Andrzej Strug  Żółty Krzyż  Tom 1  Tajemnica Renu  Zapadał zmierzch i na chwilę opanowała świat straszliwa cisza .  W niebywałym milczeniu zapowiadał się jakowyś kres i koniec wszystkiemu , co dotrwało do tej godziny zmierzchu i jeszcze żyło .  Wnet zerwie się trzask piorunów i chmurna noc zawyje orząc i prując powietrze w błyskawicach i dymach .  Nie ostoi się nic , dokona burza swego dzieła , powali , uśmierci , zagrzebie w ziemi ostatnią resztę tego , co czai się jeszcze i trwa już ostatnim tchem . . .  W ciszy na dalekiej równinie płonęły spokojnie ciemnopurpurowe pożary .  Zapadająca noc otulała je coraz szczelniej , gubiąc , myląc odległości w czarnej przestrzeni .  Chwiały się , falowały wielkie ognie i zdawały się sunąć światem jak widma .  Unosiły się i opadały , rozpościerały się po ziemi i wypiętrzały się , rosły sięgając ku ciemnemu niebu , zawalonemu od horyzontu do horyzontu jedną bezmierną chmurą .  Tu i tam na niskim pułapie nieba rodziły się i znikały , jak gasnące zarzewie , blade , mętne łuny .  Szybko gęstniały ciemności , zatracały się rzeczy najbliższe — szczątek muru ze sterczącym jeszcze kominem , pochyła żerdź od telefonu , strzaskany pień drzewa z jedną jedyną wielopalczastą , nagą gałęzią , która wołała w przestrzeń jak rozwarta dłoń , wzywająca ratunku .  Okrywała noc wszystkie okropności tych miejsc i dała odpocznienie zmordowanej ziemi , i zdawało się teraz , że już na zawsze , na wieki wieczne utai noc bezeceństwa , bohaterstwa i zbrodnie , które szalały tu bez przerwy , bez wytchnienia w ciągu trzech nocy , trzech dni .  Niepodobna , by za tym razem o swojej godzinie , jak co dnia , podniosło się jutrzejsze słońce , żeby się obnażyła bezwstydnie jakowaś prawda niemożliwa , potępiona i przeklęta .  Po tym , co się tu działo , nie może odżyć i nie powinien żyć na nowo splugawiony obszar ziemi .  Nie porośnie trawa i nie zaśpiewa ptak , nie wzejdzie dzień nad pustynią — i nie objawi się już nic .  Nic , jeno czarna noc zapomnienia .  Wlokły się jedna za drugą i jedna za drugą wciąż już ostatnie i wciąż odradzające się sekundy ciszy .  Czyż wyginęło już i zmarło wszystko , co żyło ?  W przenikliwie napiętej cichości lada chwila odezwie się nad pobojowiskiem czyjś głos olbrzymi , nadludzki .  Wypowie się gromowe słowo gniewu bożego czy szyderczy jak wycie pocisku śmiech szatana ?  Z głębin ciemności ozwał się jęk człowieczy , zgłuszony , jakby spod ziemi , i jął się powtarzać słabiej , wyraźniej , miarowo , spokojnie jak oddech .  W tej bezsłownej , cichej mowie wypowiadało się znękanie , zgnębienie ludzkiego bólu i jego ostatnia skarga .  Już nie było w tym wiedzy o sobie ani czucia , ani wołania ratunku , ani modlitwy do Boga , ani żadnej ludzkiej nadziei .  Tym językiem bezgłośnym oznajmiały się ostatnie sekundy czyjegoś żywota .  Już znikł i zapodział się był ów człowiek , syn ziemi , i uszła z niego dusza , został po nim jeno ślad , pogłos cichy , milknący , a w nim zew śmierci , jej potęga i nędza .  Gasł w ciszy i odzywał się znowu , ledwie dosłyszalny , coraz rzadziej , coraz słabiej .  Kapitan Déspaix od dawna wsłuchiwał się w ów głos ostatni i jedyny , który ocalał na świecie .  Czuwał pilnie i chwytał z chciwością każde najcichsze jego tchnienie , albowiem okropna była jego samotność .  Trzymał się go mocno , był to bowiem jedyny ślad czyjegoś istnienia , jakiejś zagubionej prawdy .  