Andrzej Strug  Pokolenie Marka Świdy  Marek co chwila mrużył oczy od blasku i pogrążał się w słodkiej nicości .  Budził się — widział gazetę rozłożoną na kolanach , złote ściernisko , pachnące świeże snopy , wyłamaną linię żeńców , którzy już dochodzili do gruszy .  Zasypiał .  Majaczyła daleka wojna z gazety , przemykał się Miski strach przed czymś nadchodzącym .  Trzeba było zerwać się natychmiast na równe nogi .  Ale ciężkie słońce przytłaczało go do ziemi .  Zamroczony i bezwładny macał w ciemnościach za jakowąś pomocą .  Przemknął się kosooki Japończyk z gazety i życzliwie wyszczerzył do niego zęby .  Za nim cienki jak czarny patyk cień pachciarza Froima .  Aż wielka mucha zagrała mu w samo ucho .  Zerwał się i spojrzał ku domowi : aleją lipową już sunął ogromny słomiany dach ojcowskiego kapelusza .  — Pan idzie !  Pan idzie !  Na jego wołanie poruszył się żwawiej ten i ów .  Stara Zośka obłudnie zaintonowała chrypą jakieś śpiewanie .  Nicpoń Jasiek wylazł skądś i jął zbierać zalegające garście , a śliczna przodownica , Józefka , odwróciła się , wiążąc powrósło , i szydziła paniczowi bezczelnie , prosto w oczy .  — I czegoż ty , głupia , się na mnie wyszczerzasz ?  Zęby masz na sprzedaj czy co ?  — Bo z panicza coraz lepszy przystawca .  O , jak się zwijają !  Krysta — nie staraj się tak , bo se wszystkie palice oberżniesz !  O , i Michałowa wyłazi spod gruszki .  Wyspali ście się , co ?  — Oj , słoneczko . . .  Oj , ty Boże . . . — drze się bez sensu stara Zośka .  Blady obłok nakrył pole gorącym cieniem .  Pod nim wisi w powietrzu rozpostarty , nieruchomy jastrząb .  Daleki las drgnął i mieni się w blasku .  — Niech sobie nasz pan klnie i choleruje , niech tam i lagą człowieka przemierzy , we sto razy pan dziedzic jest lepszy od panicza .  — Widzicie ją .  I bez co tak ? — stawiał się niepewnie Marek .  — A już tak .  Starszy pan o człowieku nie zapomni , a paniczowi ten człowiek wszystko jedno , co za nic .  Nie chciała ja by służyć , jak panicz będzie dziedzicem .  — Ja by m ciebie sam nie zechciał — bąkał Marek w strasznej złości .  Nienawidził bezczelnicy , bo w jej głupim gadaniu widział obok chamskiej niewdzięczności za wszelakie pobłażanie i jakiś przykry okruch prawdy .  Jak ona śmie . . .  Jeżeli nie cierpiał i jej , i tych żeńców , i wszystkich fornali , to przecież tylko dlatego , że mu ojciec każe " praktykować " .  Nigdy nie nauczy się napędzać ludzi przy robocie .  Ani wymyślać .  Było to bowiem jakieś niesprawiedliwe i niegodne . . .  Bezwzględnie miał słuszność , ale wstydził się tego i gardził sobą .  Więc nie cierpiał wszystkich " ludzi " na folwarku .  To było jego tajemnicą .  A głupia Józefka ośmiela się tak przy wszystkich . . .  Ojciec przystanął w alei , gada i macha rękami .  Odcina się wyraźnie na tle nieba , na górce .  Gruby mały ojciec w kapeluszu jak parasol i cienki długi Froim w czarnym chałacie i maleńkiej czapeczce żydowskiej wyglądają na dwie figury z jakiejś szopki .  Z Marka wydarł się nagły , niespodziewany śmiech .  I wszystko wkoło stało się wesołe , cudne , ukochane .  Za chwilę będzie wolny !  Za chwilę będzie szczęśliwy .  Słońce roziskrzyło się jeszcze i zapachniał szczęściem cały świat .  Gdy jako tako " zdał służbę " , jak na dziś dość tanim kosztem , natychmiast zapadli się w nicość żeńcy , ojciec , mus i przymus .  Biegł miedzami .  Ciężkie kłosy smagały go po twarzy i kryły resztę niepotrzebnego świata .  Przez chwilę jest żołnierzem japońskim i biegnie przez pole " gaolianu " ze straszliwym , śmiertelnym rozkazem .  Czuje w sobie rozkosz bohaterstwa .  Za chwilę wypełni rozkaz .  Rozpiera go chwała i radość jego czynu .  Szalona rozkosz zatracenia jak żarem płomienia oblewa go od stóp do głów .  Biegnie i , nie wiedząc o tym zupełnie , krzyczy wniebogłosy pogodnym , cichym polom : — Banzaj ! banzaj !  Śpieszył w radosnym niepokoju , pełen niejasnych nadziei na sprawy jakoweś niesłychane , które tej właśnie nocy ze snów jego zapomnianych wynurzyły się i już tam są .  Tam one na niego czekają .  Biegł stęskniony .  Gnała go nieprzeparta ciekawość .  Na próżno wmawiał w siebie , że nic stać się nie mogło , przecie że nic . . .  Zimne Doły zajmowały kilkanaście morgów parowów i wertepów , obrosłych pokręconymi choinami i wszelakim krzem .  Niegdyś parowami wiła się drożyna , którą chłopi z Zieleńca przemykali się w ukryciu i skracali sobie drogę do niedalekiego traktu .  Nie pomagały zasadzki karbowego Gryczana ani grzmoty nad tą okolicą ojcowskich cholerowań , ani tablica z napisem o straszliwych karach , ani nawet sędzia gminny w Oblasach .  Chłopi jeździli tędy , powołując się mętnie na jakieś zamierzchłe przywileje , a po drodze tępili nikłe sosenki i wypasali to pustkowie .  Aż pewnej burzliwej nocy ulewa oberwała całą połać stromego zbocza , które wraz z drzewami i krzakami zjechało na sam spód głównego parowu i na zawsze usunęło nieprawości chłopskie .  Od tego kataklizmu powyżej nasypiska jęły się gromadzić wody i teraz w czeluści parowu lśniło małe jeziorko , obrosłe dookoła zwartym gąszczem tarniny , berberysu i leszczyny .  Marek miał tu wiele kryjówek , ale najmilej było nad jeziorkiem .  Tu na kawałku deski , wspartej na dwóch złomach opoki , czytał , rozmyślał , wreszcie obkuwał się , w mozołem gotując się do rozstrzygających " poprawek " , które stale przywoził sobie na wakacje .  Zaszyty w gąszcz , miał przed oczami tylko pasmo wody i w górze niebo .  Niezgłębiony odmęt światów mieścił się w tym zakątku .  Dość było spuścić się po stromym zboczu i przedrzeć przez gęstwinę , by zapomnieć o tym , co się działo tam na górze między ludźmi , gdzie wszystko było nudną nieprawdą .  On dopiero tutaj stawał się innym Markiem , tym prawdziwym .  Cóż by powiedzieli ludzie , gdyby wiedzieli !  Nigdy się nie dowiedzą .  Nie ma tu żadnego udawania ani skrytości .  Po prostu — tajemniczy jakiś cud .  Gdybyż to można było opowiedzieć !  Ale naprzód niepodobna tego wyrazić , a potem — wstyd .  Niech już tak pozostanie .  Na takie sprawy najmądrzejsi ludzie są ciemni , a najgorsi to dorośli .  Cóż na to poradzić .  Sny — to sny .  W obudzonej głowie zostaje zamęt i wielka ciekawość za tym , co się dopiero co działo i uleciało nie poznane .  Zostaje czasami przedziwna radość , że istnieją jednak tajemne światy .  Choć niewiele o nich wiadomo i prawie że nic , to one ozdabiają wszystko , co tylko jest , i tę codzienną prawdziwość , i ludzi , i wszelkie ich sprawy .  Ale sny — to sny .  Cóż powiedzieć o zjawach , najprawdziwszych , które biorą się nie wiadomo skąd i zaczynają sobie żyć w najlepsze , nie wołane i nie pytane — ukochane !  Pełna głowa wzniosłych myśli , jak w najmądrzejszej książce .  Przed oczami w biały dzień ukazują się obrazy ludzi nieznanych .  Wiele z tych zjawisk zostanie już na zawsze w pamięci jak żywe i własne .  Inne przelecą mimochodem i zgasną , śpiesząc gdzieś przez świat .  Odbywają się tu przedziwne sprawy ludzkie , powikłane , jak w powieści .  One wzruszają do łez , one śmieszą do rozpuku .  Ale takich opowieści nigdy nie było i nie ma .  Wszystko nowe !  Co tam rzeczy zmyślone , napisane — nigdy nic podobnego nie bywa po książkach .  Książkę każdy zrozumie , ale nie takie rzeczy .  Nikt !  Jeden był taki — mały Ignacek , ale Ignacek umarł właśnie w zeszłym roku .  Na szkarlatynę .  