzysta , przewracają się obadwaj w pocieszny sposób .  Wokoło śmiechy .  I Kama się śmieje .  Pijak idzie dalej , wpada w stado owiec i bije się z pastuchem .  Znowu psy , które wydzierają mu z ubrania całe płaty .  Jakiś człowiek niesie coś na głowie w dużym kuble .  Pijak włazi mu pod nogi i zostaje oblany wapnem od stóp do głów .  Wokoło śmiechy .  I Kama śmieje się również , chociaż spostrzega , że ta błazeńska scena zaczyna się wiązać w jakiś straszliwy sposób z jej sprawą .  Nagle zgaszona została cała groza i splugawiona wzniosłość tego , co ma się stać — lada chwila .  Od tego błazeństwa trzeba będzie oderwać oczy i z urwanym pustym śmiechem pójść tam …  Dlaczego tak głupio ?  To niepodobieństwo …  Niepodobieństwo … żeby to mogło się stać naprawdę .  Wie , że zrobi , co trzeba , rzuci , jak trzeba — ale to nie będzie już to samo .  Ona już wie .  Nic się nie stanie .  Coś się nie uda .  Wiara odeszła .  Zostało bierne , bezmyślne poddanie się .  Ani odrobiny pragnienia , ani odrobiny strachu .  Nie — nic z tego nie będzie .  W półmroku widziała obok siebie twarz Leona i ponury blask jego oczu , kiedy oglądał się za siebie , ku wejściu do sali .  Myślała tępo : on się jeszcze spodziewa , a tymczasem to jest niepodobieństwem .  Skąd wiem ?  Wiem , nie mylę się …  Po chwili już nic nie wiedziała .  W głowie czuła zupełną pustkę .  Znikło wszystko , tylko z oddala poprzez mętny zmrok dotykała jej nieubłagana , nieprzerwanie idąca swoim tonem rzeczywistość , liczyła każdą ubiegającą chwilę i oznajmiała spokojnie , że trzeba będzie zacząć chcieć , zacząć działać ?  Kiedy ?  Lada moment …  Tego już nie rozumiała .  W głowie znowu jękliwe dzwonienie .  Lekkość , rześkość w całym ciele , które staje się , jak sprawna maszyna .  Pcha ją i rozpiera czyjaś obca siła , podnosi ja nad ziemię .  W duszy martwy bezwład , ponury , grobowy smutek .  Tęgie są proszki doktora , nigdy nie czuła takiej siły i nigdy nie czuła się tak niezdolną do myślenia , do rozważania .  Gdzieś w innym świecie , poza wszystkim , co się działo wokoło , zaczynały się dalekie , ledwo dosłyszalne szmery , szepty .  Zbliżał się szum jakby nadchodzącej ulewy .  Tu przychodziło zwiastowanie tego , co się stać musiało .  Już idzie okropna chwila , Kama z rozpaczą szukała w sobie woli , chęci .  Rozpierzchły się wszystkie władze duszy , przed oczami tkwił , jak okrutne urągowisko , ruchomy obraz : tacza się pijak po drodze , napastowany przez psy , poniewierany przez ludzi .  Przygnębiał pusty śmiech zgromadzonej gawiedzi , wybuchający co chwila .  Raziła uszy skoczna melodia .  Nagle zabłysły na nowo światła , Kama gwałtownie odwróciła się ku drzwiom wchodowym .  Potok publiczności tłoczył się we drzwiach .  Muzyka uderzyła marsza .  Panie , sprzedające po kramach , zaczęły nakładać okrycia .  Bazar był skończony .  Na dworze padał deszcz .  Długo musiała czekać , zanim zajechała jej kareta .  Błędnym wzrokiem rozglądała się po tłumie , szukając nie wiadomo czego .  Nie rozumiała nic .  Wiedziała jedno , że żyje , że będzie żyła jutro i może jeszcze przez długie lata .  To ją przerażało i wydawało się niepodobieństwem .  Nie mogła tego ogarnąć żadną miarą .  Mokre parasole , błoto , zgiełk zajeżdżających powozów , zwyczajność tego wszystkiego przygnębiała ją , jak potworny , męczący , a nie dający się ogarnąć sen .  Ktoś ujął ją mocno pod ramię i podsadził do karety .  Kłapnęły głucho drzwiczki .  Ruszyli .  Znowu przez okna zaglądał do niej świat obojętny , prawdziwy , nie wiedzący o niej nic a nic .  Niedawno żegnała go z rozkoszą , z dumą , świadomością swojej wyższości nad wszystko , co jest .  Jechała , jak królowa , dla której niczym jest prawo świata …  Teraz wraca , jak wygnanka , jak żebraczka .  Musi poddać się brutalnej władzy jutrzejszego dnia .  Musi w ciągu tej nocy zimowej pogodzić się z dawną dolą , ukorzyć się przed głupimi drobiazgami życia , przywiązać się na nowo do swojego dreptania po świecie , spotykać ludzi , którzy już byli poznikali , jak cienie .  Trzeba będzie przypomnieć sobie ich twarze , ich imiona , ich potrzeby …  Poznała z przerażeniem , jak straszną rzeczą jest pożegnać życie i pozostać .  Wiedziała , że już nic ją nie zajmie i nie przywiąże do siebie naprawdę .  Obudziła się , jak inny , drugi człowiek .  