Mimo jątrzącego bólu , który dolegał i piekł , wiercił w nim i ciążył mu wszędzie , jednak chwilami usypiał , ale i przez sen czuwał , by nie zgubić wątłego promyczka wśród ciemności , utrzymać jedyną nić przewodnią , która zdoła wyprowadzić go kędyś z ciasnej , podziemnej przepaści .  Nic o sobie nie wiedział i niczego nie pamiętał , w rozbitej głowie czuł tylko ból zamętu .  Nie mógł zebrać myśli , gdyż już nie umiał my śleć , zapomniał myśleć .  Wciąż miało mu się co odkryć , coś się miało w nim nieodwołalnie zakończyć .  I gubił się , i znowu tonął w pustym odmęcie .  Gdy wreszcie umilkł i zginął mu jedyny żywy głos , kapitan Déspaix zaczął osuwać się kędyś w dół i opadał , pogrążał się coraz głębiej .  Usnął i natychmiast wylazły spod ziemi te same , dawniejsze ruchliwe maszkary .  Zanim go osaczą i zgubią , patrzą weń ogromnymi , płaskimi oczami , które są puste jak ze szkła , a tają w sobie okropną groźbę .  Na próżno szuka wyjścia i ucieczki — jest odcięty .  Chwyta go poczwara w żelazne ramiona , łamie mu żebra , łamie mu krzyże i dusi .  Ostatni szept ostatniej myśli : „ To jest śmierć . . . ”  Śmierć porywa go w oślepiającym blasku , w huku rozsadzającym czaszkę .  . . . Pustka , bezwład .  Postrzega jakąś potworną własną nieobecność .  Jest nigdzie .  Całkiem nie jest .  Nie ma nic wokoło niego , nic , jeno straszliwy , niepojęty ból .  Wije się , skręca się w tym bólu i nareszcie , nareszcie umiera już naprawdę .  Po wielekroć , sto , tysiąc razy ginie i wynurza się znowu z powrotem bez chwili opamiętania , bez chwili spoczynku .  Pastwi się ktoś nad nim , druzgoce go , dźwiga wysoko i wali nim o ziemię , rozdziera i depce w nim ostatni strzęp . . .  Porwała go i wciągnęła w siebie straszliwa , zawzięta maszyna .  Hucząc i wyjąc przewleka go przez swoje tryby i koła , podaje go coraz dalej i dalej , po drodze miażdży żelaznymi młotami , kraje żelaznymi kleszczami , szarpie na żelaznych iglicach i hakach .  Żelazo , wszędzie zimne , nieubłagane żelazo . . .  Długo , bez końca ciągnie się sen o bólu .  Warczy rozpędzona maszyna — cóż jeszcze zdoła mu uczynić , jaką męczarnię zadać , gdy wypluła już i rozproszyła jego ostatnią odrobinę ? . . .  Ocknął się .  Natychmiast porwał go strach przed czymś najokropniejszym , przed niewiadomym .  Tonąc w głębokiej nocy , wlekli się z mozołem , po omacku , niewidzialni ludzie .  Od dawna z daleka ciągnąc weszli byli o zmierzchu w strefę bojową .  Brnęli przez rowy , przez zdradzieckie doły pełne mułu , przez wzgórza usypane pociskami , przez grząskie kałuże , przez szczątki drutów , przez sterczące z ziemi deski i bale , potykali się na każdym kroku wśród tysiąca niespodzianych , niewidocznych przeszkód .  Deptali w ciemnościach po cichych na wszystko trupach , po rannych , którzy oznajmiali się stękaniem bólu , i po leżących wszędzie pokotem żołnierzach , którzy , wyrwani z kamiennego snu , wybuchali złorzeczeniem i klątwą .  Ale nawet w najbezecniejszych wyzwiskach brzmiała radość i była wdzięczność , nadchodziła bowiem nareszcie zmiana — zmiana po trzech nocach i trzech dniach nieprzerwanego boju .  Ludzie śmiertelnie sponiewierani , półżywi , skonani w trudach i w głodzie , w strachu , bez snu , bez kropli wody — zrywali się ochoczo , jak cudem wskrzeszeni .  Zaroili się i zagadali wyłażąc jak spod ziemi z czeluści ciemnej nocy , i skupili się w czarne gromady gotowi do ciężkiego marszu na całą noc , bo każdy krok po rumowisku i bezdrożu będzie ich oddalał od okropnego pola i od świtu jutrzejszego dnia , gdy wraz ze śmiertelnym grzmotem pierwszego pocisku na nowo roztworzy się tutaj piekło walki .  