To był chłopczyna jedyny , co nigdy niczemu się nie dziwił .  Od pierwszego słowa chwytał rzecz i rozumiał .  Ten się znał na sprawach tajemnych .  Zresztą nigdy nikt .  W domu go napastują , że zawsze lubi być sam .  Komu to szkodzi ?  Że się nie umie bawić ?  Jakieś rozrywki ?  Polowania ?  Utrapienie ojca , że nie ma szlacheckich gustów .  Ach , ten stary !  Przyłazi stary znienacka do parowów .  Sterczy na górze w kapeluszu i wypatruje cichaczem .  Spuszcza się z wielkim trudem i sapaniem .  Sapie , dycha i rozgląda się śmiesznymi oczami .  Przywidziało mu się , że coś tu zastanie , że go na czymś przyłapie .  — I cóż ty tu robisz całymi dniami ?  Żaby pasiesz w tym bajorze ?  — Nie .  Czasami czytam , czasami sobie myślę .  — A cóż ty masz do myślenia ?  — Tak sobie , o wszystkim .  — Tak odpowiada tylko cymbał albo ostatni próżniak .  — Może , proszę ojca . . .  — Może ?  Wielki człowiek , filozof .  Dlaczego nie pojedziesz choćby do Oblasów ?  Trzy tygodnie tam nie był eś .  Nauczył by ś się od Olka co to jest ziemianin , szlachecki syn .  Tu , w tych dziurach , niczego się nie nauczysz !  — Od Olka też się niczego nie nauczę .  To idiota .  — Idiota ?  Ten idiota ojca wyręcza jak dorosły .  Jego nad ludźmi postawić , to nie to , co . . .  — To mi nie imponuje .  A kląć nad ludźmi nigdy nie będę .  Wywiązywała się rozmowa , przewidziana do najdrobniejszych szczegółów .  Stary wypominał litanię synowskich niedołęstw i uchybień , a Marek odgryzał się apatycznie , jakby z musu .  Kapelusz i biały kitel ojca znikały wreszcie za krzakami .  — Osioł jeden .  Pustelnik . . .  W zeszłym roku powyżej zapuszczonego kamieniołomu ( opoka tutejsza uparcie dawała znikomą ilość wapna ) oberwała się ziemia i między korzeniami koślawej sosenki odsłoniły się białe żebra , piszczele i czaszka ludzka .  Z bijącym sercem stał Marek nad tym odkryciem .  Długo trzępciał i dygotał .  Wreszcie opamiętał się i wnet odgadł .  Były to kości pana Tuchołki .  W okolicy nic nie słyszano o takiej bitwie .  Prawdopodobnie może nawet nie było jej zupełnie .  Ale tu właśnie zjawił się zakapany tragiczny powstaniec , który padł , świadcząc krwią straconej sprawie .  To było niezbite .  Wyłonił się , odkrył jemu jednemu , małemu Markowi .  Tajemniczy , wieczny znak !  Opodal na miejscu wynioślejszym wykopał Marek mogiłkę głęboką na łokieć .  Wysłał ją grubo gałązkami sośniny , pachnącą macierzanką , odważnie pozbierał resztki do ostatniej kosteczki , przeniósł i ułożył w porządku .  Usypał kopczyk , okrył go darniną .  Niech spoczywa w spokoju pan Tuchołka .  I nikt nie ma o tym wiedzieć !  To imię nieznane ogarniało w sobie wszystko , co czuł i wiedział Marek o zamierzchłych czasach .  Co słyszał od dziadka , który sam był w partii , co wyczytał w jedynej książce , która w klasie krążyła z rąk do rąk w kółku kolegów wtajemniczonych i pewnych .  Duch pana Tuchołki żył w jarach Zimnych Dołów , krążył wszędzie i ożywiał puste miejsca .  Stał się towarzyszem , pomagał myśleć , czuwał i wspierał .  Z nim uczyniło się miło .  Znowu nikomu nie można tego wytłumaczyć , nawet oznajmić .  Ludzie są ludźmi .  Jeden tylko był na świecie Ignacek , który od razu pojął był niesłychaną nowinę .  Cóż , kiedy umarł .  Ale i on nie odszedł całkiem .  Snuł się gdzieś zawsze w pobliżu i słyszał , co się do niego mówiło .  Nieraz w klasie , zwłaszcza na ostatniej godzinie , kiedy nuda stawała się już zupełnie nie do wytrzymania , zmarły kolega porozumiewał się z nim cichaczem , wiercił sprytnymi oczkami i wyrabiał swoje miny .  Raz tylko był na wakacjach w Jordanowicach .  Ten czas przesiedzieli przeważnie w parowach .  Marek podzielił się z nim posiadłością .  Wymierzyli granicę , ułożyli pracowicie wielkie kamienie graniczne i połać z jeziorkiem otrzymała nazwę Marki , zaś część z kamieniołomem i z widokiem na trakt i na wieś Zieleniec była Ignacowem .  Pobudowali , kopiąc w zboczach , dwa szałasy , gdzie odwiedzali się nawzajem , żyjąc zresztą samodzielnie , a porozumiewali się z dala umówionymi okrzykami .  Szałas w Ignacowie był urządzony z komfortem .  Najmilej tam było siedzieć w dni deszczowe , gdy przed szałasem palił się ogieniek .  Piekli kartofle i rozmawiali o wszystkim po swojemu , czyli jak nigdy nikt z nikim .  Po takim Ignacu na darmo było szukać przyjaciela .  Rok szkolny wlókł się z dnia na dzień i zawsze przeważała nuda .  W klasie było za ciasno i jakoś podle , głupio było i nijako na stancji u pani Habinakowej między łobuzami i osłami , pod terrorem " dryblasów " , panów z najstarszych klas , którzy już palili papierosy i gadali o pannach .  Marek żył drzemiąc i patrzał sennym okiem , jak ktoś za niego odrabiał lekcje , wysiadywał w szkole i brał w jego imieniu dwóje i piątki .  Ten ktoś zastępował go nawet w zabawach i bijał się za niego z kolegami .  Budził się na święta , gdy przyjeżdżał do domu , odżywał zupełnie podczas letnich wakacyj .  Po wojnie japońskiej nastała era zaburzeń i wielkich w Polsce nadziei .  Zapanował męt , weszło w modę strzelanie do dygnitarzy i strajków , co wówczas nazywano terrorem .  Ojciec te sprawy potępiał , matka wynosiła je pod niebiosa , a Marek nie zdążył wyrobić sobie o tym własnego zdania .  W piątej klasie zastał go przewrót szkolny i już odtąd nastały tak zwane ( na wyrost ) " polskie porządki " .  Walki i ofiary proletariatu wyrobiły i uczniakom jaką taką niepisaną konstytucję .  Od razu skończyło się z przeklętym odwiecznym rygorem .  Uczyniło się w szkole przyjemnie , ustał strach .  U pani Habinakowej " dryblasy " wykradały się kędyś na całe noce , a pomimo to kucharka i obie służące zaszły wkrótce w ciążę .  W tym okresie burz i przemian Marek zaczytany był w powieściach Juliusza Vernego , potem w Uranii Flammariona , i nie bardzo wiedział , co się działo dookoła .  Urania oderwała go zupełnie od spraw ziemskich .  Miał zostać astronomem .  W pogodne noce w ciągu długich godzin wystawał z zadartą głową i z rozkoszą dawał się wciągać otchłani niebios .  Na wielkanocnej spowiedzi przyznał się do wyznawania herezji , że Bóg — to po prostu siła ciążenia , za którą zamęczono Galileusza i Giordana Bruna .  Otrzymał jednak rozgrzeszenie , ale został na drugi rok w piątej klasie z matematyki .  Przyszły astronom , przybywszy do domu z przykrą nowiną , wytrzymał perory i biadania , wszystkich przeprosił , wszystko przyobiecał i rozpoczął swoje rozkoszne labo .  W parowach , gdzie wiernie pilnował porządku pan Tuchołka , zastał wszystko pomyślnie .  Zastał siebie dawnego , prawdziwego , i dobre lotne myśli .  Od razu nawiązały się sprawy tajemnicze , widzenia i zjawy , i rozmowy z Ignackiem — jak za najlepszych czasów .  W szałasach zarządzone zostały znaczne ulepszenia , przybyła skrzynka z przyborami do pisania i z niezmiernie grubym kajetem .  Z obrzynka deski narządzony został stół .  Marek pisał pamiętnik .  Na pierwszej stronicy czerwonym atramentem wykaligrafowany był tytuł : Na pierścieniach Saturna .  Któregoś lata , w upalne południe , poza krzakami przesunęła się postać zgięta we dwoje pod jakimś ciężarem .  Obudzony ze szczytnej kontemplacji , — sam nie wiedząc kiedy , Marek zerwał się , wyskoczył z szałasu .  Ujrzał drepcące bose nogi , a nad nimi worek , wypchany czymś bardzo ciężkim .  Nie wiedząc po co — ach , jakże od dawna wyczekiwał czegoś nadzwyczajnego — zawołał groźnie : — Stój !  — Worek zsunął się na ziemię — potoczyły się oczywiście dworskie kartofle .  Znowu nic .  Nic niesłychanego , a rzecz taka zwyczajna i głupia .  Cóż go obchodzi , że kradną ojcu kartofle ?  Dziewczyna , jak dzika koza , odsadziła się od razu w górę na ostrostrome zbocze i znikła w leszczynie .  Bez chwili namysłu skoczył za nią , ot , ze zbytków , złapać szkodnicę , postraszyć i puścić .  Ale w momencie przedzierania się między kolącą tarniną , gdy ujrzał w górze , tuż nad sobą , jej białe nogi . . .  Było to nieznane .  To było okropne .  Błogie .  Straszne .  Jedna sekunda .  Dopadł jej w ciasnym miejscu , w samym gąszczu .  Uwięzła .  Z zielonego cienia spojrzały weń wystraszone , dzikie , szare oczy .  Czarnymi , spalonymi rękami przygarniała na piersi rozdartą koszulinę .  Dygotała .  — Nie bój się . . .  Ja tylko tak . . .  Niedołężnie wymawiał słowa .  Coś go dusiło .  Spojrzał i natychmiast odwrócił oczy .  Oboje dyszeli w cierpkim zapachu rozprażonych liści .  Marek szeptał :  — Nie bójże się , głupia — ja tylko tak . . .  Możesz sobie zabrać swoje kartofle . . .  Dziewczyna nie odrywała od niego ogromnych , po dziecinnemu przerażonych oczu .  Ostrożnie pogłaskał ją po głowie .  — To nic !  To nic !  Przychodź sobie kopać choćby co dzień , ja ci nie dam krzywdy zrobić . . .  Bo to we dworze mało kartofli ?  Tędy dobrze wynosić , nigdy nikogo , tylko ja . . .  Spuściła głowę i patrzyła kędyś spode łba , bokiem .  Nagle zerwała się i chciała się przecisnąć między Markiem a zwartym gąszczem krzów .  — Nie . . . nie !  Nie uciekaj !  Mocno ją objął , zatrzymał dygocącą .  Sam drżał ze wstydu .  Dziewczyna była prawie naga , koszulina i spódniczka wisiały w strzępach : Przez skautowską koszulę ogniem paliły go ciemne jagody nie odrosłych jeszcze , dziecinnych piersi .  Strasznie .  Cudnie .  Boże — co tu robić ?  To było jak sen .  Jak zmyślenie .  — Niech mnie panicz puści ! . . .  Nie mógł się od niej oderwać .  Poznawał niesłychane , które się stawało .  Więc to jest tak ?  Uwielbieniem zdejmowały go białe kolana dziewczyny .  Czuł dla niej nieprzebraną wdzięczność , że już stoi spokojnie , przytulona .  Że na coś czeka . . .  I on czekał .  Dopiero pod sam koniec lata doczekali się oboje .  Widywali się codziennie .  W najdzikszym zakątku , w największym gąszczu , ukryci przed całym światem i przed każdym przypadkiem , założyli sobie dom .  Szałasek wysłany był sianem i zabezpieczony od deszczu .  Marek wykradał z domu matczyne koszule i stare ubrania , nosił smaczne rzeczy , dźwigał cichaczem całe plecaki kaszy i słoniny z domowej spiżarni — co dzień czymś Łuckę obdarował .  Naturalnie uczył ją czytać , a sam nauczył się przy tym całować .  Słodycz tych pieszczot pogrążała go w nadziemskiej niemocy .  W ciągu długich godzin spoczywali w milczeniu , zatopieni w sobie spojrzeniem .  Łuska piękniała w oczach .  Opowiadał jej o różnych mądrościach i obiecał nauczyć ją wszystkiego .  A jak tylko skończy szkoły i będzie dorosły . . .  Na to przysięgał .  Bo jest wolnym człowiekiem .  Nic mu nie znaczy szlachectwo ani ojcowski folwark .  Dlaczego nie ma być chłopem , a zarazem znakomitym astronomem ?  No nie ?  Tak bywa ciągle w Ameryce , a zdarza się nawet i w Czechach ( demokracja ! ) .  Pomimo woli , nie wiadomo kiedy i jak , w niepamięci i we trwodze . . .  We wstydzie i w szczęściu — wreszcie . . .  Wracając do szkoły Marek już wiedział , że przestał być dzieckiem , które żyje przez sen i nic nie widzi z tego , co jest .  Obudził się i z niezmierną , jakby świeżo odnowioną ciekawością , rozglądał się po świecie .  Wszystko było inne .  Najosobliwszą nowością w tej nareszcie szóstej klasie był jego nieznajomy sąsiad z lewej strony , duży chłopak o śmiesznym sterczącym nosie , nazwiskiem Botwid .  Z prawej , tak samo jak zeszłego roku , siedział najpilniejszy Nusym Skurnik , specjalnie wyzyskiwany przyjaciel od podpowiadania i ściągania .  Ów Botwid spadł do klasy jak z księżyca .  Siedział napuszony , z miną pełną odrazy , jakby wszystko , co tu było , zdejmowało go nieposkromioną ohydą .  Nigdy się nie śmiał ani nawet uśmiechnął .  Do nikogo nie zagadał pierwszy .  Był odgrodzony od klasy jakby parawanem .  Nauczycieli ignorował .  Wyrywany , odpowiadał półgębkiem , jak z łaski , i zawsze doskonale .  Przezwano go lordem Kretynem .  Ni mniej , ni więcej przebywał on w Anglii , gdzie się podobno był nawet kiedyś urodził .  Po polsku mówił bez błędów , ale pociesznie i sztucznie .  Zresztą nie rozmawiał z nikim , a otwierał gębę tylko w razie ostatecznej potrzeby .  Na mieście spotykano lorda Kretyna w monoklu , czasami w towarzystwie siwego pana i wspaniałej pani , którzy dojeżdżali skądściś w te strony własnym olbrzymim samochodem .  Monokl wyśmiewano , ale samochód zaimponował .  Marek trzymał się wobec tego wszystkiego w zimnej rezerwie , ale pilnie obserwował Anglika .  Tego roku , późną już jesienią , zachciało mu się być pięknym .  Właził w lusterko i martwił się .  Zakradał się do prywatnego salonu pani Habinakowej i pozował przed wielkim " tremem " , popstrzonym przez muchy .  Bywało lepiej i gorzej .  Czasami był zupełnie brzydki , chwilami przystojniał , najczęściej i stale bywał pospolity , nijaki .  Nie mógł się wyrzec nieokreślonej nadziei na urodę , kiedyś , może gdy zmężnieje , może kiedy przyjdą wąsy . . .  Na ogół brzydził się sobą .  Wynikło to utrapienie w sklepie Widerkiewicza z materiałami piśmiennymi na widok wspaniałej pani , jaka chyba jedna jedyna mogła być na świecie .  Jakaś przejezdna wielka dama z okolicy .  Jej kapelusz , okrycie , zapach , jej oczy — wszystko zdumiewało i było tak doskonałe , że zdawało się nieprawdziwym .  Mocna i duża , jakaś giętka w każdym ruchu .  Jej głos . . . Aliści przed sklep zajechał samochód .  Za szybą siedział z monoklem w znudzonej twarzy kolega Botwid .  Marka przeszedł dreszcz .  Zląkł się , że natychmiast może być przedstawiony bóstwu , bóstwo , zauważy jego istnienie — spojrzy . . .  W nieprzebranej mnogości zamajaczyły mętnie najdalej idące możliwości .  Ale Anglik czekał sobie na ulicy .  Pani wyszła , wsiadła do samochodu , znikła .  W sklepie został po niej ostry zapach nieznanych perfum .  Odtąd jego stosunek do sąsiada stracił wiele z samodzielności i rezerwy .  Odczuł chęć zbliżenia się , nastręczał podstępne okazje , niemal zabiegał .  To go poniżało we własnych oczach , ale co tam .  Byleby bodaj usłyszeć cośkolwiek . . .  Po tym , co zaszło , nie mógł już być dłużej takim brudasem .  Szorował się i kąpał , wybierał jakieś mydła i napisał do domu list o nowe ubranie , gdyż " nigdzie się pokazać nie może " .  Jakże zazdrościł urody Żołdowiczowi .  Zamienił by się z nim bez namysłu , mniejsza o jego głupotę .  I taki niebotyczny osioł chodzi we chwale , wszyscy się za nim oglądają !  Miasto było nikczemne .  Nic się tu nigdy nie działo .  Dziura pełna gęstej nudy .  Wszystkie twarze znajome .  Wszystko z góry wiadome .  Moskiewskie sfery czynownicze i wojskowe znowu na pierwszym miejscu .  Po krótkim okresie niejakiego wahania ustaliła się tu po dawnemu Tuła " rodina moja " .  Z przepychem i paradą , z niezmiernym napływem kudłatego popstwa poświęcono właśnie nową , cebulastą cerkiew , olbrzymie paskudztwo , które zawaliło na wieki wieczne jedyny piękny plac miasta .  Już tłuką w ogromne garnkodzwony na pohybel lepszym nadziejom .  