Tamten umarł ; znikł .  Jakże teraz będzie w niej żył ten drugi człowiek ?  Kareta zatrzymała się .  Do środka wszedł Leon .  Już się gdzieś podziała jego liberia .  Był w palcie i kapeluszu .  Siadł , nic nie mówiąc .  Pojechali dalej .  — Dlaczego się tak stało ? — porywczo i ostro zapytała Kama .  — Dlatego , że nie przyjechał .  — Dlaczego nie przyjechał ?  — Dlatego , że nie przyjechał .  Kareta dudniła głucho , deszcz siekł w szyby i przez krople deszczu świat wyglądał mętnie , poczwarnie .  — Słuchajcie , Leon …  — Słucham .  Odwróciła się do niego , patrząc mu z bliska prosto w same oczy .  — Słuchajcie dobrze i nie oszukujcie mnie .  Ja jestem kobieta , ale ze mną nie trzeba było robić prób ani komedii .  Jeżeli przebranie , ta bomba i to chodzenie po bazarze i to głupie kupowanie …  Rozumiecie ?  Jeżeli to wszystko było jeszcze jedną pedagogiczną próbą — to wiedzcie , że ście mnie przeuczyli .  Ja już nic nie zrobię !  Nie chcę żyć .  Nie mogę .  Rozumiecie ? !  Już jestem nauczona , wytresowana , sprawna , doświadczona !  Już mi można powierzyć ważną , trudną rzecz .  A ja nie zrobię już żadnej , nawet najgłupszej .  Rozumiecie ?  Człowiek nie jest maszyną , którą można kręcić za korbę .  Coś się we mnie popsuło .  Ot i dosyć !  Ja was błagała m , żeby nie było prób , komedii , oszukiwania !  Mówiła m wam , że ze mną prób nie potrzeba i przysięgała m , że zrobię dobrze .  Raz , ale dobrze — a teraz …  — Nikt was nie oszukiwał .  To nie była żadna próba .  To była robota !  — Dlaczegóż nie przyjechał ?  — Bo nie przyjechał .  Już wam to raz mówił em .  — Nie wierzę .  — Dobrze .  — Dlaczegóżby mu się śpieszyło na ten głupi bazar , kiedy nigdzie nie wyjeżdżał od pół roku ?  — Taki miał gust .  Przecie i jemu coś wolno .  — Skąd dowiedzieli ście się o tym ?  Jaką macie pewność ?  — Nic wam do tego .  — Puśćcie mnie !  Niech stanie , ja wysiadam !  — Nie .  — Człowieku — nie , nie człowieku !  Nadczłowieku , siepaczu , naczelniku , pogromco ! …  Zrozumcież , o co mi idzie !  Ja nie mogę żyć !  Ani godziny dłużej .  Ja chcę dziś zrobić moją robotę .  Ja wiem , gdzie i jak .  To będzie dobra rzecz .  Niech nie ginę bez zasługi .  Dowiecie się jutro i sami powiecie , że dobrze było zrobione !  A jutro o tej porze będzie ze mnie szmata , a nie człowiek , nędzarka .  Ja nie chcę !  Powiedziała m , że mnie starczy na jeden raz .  Chcę dotrzymać słowa .  Żegnajcie !  Leon oderwał jej ręce od klamki drzwiczek .  Mocno , jak w obcęgach , trzymał jej dłonie w jednej ręce , a drugą szukał pod żakietem .  Szarpnął , oderwał jeden guzik , odczepił pocisk od paska i puścił jej ręce .  Kama chwyciła za puszkę , ujęła mocno i ciągnęła ku sobie .  W tejże chwili dostała potężny cios pięścią po ręce .  Ramię jej zmartwiało , puściła .  Leon schował pocisk do kieszeni paltota .  Jechali w milczeniu .  Kama nie poznawała ulic .  Napadły ją obłąkane myśli .  Na razie stało się , jak gdyby zapomniała o wszystkim , co było .  Nie wiedziała , ani kim jest , ani gdzie jest .  Pamiętała , że ją ktoś boleśnie uderzył .  Kto ?  Za co ?  Czuła się winną .  Co ja zrobiła m ?  Pytała , jak dziecko , które płacze , bo mu się przyśniło , że je obito .  Jakiś tuman zgęszczał się koło niej , przyćmiewając wszystko , wszystko czyniąc możliwym i nieprawdopodobnym .  Czuła tuż przy sobie obecność kogoś strasznego .  To jakiś człowiek , którego się boi , przed którym truchleje , jak pies przed zagniewanym panem .  W głowie huczało ciągle , a miejsca , którymi jechali , stawały się coraz bardziej fantastyczne .  Otwierały się jakieś niezmierzone przestrzenie , morza świateł , morza ciemności …  Wreszcie oprzytomniała .  — Boże , Boże , i cóż się ze mną stanie ? — westchnęła , nie zauważając , że mówi głośno .  — Odpoczniecie przez tydzień , wypłaczecie się , wyśpicie , nawyrzekacie , a za tydzień , we środę o 12-ej w południe , spotkamy się na Instytutowej .  Będziemy planowali dalej .  Musi się udać .  Obmyślimy jakiś diabelski figiel .  Ten łotr musi wyjechać .  Ja go zmuszę !  Wykurzę go z zamku , ale tego nie dosyć , musi przyjść tam , gdzie ja na niego będę czekał …  — I ja ! …  — Wy ? …  Towarzyszko Kamo , wy będziecie nam pomagali , będziemy układali rzecz razem , ale w ostatniej decydującej chwili was tam nie będzie .  — Będę !  — Nie .