Ruszyli w drogę i śpieszą się ; nie powstrzyma ich dzisiaj i nie zawróci żadna potęga świata — ani straszna święta przysięga , ani honor , ani ojczyzna , ani wódz naczelny , ani nawet sam pan sierżant .  Nowe cienie ludzkie rozłaziły się we wszystkie strony i tonęły w ciemnościach .  Z rzadka na mgnienie oka to tu , to tam zabłysła latarka , ozwał się głos komendy lub słaby jęk rannego , którego dźwigano z ziemi .  Na ogromnej przestrzeni odcinka zaczynała się ciężka , śpieszna praca nocy , której dokończyć trzeba przed pierwszym brzaskiem dnia .  Zewsząd dobiegały zgrzytania po kamieniach łopat i kilofów , głuche odgłosy wbijanych palów , brzękały rozwijane druty .  Szczękało przeróżne żelastwo bojowe .  Po obu stronach frontu na gwałt umacniano nowe pozycje , rozgrzebywano jeszcze raz stare , prastare rumowisko , zryte , przewrócone na nice przez miliony pocisków , po stokroć przekopane przez saperów , nasiąkłe krwią .  Tu bowiem , na tym miejscu toczyły się od trzech lat zażarte boje .  Od trzech lat wydzierali Francuzi Niemcom , Niemcy Francuzom lasek Colombe , z którego nie ocalała ani jedna drzewina , farmę de la Routoire , przysiółek St . - Vaast i młyn Souchez — po których o tej porze nie zostało już śladu .  Bataliony , pułki , dywizje , dziesiątki tysięcy ludzi mordowały się nawzajem od trzech lat o te imiona i nazwania już teraz puste , bez swej treści i bez istoty .  Lasek Colombe , młyn Souchez , farma de la Routoire , przysiółek St . - Vaast , gdy już znikły i sczezły z powierzchni ziemi , stały się sławne na cały świat i zapamiętał je każdy na obu półkulach , bowiem powtarzały się uparcie , do znudzenia w komunikatach z zachodniego frontu , przechodziły wielokrotnie z rąk do rąk , za każdym razem ogłaszane tryumfalnie kolejno bądź przez jedną , bądź przez drugą stronę .  O tej porze znowu znalazły się pośrodku między frontami i znowu były niczyje , tak samo jak na początku , przed trzema laty , jak nieraz zresztą w ciągu tych zmiennych lat .  Dziś o zmierzchu i Niemcy , i Francuzi w obawie przed nocnym kontratakiem wycofali się zostawiając w pośpiechu część materiału wojennego i wielu rannych .  Od jutra ruszą naprzód świeże rezerwy . . .  Odległe zgrzytanie łopat o żwir było pierwszym odgłosem , który doszedł do świadomości porucznika von Senden .  Ocuciły go zimne płaty śniegu , zacinające z wiatrem .  W czarnej nocy dogasały pożary .  Gdzieś w niezmierzonej odległości zapalały się , wzlatywały szybko i spływały z wolna biało - błękitne gwiazdy , świecące jaskrawo .  Gasły nagle , tonąc w niezbadanych czeluściach , i wnet wyrastały nowe .  Oczy porucznika długo nie mogły się oderwać od tych dalekich zjaw .  I one mogły być również omamieniem , było w nich jednak podobieństwo do jakiejś rzeczywistości zapomnianej a własnej .  Niezmierzony czas dzielił go od pewnego dnia i pewnej jego godziny , gdy naraz wywróciło się w nim wszystko , co własne , i zamarło .  Na to runęła nawała natrętnych widziadeł , odmęt cudzych słów , przyszły długie czyjeś żywoty —  przeżycia , opowieści o niestworzonych dziwach i sny , sny . . .  Teraz już bliżej zachrobotały łopatki , jaśniej , bujniej zaczęły się wzbijać białe gwiazdy i porucznik von Senden , nagle ockniony , ogarnął w sobie i zrozumiał , co jest .  Oczywiście leży ranny , jest noc , dobra , ciemna noc , więc lada chwila mogą przyjść po niego .  