A tyle prorokowano — i cóż to będzie —  lada dzień , jutro , wreszcie na wiosnę .  Od samej wojny , od tylu już lat . . .  Nic nie będzie .  Marek był ze wszystkiego niezadowolony , a najbardziej ze siebie samego .  Dotąd nigdy nie miał ze sobą najmniejszego kłopotu .  Żyło się dobrze , nawet radośnie .  Głupio , po dziecinnemu , uroczo .  Skądże ta nuda ?  Oczy , które śmiały się do całego świata , nic teraz nie widziały , jeno pustkę i wszystko , co najgorsze .  Po co w ogóle myśleć o sobie ?  A myślał ciągle .  Chciał być zupełnie innym .  Zachciało mu się być czymś .  Gdybyż przynajmniej miał nadzieję , że kiedyś dojdzie do czegośkolwiek .  Ale żadnych widoków .  Nie ma inteligencji ani odwagi .  I ta podła brzydota . . .  Spojrzeć po klasie — każdy wie , czego chce .  Jeden chce mieć rower , drugi zbiera marki pocztowe i nic mu więcej nie potrzeba , inny ciągle się modli i wybiera się przystąpić do mariawitów .  Ten się kocha , tamten wie , że będzie lekarzem , inny rolnikiem .  Ten i ów należy do tajnego kółka i coś tam knuje .  Reszta zaś nie chce o niczym wiedzieć — to są właśnie najmądrzejsi .  Żyć sobie bez troski !  Ach , te troski . . .  I pewnego wieczora napisał wiersz .  Sam nie wie , jak się to stało .  W najgłębszej tajemnicy , wstydząc się sam siebie , podziwiał własne dzieło , nie wierząc jeszcze , że on to sam wymyślił i napisał .  Natchnienie !  I od razu wiedział o sobie wszystko .  Wszystkiemu była winna piękna pani .  Niechże będzie błogosławiona !  Nigdy jej nie zobaczy .  Zawsze jej zostanie wierny .  Na poezje zakupiony został podłużny zeszyt w safianowej miękkiej oprawie .  Nosił go zawsze w kieszeni , na sercu .  Pisał z rzadka , tylko wówczas , gdy się w nim budziło natchnienie .  Było to przedziwne drganie w sercu , przedziwna żałość nad samym sobą i bliskie , wzbierające łzy .  Czasami nawet płakał .  Nigdy nie potrzebował się namyślać , pisało się samo , szybko , nie wiadomo kiedy , jednym ciągiem .  Zaczynało się i urywało — wiersz był gotowy .  Zawsze o niej jednej .  Modlitwy .  Litanie .  Jakże bywał szczęśliwy !  Ona porywała , jak kiedyś gwieździsta otchłań niebios .  Teraz nic a nic nie chciał o niej wiedzieć — niech na zawsze pozostanie tajemnicą i zagadką .  Odzyskał dawną niezależność w stosunku do Botwida .  Ale coraz gorzej mu szło w ułatwionej " polskiej " szkole .  I matematyka , i języki — nawet ten polski , upragniony od pokoleń .  Nusym Skurnik robił za niego , co mógł .  Kandydat do złotego medalu kręcił głową .  — Świda , opamiętaj się !  Byle choć cośkolwiek !  Czyż trzeba dużo ?  Tu trzeba mało .  Ale nic ?  To już całkiem za mało .  — Cóż , kiedy nigdy nie mogę zebrać myśli .  Owszem .  Ja chcę .  — Po co tu jakie myślenie ?  Teraz wszystko łatwo .  Wszystkie osły poprzechodzą .  Żołdowicz przejdzie , ciebie jednego zostawią na drugi rok .  Niech go zostawią na trzeci rok , na siódmy rok !  Co o jego sprawach może wiedzieć taki Skurnik .  Z geografii przechodzili właśnie Anglię .  Stary profesor Konczewski opowiedział swoje wrażenia z dawno odbytej podróży ( " kiedy królowa Wiktoria była dziewicą " ) i zabierał się do wyrywania .  Ale wzruszony młodymi wspomnieniami uśmiechnął się łaskawie i odłożył niemiły " katalożek " .  — Mamy tu jednak , o ile się nie mylę , prawdziwego Anglika .  Botwid !  Pójdź no tu i opowiedz nam , co wiesz o swojej Anglii .  Botwid wyszedł na środek , ukłonił się wytwornie i sztywno — jak w najprawdziwszym kinematografie — spojrzał po klasie ze wzgardą i zaczął :  — Anglia , panie profesorze , nie jest moją .  Za to w Anglii nie mówią nikomu przez " ty " , chyba w modlitwie lub w psalmach do Pana Boga dla wyrażenia najwyższej czci . . .  Nie wiedząc , co na to odpowiedzieć , stary belfer wygnał go sprzed katedry i długo coś skrobał o tym skandalu w wielkim dzienniku klasowym .  Po czym wyrwał Marka , bardzo szybko odprawił go z pałą i porwał inną ofiarę .  Marek pisał w brulionie .  " Czemu od pół roku siedzisz koło mnie jak mormon ?  Nosa zadzierasz , kiedy wszyscy nie gorsi od ciebie .  Nie każdy może przyjechać z Anglii .  Ale ty też nie przyjechał eś jeszcze z wielu miejsc , jakie są .  Samochodem nikomu nie zaimponujesz , nawet w naszej dziurze .  Ani monoklem .  Nie rób ze siebie małpy .  Czyż każdy Anglik musi być taki ?  Jeżeli nie , to się nie przymuszaj .  Możesz mi odpisać w paru słowach .  A jak nie , to nie " .  Wydarł kartkę i pod ławką podał sąsiadowi , nie patrząc .  Przed końcem lekcji otrzymał odpowiedź .  " Zachowuję się jak należy w waszym kraju , gdzie wszyscy są ciemni i głupi , gdzie się nic nie dzieje : Nie przyjechał em tu z własnej woli , bo pod przemocą .  Tam mi było dobrze .  Jest to mój permanentny protest .  Oderwali mnie od wszystkich przyjaciół , więc po co mam się do kogo odzywać ?  Monokl to sprawa prywatna , a od razu mnie przezwali lordem Kretynem !  Jacy inni , taki ja .  O tobie wiem , co myśleć .  Ale ty nic , więc i ja .  Jeżeli chcesz , to od teraz możemy się znać .  Od dawna miał em zamiar zaprosić cię do siebie na wakacje .  Jeżeli się zgadzasz , odpisz zaraz " .  Mknęli .  Marek zgubił się w pędzie i w obrazach podróży po dalekich , nieznanych stronach .  Unikał pamięci na to , co go czeka u kresu za horyzontem sinych lasów , ku którym wciąż dążą i wciąż je mijają , i zawsze widzą przed sobą inne , nowe .  Może tak będzie wiecznie ?  Ach , było by najlepiej .  Najwyższe szczęście pędzić ku czemuś nieznanemu i nic nie wiedzieć !  Lasy , piachy , pustynne mokradła , rozległe jak całe krainy , wielkie , niespodziane jeziora , nieznane rzeki .  Przetną jakąś linię kolejową , która zaszła im drogę , przejadą pędem , trąbiąc przeraźliwie , przez środek jakiegoś żydowskiego miasta , przez brudne rojowisko niższych tworów , kątem oka ujrzą ich nikczemną nędzę i wylecą znowu w piękny świat , oni dwaj , ludzie wolni , panowie .  Botwid patrzał przez swoje szkło na lewo , Marek na prawo .  Nie mówili ze sobą prawie nic .  Botwid w ogóle był niemową , Marek trzymał język za zębami ze strachu , że nie wytrzyma i zapyta wręcz , albowiem byli już niedaleko .  Gdy się dowie , zdradzi się ze swoim strachem , ze swoją radością .  Anglik nic nie powie , ale dostrzeże w lot , czego nie powinien .  Najlepiej — nie pytać o nic i nic nie wiedzieć .  A jeżeli ona właśnie , kiedy już tak strasznie blisko , płynie sobie w tej chwili po dalekim morzu ?  O tej porze może jest gdzieś w Szwajcarii , może na wyspie Wright ?  Taka wielka pani może być wszędzie .  Zdusi , zdławi żal , sekunda rozpaczy .  Natchnienie zaszepce maleńki wierszyk , najcichszy , najtajniejszy .  Przybyli późnym wieczorem .  Nikt na nich nie czekał .  Marek skłonił się najpiękniej , jak umiał , poważnemu starszemu panu , który stał uśmiechnięty pod kolumnadą wjazdową .  Ale był to stary lokaj Teofil , który Botwida pocałował w rękę .  W sieni olbrzymiej i wysokiej jak kościół , w półmroku , stały z obu stron posągi .  Zalana światłem sala jadalna , daleko w przestrzeni , pośrodku stół zastawiony po królewsku .  Kredens , cała budowla , piętrzy się jak wielki ołtarz .  Marek zasiadł do kolacji stropiony , wszystkiego niepewny i siebie , niemal w przerażeniu .  Jadł , bojąc się obejrzeć wokoło .  Nigdy nie widział nic podobnego .  Do stołu usługiwała prześliczna panna w muślinowym fartuszku .  Wstyd było brać , gdy podawała półmiski taka piękność .  Botwid spoglądał na nią ostro , z nienawiścią .  Z wytwornością jako gospodarz pożegnał gościa i życzył mu dobrej nocy .  Wydał mu się tutaj , na miejscu , nie tylko dorosłym , ale jakby starcem .  Przez schody , o jakich się czyta tylko w powieściach , kozaczek podobny do przebranej dziewczyny cicho po grubych dywanach zaprowadził go do jego pokoju .  Był to wielki gabinet , zasłany dywanem , z alkową , z balkonem otwartym na szumiące drzewa .  Na oknach stały olbrzymie bukiety róż .  Wyszedł na balkon , gałęzie drzew sięgały prawie do okien .  Migotały przez nie gwiazdy .  Zadumał się .  Ocknął się .  Kozaczek stał przy drzwiach w kornej postawie .  Odprawił go , rozebrał się szybko i wsunął się do olbrzymiego łoża .  Ugięło się pod nim , zakołysało sprężyście , miękko , rozkosznie .  W szumie drzew grała tęskna , znajoma melodia .  Na chwilę zamąciło się wszystko .  Marek zerwał się , usiadł na bujającym się materacu .  Wszystko to było jak z literatury .  Zawrotna jazda .  Tajemniczy zamek , pełen wspaniałości i niewiadomych przyszłych wydarzeń .  Cisza milczenia nad tym , co ma być jutro . . .  I otóż mądre były dziecinne brednie i zmyślenia tamtych lat .  Samotne fantasmagorie , te , które się rodziły w Zimnych Dołach , pełne niemożliwej nieprawdy , były przeczuciem , naprzód wybiegającym widzeniem tego , co kiedyś miało się stać .  Ze zdumieniem stanął po raz pierwszy na brzegu jeziora , do którego przylegał park .  Sina dalekość i biała cerkiewka na wyspie , i białe kwilące rybitwy .  Jakby tu kiedyś był .  Ta sama , dawna ożyła w nim niespokojna , dygocąca radość i jej znajoma dolegliwość , i jej rozkosz .  Każdego życie jest spisane w niecofnionych wyrokach i musi się wypełnić do samego ostatka .  Ciska ktoś człowiekowi okruszynki wiedzy o tym w mętnych snach .  Marek dopiero teraz posiadł na własność swoje czasy dziecinne , spostrzegł bieg własnego życia i domyślił się , że nic się nie staje nadaremno , gdy ktoś za rękę prowadzi ludzką istotę , bezradną i ciemną .  Zdarzyła się chwila , gdy czuł tę rękę w swojej — ciepłą , dobrą .  Na zamku panowała zupełna swoboda , każdy robił , co chciał .  Tryb życia był osobliwy .  Mieszkańców nic nie łączyło .  Było tu jak w hotelu , gdzie każdy sobie .  Schodzili się tylko dwa razy co dnia na obiady i kolacje , jak w pensjonacie .  Hrabia Lutyński , wytworny starzec , już niedomagał na umyśle i w rozmowie mieszał kilka języków .  Usłyszawszy nazwisko młodego gościa , od razu przyznał się z nim do powinowactwa i ku wielkiemu zakłopotaniu Marka opowiadał niestworzone historie o jego dziadku , a nawet o rodzonym ojcu .  Pomieszał mu się przodek Świda z przodkiem Kmitą i odtąd stale już nazywał Marka — monsieur Kmita .  Zapędzał się i w opowiadania skandaliczne z kronik różnych rodów magnackich i brnął w prostocie ducha w najgrubszą pornografię bez względu na obecność młodych chłopców i córki .  Pani Chosłowska nie zważała na to , zresztą nikt nie słuchał , co plecie stary .  Botwid był dla ciotki uprzejmy , jednak Marek zauważył parokrotnie jego szybkie spojrzenia , którymi obrzucał ją , gdy na ń nie patrzyła .  Po prostu zionęły nienawiścią .  Starał się niczemu nie dziwić .  Nic jeszcze z tego nie rozumiał , ale przeczuwał nieomylnie , że ci dwoje mają jakąś wspólną utajoną historię i prowadzą jakąś grę .  W rozmowie o rzeczach najpotoczniejszych rysy ich przybierały cechy wyrazistsze , jak maski aktorów , głos załamywał im się , spojrzenia się wymijały .  A słowa były obojętne , grzeczne .  To znowu wpadali w język angielski i gulgotali , zapominając o gościu .  Pani Chosłowska zawsze miała dla Marka uśmiech i uprzejme słowa , ale nie zwracała na niego żadnej uwagi .  W każdym razie był jednak niczym i był zwyczajnym szczeniakiem .  Nie oczekiwał też niczego innego .  Był szczęśliwy , że mógł być z nią pod jednym dachem , upajać się jej zapachem , uwielbiać ją ukradkowymi spojrzeniami .  Spotkania przy stole były jedynymi momentami , gdy mógł ją zobaczyć .  Co dzień , za każdym razem pojawienie jej było niespodziewanym cudem , nową rewelacją jej czaru — jeszcze jedną zdumiewającą przemianą .  Marek , wytrawny samotnik , opanowany i skryty , nie mógł podołać zadaniu ponad siły .  Zdradzał się .  Mimo jego szalonych wysiłków , by pokryć wrażenie , piękna pani rychło odgadła jego śmieszną tajemnicę .  W braku lepszej rozrywki bawiła się nim i zaczęła mu okazywać wyjątkową łaskawość .  Kokietowała go , odurzała , doprowadzała go do szczytu śmieszności i zapominała o nim w jednej chwili , gdy wstawano od stołu .  Marek od pierwszego z nią spotkania nazajutrz po przyjeździe ani na chwilę nie odzyskał przytomności .  Obiad i kolacja .  O południu i wieczorem dwie fale uderzały weń co dnia i rozbijały wszelkie rodzące się rozumniejsze pomyślenia o tym .  Wieczorna fala wtrącała go w ekstazę na całą noc .  Usypiał jak zatruty czarownym napojem , a niebawem szmer , czyjś dech , skrzypnięcie posadzki podrywało go na równe nogi .  Nadsłuchiwał i drżał we trwodze .  Wypadał na balkon i otwierał ramiona ku ciepłej nocy , ku ciemnej czeluści parku .  Wszędzie majaczyła wizja najtajniejsza , na którą nie było słowa , która nie układała się nawet w pomyślenie .  Była ona jak niedostępna żadnemu pojęciu zatarta pamięć o widziadle sennym .  Migotała w gwiazdach , szeptała w szmerze gałęzi , wszędzie , kędy spojrzały oczy , uparcie stawała w ciemnościach .  Zarzucała na ń swoje opętanie w potoku woni , ciągnącej z głębiny mroku od niewidzialnej gęstwy rozkwitłych jaśminów .  Jej tajemna moc nakazywała zarówno wierzyć , jak i przeczyć .  Tak — nie .  Tak — nie .  Spokojnie mierzył te słowa starożytny zegar stojący na konsoli pod lustrem .  Tam w głębi majaczyło widmo tego , co się miało stać — lub nie .  Lustro już wiedziało naprzód .  Na wielkopańskiej klaczy , ujeżdżonej wybornie , okrążał dookoła jezioro , przesadzał płoty i rowy zawsze samotny .  Pani Chuna — tak się to urobiło jakoś w rodzinie z imienia Jadwigi i było jakieś znamienne i cudne — obiecała mu kiedyś towarzyszyć , ale snadź zapomniała o tym .  I ona wyjeżdżała na dzikim karym ogierze imieniem Erebus , ale samodzielnie i w porach nieprzewidzianych :  Na próżno marzył Marek o konnym spotkaniu .  Na koniu mógł był się wydać nieźle , nie jak śmieszny wyrostek - niezgrabiasz na śliskich posadzkach magnackich wspaniałości , kiedy mu przy stole leciało wszystko z rąk .  Jeździł i Botwid na hunterze Express , ale też własnymi drogami .  Raz spotkał go Marek pośrodku wsi Szyrkawce , otoczonego przez szaro - brudną masę stłoczonego chłopstwa .  Chciwie wpatrzeni w młodego dziedzica , stali bez czapek , zasłuchani .  Botwid z wysokości konia przemawiał donośnie i spokojnie .  Mówił w czysto chłopskiej białoruskiej gwarze swobodnie , lepiej niż zazwyczaj po polsku .  Spostrzegłszy Marka , urwał mowę , dodawszy tylko :  — Do widzenia , dobrzy ludzie .  Wytrzymajcie i bez te dwa lata .  I proście Pana Boga , żeby m dożył .  Jak dożyję , i wy doczekacie .  I jak to wam obiecywał em — wszystkiego dotrzymam .  Zostańcie zdrowi !  Przetorował sobie drogę przez zbity tłum .  Baby całowały go po butach , chłopi biegli za koniem .  Pokłusowali razem .  Za wsią Botwid odezwał się :  — Pan plenipotent wnet będzie o tym wiedział przez Żydów .  Wieczorem przyjdzie do ciotki radzić .  