Dziwiło go , że nie czuje nigdzie bólu , dolegał mu tylko tępy ucisk jakiejś martwoty w nogach , w rękach , w krzyżu ; był cały ścierpnięty i skostniały .  Dźwignął się z wielką ostrożnością i poczuł w całym sobie niemoc i bezwład .  Nie mógł się ruszyć , usłuchało go tylko jedno — prawe — ramię ; cały tułów , nogi i prawa ręka były uwięzione .  Oblał go zimny pot z przerażenia .  Szarpnął się z całych sił i więzy zacisnęły się na nim jeszcze mocniej .  Było to zupełnie podobne do dręczącego snu , ale porucznik już wiedział , że nie śpi .  Ochłonąwszy spróbował jeszcze , wspierając się mocno o ziemię wolnym ramieniem i prężąc kark .  Na próżno !  Ucisk wzmógł się , rozchodził się po całym ciele tępo , dławiąco .  Ogarniało go coraz bardziej ciężkie poczucie ciasnoty i niewygody , było to dolegliwe , gorsze od bólu .  Nareszcie odgadł — był zasypany ziemią .  Uspokoił się , znieruchomiał .  Wiedział , że nie ma na to innej rady , jak przeczekać cierpliwie , aż przyjdą swoi i odkopią go .  Ale niechże się pośpieszą . . .  Był cały skręcony , związany , bez możności poruszenia , zmiany , ulgi .  Stawało się to tak nieznośne , tak okropne , że porucznik , usłyszawszy niedaleko głosy ludzkie , niebaczny na nic , zmożony męką , zawołał w czarną przestrzeń :  — Hier !  Hier!2  To mogą być swoi , ale równie dobrze mogą być i tamci .  Nadsłuchiwał pilnie , tłumiąc w sobie stękanie i jęki .  Obracał głowę starając się zmiarkować , gdzie leżą fronty .  Szereg rac świetlnych szedł z ukosa po prawej stronie , z lewej zasłaniał wszystko zwał ziemi .  Jacyś tam ludzie łazili po polu , ich głosy oddalały się i nie dochodziło nic , jeno urwane , niewyraźne podźwięki .  Jeżeli przyjdą swoi — to dobrze .  Ale żaden Francuz nie zada sobie trudu , żeby go odgrzebywać — niepodobna tego wymagać .  Błysną mu w oczy latarką , rozpoznają i dobrze jeszcze , jeżeli się zdarzy jaki żołnierzyna , człek litościwy , lub — co wychodzi na jedno — właśnie zatwardziały w wojnie okrutnik , który stuknie go mimochodem kolbą w sterczącą z ziemi głowę .  — O Boże , niechże się to raz skończy . . .  Nie , tego nikt nie wytrzyma . . .  O gerechter Gott . . .  Erbarme dich . . .3  Hasał po polach , wściekał się i wył ponuro zimny wicher północny — parł od dalekiego morza , miecąc i tnąc deszczem i śniegiem .  Koło północy wzmogła się wichura do potęgi huraganu , pastwiąc się nad wszystkim , co napotkała na rozległej równinie .  Tysiącem głosów ozwała się udręczona ziemia .  Ruszyły z miejsca rozsypane wszędzie i toczyły się chrobocąc puste , ordzewiałe puszki po konserwach , rozwalały się z trzaskiem stosy desek , nastermane po rozstrzelanych okopach , grzmiały , chrzęściły przenikliwie , łamały i rozdzierały się , i tłukły o siebie strzępy blach .  Ich uporczywe zgrzytanie , jęki , skowyty zdradzały w ciemnościach jakowyś bój niepojętych sił tajemnych , piekielnie zawzięty , przerażający jak przyśniona okropność , jak sabat upiorów .  Dął wicher wyjąc głucho przez głębokie , ciasne chodniki , wdzierał się w czeluście na wpół rozwalonych schronów i próbował na nich mocy swojej drąc listwy i deski , osypując darń i ziemię .  Szczękał porzuconą bronią , gwizdał przez otwory tarcz ochronnych i bił w dźwięczne , żelazne płyty , dzwoniąc kamykami , blaszanymi manierkami , ciskając w nie byle czym .  Grał swoje obłędne melodie w splątanej sieci drutów , na tysiąc tonów odpowiadały mu tysiące napiętych strun .  