Dobrze im tak .  — Zaśmiał się drewnianym głosem " po angielsku " .  — A cóż takiego ? — nieśmiało spytał Marek .  Botwid zasadził monokl i zatoczył wokoło okiem .  — To wszystko moje .  Dwadzieścia siedem tysięcy dziesięcin !  Tartaki , kamieniołomy , smolarnie , fabryka mebli , kerpentyny , celulozy .  Lasy , bory , cegielnie , rasowe obory , stadnina . . .  Czort wie , czego tu nie ma .  Niedźwiedzi moc .  Co tam niedźwiedzie — łosie są .  Podpisuje dziadek , stary ramol z wodą w głowie , a rządzi ona z panem Pieńkowskim .  Temu najlepiej !  A czy ja mu czego żałuję ?  Niech mnie drze .  Ale krzywda ludzka ?  Nie !  We mnie krew białoruska z dziada pradziada .  Niech no ja dożyję !  Zapamiętają chłopi młodego Botwida z pokolenia w pokolenie .  Byleby dożyć . . .  — Tych dwóch lat nie dożyjesz ?  — Ej , kolego Świda .  Nie takie to proste .  — Dlaczego ?  Powiedz !  — Opowiedział by m z ochotą .  Ale jeszcze nie czas .  Jeszcze mogę wytrzymać .  Kiedyś powiem ci wszystko , tobie jednemu .  Marek pomyślał : tajemnice rodu Botwidów , powieść Walter Scotta .  Ale mu to zaimponowało .  Park był obszarem trudnym do zbadania .  Jego ogrom okopany wysokim starym wałem i fosą ( robota jeńców tatarskich ) zawierał całe łąki z sianokosami , kępy olbrzymich dębów , stawy obrośnięte oczeretem .  Przepływała tamtędy rzeka z wysepkami , z mostkami .  Najpiękniejsze miejsca były to wąskie cyple parku , daleko zabiegające w jezioro .  Na końcu jednego z takich półwyspów wybrał sobie Marek miejsce do kąpieli .  Raz wylegiwał się nago na słońcu , patrząc w obłoki , rozmarzony i wciąż po swojemu oczekujący na niewiadome .  Usłyszał tętent konia — pani Chuna kłusowała wzdłuż jeziora .  Przywarł do piasku .  Tętent głuchł , zacichał i wzmagał się znowu .  Przybliżał się , nadlatywał , i już był tuż - tuż . . .  Leżał struchlały , zamknął oczy .  Erebus dychał potężnie tuż nad nim .  Rozpędzony koń niespokojnie przebierał nogami , pryskając gorącym piaskiem na nagie rozciągnięte ciało Marka .  Pani Chosłowska długo patrzyła w dalekość jeziora .  Nagle ogier zachrapał i rzucił się w bok .  Spostrzegła i ona .  Roześmiała się .  — Dzień dobry , panie Marku !  Przepraszam — gdyby m wiedziała . . .  Ale niechże pan wstanie !  Zerwał się .  Zaszumiało mu w uszach .  Skulił się , osłaniał , jak mógł .  — Niech pan stoi spokojnie , równo .  Ślicznie się pan opalił .  Niech no mi pan popatrzy w oczy . !  Spojrzał .  To nie mogło być snem .  Więc widział jak we śnie .  Pochylona z konia , patrzyła na ń uporczywie , głęboko , poważnie , bez cienia szyderstwa .  Opętała go oczami .  Widział w nich niezgłębioną otchłań i swój cały los w tej głębinie .  Nie był sobą .  Stawał się niewolnikiem , rzeczą , niczym .  Już nie czuł wstydu .  Chwytało go szaleństwo .  — Niech pan stanie tam , na kamieniu !  Wskoczył na ciepły , wygładzony złom granitowy , wystający z wody .  — Niech pan założy ręce na karku — tak !  Czemu pan tak drży ?  Przecie chyba dzisiaj dość ciepło ?  Muszę pana narysować .  Pan wie , że jestem malarką ?  Erebus kręcił się i przeszkadzał jej patrzeć .  Raz po razu wielokrotnie cięła go szpicrutą .  Ogier wspinał się , rzucał się w bok , wreszcie skoczył jeszcze i stanął drżący .  Napatrzywszy się , ruszyła koniem , podjechała tuż do kamienia .  Giętka szpicruta drżała w jej ręku .  — Pan się we mnie kocha ?  A umie pan być wierny ?  Ślepo oddany ?  Na przepadłe ?  Wytrzyma pan próbę ?  Chciał przemówić , wargi mu drżały , w gardle zacisnęło się coś .  Nie mógł odpowiedzieć ani słowa .  — A ot moja próba !  Cięła go na odlew przez pierś i natychmiast z zamachem cięła po koniu .  Ogier stęknął i odsadził się z miejsca .  Już znikła między olchami .  Dopiero w tej chwili uczuł Marek ból .  Czerwona , nabrzmiała pręga piekła jak ogień .  Od piersi spływały po całym ciele strugi rozkoszy .  Stał na kamieniu i nie śmiał się ruszyć .  Lękał się , że się zbudzi i wszystko stanie się nieprawdą .  Przybył graf Pieremietjew , potentat z Petersburga , zaprzyjaźniony z domem .  Przy stole zapanowała francuszczyzna .  Graf , dżentelmen już szpakowaty , dziwnie nadskakiwał Botwidowi , który zachowywał uprzejmą odporność .  Pani Chosłowska była jakby łącznikiem między gościem a siostrzeńcem .  — " Znowu tajemnica " — myślał Marek .  Gdy obserwował ten arystokratyczny zespół , zdawało mu się , że przenika jakiś dramat rozgrywający się za tymi udanymi uprzejmościami i pustą rozmową .  U kredensu uwijała się piękna panna pokojowa , rzucając ku państwu ciekawe spojrzenia .  — " I ona w to wplątana " —  imaginował sobie Marek .  Stary hrabia gadał w przestrzeń nie słuchany przez nikogo .  Stary komediant rozmyślnie robi idiotę .  A ten Moskal to właśnie najgorszy łotr . . .  Pożałował kolegi Botwida , który broni się , jak umie , ale jeszcze nie widzi całej głębi intrygi .  Z nią nikt nie wygra sprawy — to demon .  Marek wiedział , że jeszcze jest poza spiskiem , ale każdej chwili na jedno skinienie nakazujących oczu , za jeden uśmiech . . .  Czyż on wie , co zrobi ?  Botwid często poglądał na ń z drugiego końca stołu wzrokiem zagasłym i znużonym , jakby wzywając ratunku .  Na to wszedł pan plenipotent Pieńkowski , przepraszając natarczywie za opóźnienie , zakręcił się , zagadał , obejmując niezwłocznie reżyserię całej intrygi .  Noc była parna .  W nieprzebitych ciemnościach drzewa szamotały się z wichrem , który wpadał i przelatywał .  Zacichały liście , nastawało milczenie i Marek czekał .  W pewnej chwili w parku odezwały się głosy .  Marek zakradł się na balkon , przyczaił się za balustradą .  Poznał skrzekliwy głos grafa i rozkoszny niski ton pani Chosłowskiej .  Dźwięki rosyjskiej mowy dobiegały niejasno .  W ciemnej przestrzeni , nie wiadomo — blisko czy daleko , majaczyła biała plama jej sukni .  Rozmowa wzmagała się , przygasała i nagle w ciszy wybuchł jej śmiech .  Zagrała w nim zła siła , przemoc , triumf nad wszystkim , co dobre , słabe , szlachetne .  " O ty , piekielna — ty , przepiękna ! "  Cisza .  Zapach róż wpełzał do pokoju i rozpościerał się w ciemnościach .  Za oknem cichutko zaszeptało obudzone drzewo .  To łopotała drżąca , struchlała osika , która żyła w wiecznym niepokoju , wciśnięta między obce szlachetne drzewa .  Marek słyszał szybkie uderzenia własnego serca .  Tak — nie .  Tak — nie , powtarzał niestrudzenie i cicho stary zegar .  Na sekundę ożyły ciemności stłumionym , niezmiernie dalekim łyśnięciem .  Gdzieś jeszcze dalej , zza świata , ozwał się ciężki pomruk .  Idzie burza . . .  I nagle zaszumiały , zahuczały drzewa .  Pod arkadą alkowy , na tle mętnej poświaty okien stanęła czarna postać .  — To ja !  Opasała go niemożliwość .  Jak gorąca kąpiel , oblała go władza jej nagiego ciała .  Palące usta pełzały po jego twarzy , wężowe miękkie palce błądziły po obezwładnionych ramionach , po biodrach .  Zaogniła się , zapiekła bolesna pręga pod ciężarem jej piersi .  Sen ! Sen !  Sen !  Nadchodzi czyjaś potęga , nadlatuje przemoc .  Lada chwila spełni się straszna tajemnica .  Już tuż !  Już tuż !  Wydziera się z niego żywa moc , toruje sobie bolesne , rozkoszne drogi — rozwiera się dusza , rozpęka , aż jako śmierć , jak cud przedrze się w nieposkromionym , rwącym potoku wypełnienia szaleństwa .  Ciężko przelewały się dalekie grzmoty .  Co chwila w nagłych przebłyskach objawiały się i gasły jej oczy , jej usta , jej piersi i nagi połysk rozrzuconego ciała .  