Śpiewały struny , zawodziły bezmiernym , niezgłębionym żalem , szalały , błagały ratunku , szydziły potępieńczo , zionęły nienawiścią i przekleństwem .  Wszczynały na chwilę w zgodnym chórze jakowyś hymn podniosły , strzęp symfonii , psalm pokutny , pieśń trwogi i żało by i wnet wicher zrywał , i głuszył poczynające się słowa , plątał i burzył , i darł struny , wybuchał wściekłym zamętem i rwał w czarną przestrzeń potokiem szału , naigrywał się z nieba i ziemi , przeklinał świat i ludzi , wszystkiemu bluźnił , zanosił się w bezecnym śmiechu , w szyderstwie swojej diabelskiej uciechy .  Śród rozgwaru nawałnicy , śród wieloróżności jej niespodzianych głosów cicho i nikle , ale uporczywie , nie milknąc odzywały się z ciemności ludzkie jęki i wołania .  To oznajmiali się ranni porzuceni na pastwę nocy i burzy , rozproszeni wszędzie , gdzie który padł lub dokąd zdołał się doczołgać .  Usłyszeli w pobliżu obecność ludzi , słyszeli ich pracę , ich głosy , więc ożyło nadzieją pole rannych .  Ci , co przetrzymali aż dotychczas te nieskończone godziny i swoje cierpienie , i upływ krwi , i żrące pragnienie wody , i zjadliwe listopadowe zimno , i wicher , i deszcz , i śnieg , wołali rozpaczliwie ku ludziom .  To tu , to tam odzywały się ich głosy , jak gdyby ktoś nieszczęsny , jakiś duch pokutujący , upiór bez grobu , błąkał się po nocy po bezdrożach strasznego pola , zawodząc na różne głosy swoją niepojętą , widmową skargę .  Nikt nie przybywał na ratunek .  Snadź patrole sanitarne przycupnęły gdzieś , za osłoną od wichru i czekały , aż minie gwałtowny sztorm nawałnicy .  Może czekały świtu albo i całkiem nie wyszły tego wieczoru .  Porucznik von Senden omdlewał i budził się , i stękał , rzęził , nękany okropną torturą .  Nie miał już sił wołać i nie miał żadnej nadziei — zamrze w męce .  Czuł na sobie coraz cięższy , coraz zimniejszy ucisk ziemi i pomyślał , że umarli w swoich mogiłach czują to samo , co i on , pogrzebany żywcem — ten sam nieubłagany i gniotący ciężar ziemi .  Przypomniało mu się , co mówią umarłemu na pożegnanie , na wieczną jego drogę : „ Niech ci ta ziemia lekką będzie . . . ”  Ocenił teraz prawdę i mądrość tych prostych słów .  O ironio . . .  Reszta czegoś dawnego , ludzkiego i żyjącego w nim jeszcze ostatnim tchnieniem , objawiła się w niespodzianym śmiechu , w którym rzekomo miało być zjadliwe szyderstwo .  Ale natychmiast zaczątek śmiechu utonął w głuchym , żałosnym łkaniu .  Wielką była ulga w płakaniu .  Wróciła błogość łez z odległej niepamięci lat dziecięcych i koiła ból krzywdy i straszną po nocy samotność , i zgrozę przed tym , co ma być dalej , co musi być .  A tam , w niezgłębionej nocy wśród śnieżnej zawiei i wycia wichury zarechotał przenikliwy , obrzydle natarczywy terkot karabinu maszynowego .  Zacinał się , przystawał na sekundy i znowu pruł tysiącem kul rozszalałe , uciekające z wiatrem powietrze .  Tępo , bez echa pohukiwały granaty .  Zakipiała nagle bezładna , śpieszna strzelanina , wzmagała się , słabła , umilkła .  Jeszcze jeden granat — cisza — jeszcze dwa . . .  Kapitan Déspaix umierał i chwilami , budząc się w agonii , nawet jak gdyby o tym wiedział .  Świadomość tego przedzierała się z trudem , jak dalekie światełko , przez noc i mgłę .  Ustępowały ostatnie bóle i męki , opuszczały zmartwiałe , stygnące ciało .  W skołatanej głowie , pełnej szumu i jęku jakby dalekich dzwonów , przebiegały ostatnie , szybkie , bezładne , rwące się myśli .  