Czuł na twarzy jej oddech i ciche nakazujące słowa .  — Przysięgasz ?  — Przysięgam !  — Na zawsze ?  — Na wieki !  — Tylko ja jedna ?  — tylko ty !  — Czekaj .  Jutro się dowiesz .  Nikt nie ma nic poznać !  Pilnuj się !  Słuchaj ślepo !  Już jej nie było , gdy zatętniła po liściach ulewa .  Nazajutrz , gdy pociąg ruszał ze stacji , zaczęła się w wagonie rozmowa .  Już wszyscy w okolicy wiedzieli .  Stary pan , lekarz tutejszy , stwierdzał niezbicie :  — Dziedziczna mania samobójcza .  Dobrze znał em Botwida ojca .  Trzy razy próbował i dopiero za czwartym . . .  A ot i ten mały już zaczyna .  Rana ciężka , ale wyjdzie .  Zdegenerowany ród .  A ze strony matczynej , po kądzieli — stary hrabia Lutyński , opiekun , a w razie czego generalny spadkobierca , zawsze był narwańcem , fortunę magnacką stracił i już idiocieje .  Pani Chosłowska , hr . Lutyńska z domu — jeszcze przecudna baba , ale też zwyrodniała .  Znana petersburska Mesalina — na prawo i na lewo .  Jeszcze podlotkiem w Instytucie Smolnym to było . . .  Na uczcie koleżeńskiej w osobnej salce hotelu " Janina " zaledwie paru maturzystów było jeszcze o tyle o ile przytomnych .  Przebrzmiały toasty i mowy : i serdeczne , i napuszone , i najgłupsze .  Marek nie mógł jakoś odbyć swojego występu .  Rozpędzał się i cofał .  Koniecznie musiał tym kolegom wypowiedzieć wszystko , co tylko czuł w takim dniu !  Jakże był wzruszony wiedząc , że oto za chwilę rozejdą się i rozpodzieją się po świecie , każdy sobie .  Naraz ich wszystkich pokochał .  Przez całe dziewięć lat nie zważało się na nich — tyle że byli .  Gdzież się podziało tak szybko tyle lat ?  Wszyscy życzą sobie na tę przyszłość .  Każdy się spodziewa najlepszego .  Ale życie tak szybko przemija . . .  Mają wiedzieć i zapamiętać na zawsze , że ani jedna godzina nie wraca .  Niech żyją !  Niech nie gniją po różnych dziurach na dobrych posadach , na swoich folwarkach . . .  Niech nie tyją , nie głupieją od razu .  Niech im się jak najdłużej czegoś chce !  Wydało mu się , że od tej chwili , gdy wstaną od uczty koleżeńskiej , zależy los każdego z nich i wszystkich .  Taki dzień ! . . .  Byli przy kawie i likierach .  W różnobarwnych butelkach , flakonach , kamionkach porozstawiane były zagraniczne i krajowe specjały .  Opatentowani dojrzałością wchodzili w swoje od wczoraj nabyte prawa .  Z lubością i dumą wdrażali się w obyczaje i nałogi tych starych , Rozmawiali i zachowywali się już jakoś inaczej .  Zagrzebywali swoje urocze niemowlęctwo , dbali , żeby nic zeń nie zostało .  Jeden przed drugim udawali .  W toastach sadzili wzniosłościami , jak to czynili przy wódce ich ojcowie .  Była już etykieta i śmieszna powaga .  Polska , Młodość , Młoda Polska , Społeczeństwo , My pokażemy , Nasza epoka i znowu Polska , i jeszcze , i jeszcze .  A co najmniej połowa z nich pójdzie stąd hurmem prosto na Jezuicką ; na dziwki , niejeden po raz pierwszy w życiu — w taki dzień !  Marek pociągał złocistą słodką benedyktynkę i czyniło mu się coraz bardziej gorzko .  Ogarniające go mętne " zawianie " było jak czarna ciemność .  Nie mógł dłużej milczeć .  Albowiem jeśli się rozejdą bez jego ostrzeżenia . . .  — Koledzy !  Cicho tam , Leparski !  Daracz , słuchaj !  Koledzy — ja mam głos !  — Uwaga , panowie !  — Jeszcze jedna mowa ?  — Świda się obudził !  — Koledzy !  Kto deklamuje : " ruszaj z posad , bryło świata " , a sam się nie ruszy — cóż się stanie z całą bryłą ?  A któryż to z was zamierza się ruszyć ?  Proszę !  Niech się odezwie !  — Wszyscy ruszamy do domu !  — Co znaczy ruszać się ?  — Nie przeszkadzać !  — Koledzy !  Bez żadnej blagi — to rzecz najpierwsza .  — Majorkiewicz zakończył swoją wspaniałą mowę słowami godnymi rycia na spiżu . . .  — Majorkiewicz , właź pod stół !  — Powiedział był : oby śmy doczekali niepodległej Polski !  Oto program młodego pokolenia .  Doczekać — wielkie słowo !  Zaprawdę , w takim czekaniu jest niezmierna głębia dziejowa !  Żyjcież zdrowo po siedemdziesiąt i siedem lat , a gdy powyzdychacie , nie doczekawszy spełnienia polskich życzeń , nie wasza będzie wina .  Potomność was rozgrzeszy i z kolei będzie czekała .  Ale niedoczekanie ich i wasze !  I twoje , kolego Majorkiewicz ! . . .  — Brawo , Świda !  — Czego ty się czepiasz ?  — Upił się !  — A my doczekamy !  — Niech gada !  — Cicho tam !  — Drodzy koledzy — nade wszystko strzeżcie się być porządnymi ludźmi .  Człowiek tylko porządny — to jest największe nic .  To właśnie bryła , której nic nie poruszy z " posad " .  O posado !  O folwarku !  O żono — żono z posagiem . . .  O kapitaliku uciułany !  — Tylko socjalizm !  — Precz z Żydami !  — Proszę o głos !  — Siadaj , Skurnik , to nie o tobie , któż z nas od ciebie nie ściągał ?  — Słuchajcież ! ! !  — Tylko takie właśnie najszanowniejsze kołtuny czekają , a nigdy nic z tego .  Ludzie żywi myślą , chcą , walczą , zdobywają !  Ja wam . . .  — Frazes !  — Niech żyje walka !  — Z motyką na słońce !  Dziękuję pięknie . . .  — Głową o mur ?  — Tchórze !  — Koledzy , ja mam głos !  Więc jeżeli nie chcecie czynu , jeżeli nie ma w was ani woli , ani odwagi , tedy — cicho o tym !  Świętości nie szargać !  Zachować godność niewolnika !  Milczeć o Polsce .  — Brawo !  Brawo !  — Mocno powiedziane !  — Idiota !  — Sam jesteś idiota !  I jeżeli w tym roku doczekali śmy jubileuszu trzechsetlecia świetnej dynastii Romanowów , jeżeli w tym roku zapomnieli śmy o pięćdziesięcioleciu powstania . . .  — Kto zapomniał ?  — Chyba ty !  — Jeżeli w tym roku . . .  — Dosyć tego !  — Kazanie popielcowe !  — Gadaj po prostu , czego od nas chcesz ?  — Otóż to .  Koledzy , ja chcę , ażeby śmy wszyscy w tym wielkim dniu uczynili rachunek sumienia na całą przyszłość , gdyż dopiero od jutra mamy rozpocząć prawdziwe życie .  Między innymi chcę i tego , żeby ani jeden z naszego grona nie ważył się pójść prosto stąd na Jezuicką .  Przynajmniej dzisiaj , wara wam , bydlaki jedne ! . . .  Drodzy koledzy !  Jestem zbyt wzruszony , żeby wyłożyć wszystko , co dzisiaj czujemy .  Więc rozstańmy się dzisiaj , pogrążeni w skupieniu .  Już kończę , a na koniec chcę , by śmy się tutaj , zaraz , związali uroczystą przysięgą . . .  — Przysięgamy !  — Wszyscy co do jednego !  — I ja !  — Do grobowej deski , przyjaciele !  Bracia !  — Zawsze razem ! . . .  — Na progu salki stanęły dwa tragiczne widma .  Bez kropli krwi w trupich twarzach , słuchały .  Ich znękane oczy , utkwione w Marka , zdradzały zarodek jakowejś myśli .  Dwaj samobójcy dostrzegli jakieś świtanie — a więc można będzie żyć ?  Chwiejnie , trzymając się mocno pod ręce , zmierzali ku biesiadnemu stołowi .  Przyklękli , wysoko wznosząc prawice .  Po zielonych policzkach spływały łzy .  — I my przysięgamy !  — Amen !  To wierni przyjaciele Junkiewicz i Byszewski szczęśliwie powracali z Rygi .  Do późnej jesieni rozglądał się Marek po wymarzonym Krakowie i jakoś nie mógł się połapać .  Zapisany na Studium Rolnicze z rzadka chodził na wykłady .  Przepełnione audytorium budziło w nim odrazę .  Pomimo że tu nikogo nie wyrywano , nie pilnowano i że każdy był wolny — w przykry sposób przypominało to sztubę .  Jakieś nieoczekiwanie puste były i te wyższe studia .  Raził go nawał nowego koleżeństwa .  Chciał być sam , musiał dojść ze sobą do ładu .  Na razie bowiem nic jeszcze nie wiedział .  Leniwie zwiedzał zabytki miasta , łaził wszędzie od rana aż do obiadu u Chmury .  Kraków wzruszał go swoją melancholią i rezygnacją : Polubił mury , Planty , hejnał .  Ładny był tutejszy smętek , jeno wysiedzieć w tym było za nudno .  Spodziewał się , jak wielu , że znajdzie tu skrawek wolnej żywej Polski .  Nic podobnego .  Tyle że gazety pisały bez cenzury , a w oknach wszystkich księgarni leżały zakazane książki .  Ani śladu życia .  Tu i ówdzie grupy zapalczywej młodzieży i z rzadka awantury na komersach w sali Johna i na wiecach w Collegium Novum .  Kościoły , Wawel , muzea zawierały odmęt pamiątek sprawy umarłej .  Tu dopiero dokonał odkrycia , że Polska naprawdę spoczywa w grobie .  Opłakana i uczczona , leży zamurowana , a nad nią Kraków —  Mauzoleum , jedyne miejsce do składania wieńców , narodowych westchnień i łez .  Wielka przeszłości !  Jakże ją czcił i wielbił .  Ale szukał czegoś żywego .  Potrzebował podniety , gdyż ciągle jeszcze drzemał .  Zasnął na letnich wywczasach w Jordanowicach i dotychczas nie mógł się ocknąć .  Zamknęło się w nim coś dawnego , a nic się jakoś nie zaczynało .  Męczyli go ludzie , nudziły książki , sam ze sobą czuł się nijako .  Z kolegów tu byli Darasz i Majorkiewicz .  Darasz należał do wielu organizacyj i zaczynał wodzić rej w jakiejś świeżo odszczepionej grupce .  Opowiadał niestworzone dziwy o rosnących potęgach i nadchodzących przewrotach dziejowych .  Natarczywie wciągał kolegę , ale apatia Marka była mocniejsza .  Zresztą był na takie " bujanie " zbyt krytycznym : rosnące potęgi , bliskie przewroty — zawsze się tak gadało .  Majorkiewicz , genialny karykaturzysta szkolny ( a cichaczem pornograf ) , utonął w akademii , pracował od rana do nocy , gdyż przekonał się dopiero tutaj , że nic nie umie .  Tylko sztuka !  Marek rozglądał się między ludźmi , patrzał , słuchał — ale nie mógł sobie nikogo upatrzyć .  Nurzał się w próżniactwie .  Nie czuł z tej racji żadnych wyrzutów , ale nienawidził swojego pustego dnia .  Nie nudził się , on walczył z tą pustką i szukał odpowiedzi .  Po co żyć ?  Nikt o to nie pytał , tym bardziej na niego spadał ten obowiązek .  Nowy tutejszy kolega , ekspatriowany warszawianin i szykowiec Rewkowski , również dusił się w Krakowie .  Bojkot uniwersytetu pozbawił go ukochanej " stolicy " .  Tęsknił za wrzawą , za życiem .  — Co tam wy z prowincjonalnych dziur . . .  Dla was tu raj , boć żadnego nawet porównania z Siedlcami , nawet z Łomżą .  Ale my z Warszawy . . .  Rewkowski wybierał się do Sorbony , gdzie studiowało mnóstwo jego kolegów .  Ten do reszty zbrzydził Markowi historyczne miasto .  Wymusił na nim przeświadczenie , że nie gdzie indziej jak w szerokim świecie szukać mu należy samego siebie .  Zaczął pisywać listy do domu i w mętnych aluzjach przygotowywał sobie grunt do daleko idących propozycyj .  Ale czyż podobne idee mogły przebić niespożyte mury drewnianego dworku w Jordanowicach ?  Utopia !  Tysiące polskich studentów mogło się rozjechać po wszystkich Europach , byle nie pewien Świda .  — Żadnych głupstw ! —  tyle ojciec , a matka — ach , owszem , gdyby nie paryska rozpusta . . .  Nie Paryża mu było potrzeba .  Zabrakło mu — siebie .  Sam sobie się zgubił .  Nieznacznie oderwał się od niego wiecznie obecny , zażyły sobowtór , ukochany podpowiadacz myśli .  To on wybierał i wskazywał oczom rzeczy osobliwe , on odsłaniał głębie .  Nurtowała tęsknota za dawniejszym , kiedy się żyło ponad prawdą dnia , kiedy wraz z małym Ignackiem znali się na najtajniejszych sprawach , kiedy pustelni w Zimnych Dołach naprawdę strzegł prawdziwy pan Tuchołka .  Teraz trzeba na serio .  Nie można być wiecznie dzieckiem .  Jakże smutno !  Do diabła — jest się dorosłym .  Przymuszał się i dzień , dwa przychodził na wykłady .  Kurs szedł w całym rozpędzie , wyprzedzili go dawno i nikt się nie oglądał na Marka .  Nic nie rozumiał z przyrodniczych mądrości .  Cała ta wiedza wydawała mu się zbędną .  Czyż aż tyle trzeba , żeby być sobie papą Świdą , który licho wie po co też kiedyś skończył te swoje Puławy ?  Nieporozumienie , wmówiony konwenans .  Blaga wierutna .  Co innego na przykład astronomia . . .  Ale i to było kiedyś . . .  Gdzieżeś ty , Uranio , królowo otchłani gwiazd ?  Darasz rozgrzeszał go z próżniactwa i sam czuł wzgardę dla audytoriów .  — Tylko idiota może się obkuwać w takich czasach .  — W jakich ?  — Tylko ślepy nie widzi , w jakich . . .  Nieraz o tym gadali , Marek uważał go za maniaka .  W końcu listopada na rocznicę śmierci Wyspiańskiego wznowiono Wesele .  Marek poszedł , bo jakże było nie pójść , ale był źle uprzedzony do przedstawienia , nasłuchawszy się od małego dziecka zachwytów , a w ósmej klasie wyczerpującego wykładu i komentarzy do każdego słowa przez nudziarza i pedanta pana profesora Knopfa , którego dla nochala i zwisającego podgardla zwano pelikanem .  Zrobiły swoje i wypracowania , mozolnie i gorączkowo pitraszone nocami w przeddzień ostatniego terminu , ściągane z różnych artykułów literackich i od Nuchyma Skurnika .  " Język Wyspiańskiego " , " Idea Złotego Rogu " , " Lud polski w Weselu " .  No —  zobaczymy .  Ujrzał to , o czym nie miał ani pomyślenia , ani pojęcia .  Nie znał Wesela , nic o nim jeszcze nie wiedział .  Chłonął żyjące obrazy , opętany muzyką słowa , urzeczony przez sprawę najgłębiej tajemną .  Jak kwiat mistyczny rozwierała się przed nim i potężniała , rosnąc w oczach .  Za każdym obrazem wzmagało się widzenie rzeczy niedostrzegalnych , niepoznawalnych .  Coraz nowe i nowe odsłaniały się tajniki spraw codziennych i ludzi powszednich , takich jak wszyscy , jak każdy — jak on sam .  Wszędzie siebie poznawał .  Wpleciony w misterium , roztapiał się i zanikał .  Wsiąkał w ogrom czyjegoś myślenia , czyjegoś cierpienia .  Ogarnęło go , omotało , spowiło czyjeś potężne , tragiczne marzenie .  Pełne rozpaczy , najserdeczniejsze , rodzone .  I to , co już w sobie wiedział , i to , co dawniej majaczyło wpółsennym , dziecięcym myśleniu , i to , co młodymi oczami już na wpół dostrzegał , patrząc po ludziach .  I jeszcze jak skądś , z głębiny , jak z zapomnianych snów rozwarło się przed nim i odezwało słowo jego plemienia , echo zamarłego życia praojców , przekazane we krwi , wyssane z mlekiem matki , nieomylne i wieczyste .  Treść oczytana , słowa znajome na pamięć i postacie , i symbole zatarły się i zanikły wobec nawałnicy nieznanego objawienia .  Spoza każdej zjawy dramatu wyrastały zjawiska nowe , teraz , dopiero co , z niczego zrodzone .  Zewsząd tryskały promienie niezachwianej prawdy .  Uderzały w duszę , biły w samo serce .  Aż rozwarło się na oścież serce zamknione .  Marek łkał gorącymi łzami w ukorzeniu przed świętością , rozmodlony w Polsce .  Jej wizja posępna i ukochana weszła mu w duszę i stała tam , jak cierń .  Nie dawała o sobie zapomnieć , bolała , jątrzyła .  W niepokoju , w zachwycie nosił ją w sobie , jak cudem odnaleziony skarb , którego szukał nadaremnie i o nim śnił .  W dzień zimowy o poranku stanął oczarowany u wylotu ulicy Sławkowskiej .  Sukiennice , Panna Maria , Rynek w śniegu i w ciszy .  Snują się czarne cienie ludzkie , przędą powszedni dzień .  Nad nimi stare wieżyce i mury .  Niespożyte i odwieczne czekają na ludzi .  Za nich czuwają .  Cierpliwie patrzą na starych i młodych , na pogrzeby i na orszaki weselne .  Aż kiedyś wypełni się czas , nastanie dzień .