Jedna wynurzała się wyraźniej i wracała wciąż — było to okropne poczucie samotności .  Dręczył , opętywał strach przed tą ciemnością dokoła i przed pustką .  Ujrzeć człowieka , usłyszeć ludzki głos . . .  Błagał o to i wołał , ale usta nie wydały już dźwięku , nawet szeptu .  Głowa wciąż opadała , dźwigał ją w ciężkim wysiłku i szeroko rozwartymi oczami wpatrywał się w ciemność .  Nagle jego ręka błąkająca się bezradnie po ziemi natrafiła na coś niepojętego .  Drgnęło to i wymknęło się palcom .  Déspaix pomyślał zrazu , że to szczur okopowy już tu jest czując w nim świeżego trupa .  „ Nie — to nie szczur . . . ”  Szukał ostrożnie , przesuwając dłonią po rozkisłej glinie .  Wszystkie ocalałe władze i możności myślenia skupiły się nad wykryciem tajemnicy .  Łomotało serce poruszone niemożliwym , ostatnim zapragnieniem .  „ O Boże . . . co to jest ? . . . ”  Była to żywa ręka człowiecza .  Wymknęła się , wnet wróciła i mocno , mocno splotły się palce obu rąk , chwyciły się , zacisnęły się kurczowo w niemym porozumieniu .  Ustał deszcz , wiatr przycichał , czyniło się mroźno .  Poszarzało czarne niebo .  Mokry śnieg prószył wielkimi , ciężkimi płatami i niebawem zaczęły majaczyć tu i ówdzie skrawki mętnej białości .  Dawno umilkli ranni .  Wśród ciszy wyraźniej zgrzytały łopaty .  I jedni , i drudzy kopali zawzięcie , by zdążyć na czas .  Prześcigali się w wysiłku i tu , i tam , poganiani przez nieludzkich podoficerów .  Patrole wysyłane naprzód spotykały się czasami jak błędne widma i znów pękały granaty .  W dalekiej przestrzeni na prawo i na lewo , na starych , ustalonych pozycjach , wykwitały dwa szeregi rac świetlnych .  Wypadały spod ziemi , wzbijały się lekko , strzeli ście i zawisały nieruchomo w górze .  Chyliły się łukami sinego blasku , jak gdyby śląc sobie nawzajem pokłony i pozdrowienia w tajemnym misterium tej nocy .  Daleko , daleko majaczyły gdzieś blade smugi , błąkając się po niebie , przystawały , spotykały się ze sobą , rozchodziły się , gasły i nikły .  Aż nagle rozwarła się noc .  Cięły w nią ostre promienie blasku , jak miecze białego dnia .  Na sekundę , na krócej , na dłużej jakiś pas przestrzeni zawalonej ciemnością stawał w przenikliwej jasności , obnażał się z utajenia do ostatniej grudki ziemi , tonął w gęstym mroku .  Odsłaniały się tajemnice nocy — zwaliska , szczątki , dziury , zakamarki , fantastycznie spiętrzone popękane druty , trupy rozpłaszczone , wdeptane w ziemię , poskręcane , krwawe twarze , wyszczerzone skurczem śmierci . . .  Ludzie utajeni , przyłapani na swojej nocnej robocie , chwyceni jak w potrzask w snop przeraźliwego blasku , padali na twarze , nieruchomieli udając poległych .  Mrużyły się oślepione oczy konających , w ostatnim majaczeniu witali olśniewający majestat śmierci , niebiosa rozwarte i chwałę Boga .  Wszechmocne światła zwyciężały noc dręczącą , łagodziły samotność , dawały otuchę , wydzierały z rozpaczy powalonych przez mordercze ciosy znękanych ludzi , puszczonych , rzuconych na pastwę śmierci .  Dawały moc przetrwania , ożywiały wątłą iskierkę życia lub dobijały , nagłym ciosem rażąc oczy i rażąc jak piorunem serca ledwie tlejące , które krew swoją już oddały były ziemi .  I promień ruszał dalej , przystawał , przerzucał się krając ciemności , znikał i wracał , szperał , szukał po pobojowisku .  Kapitan Déspaix ujrzał nagle tuż przed sobą , nieco poniżej siebie , twarz ludzką zalaną oślepiającym blaskiem i , choć sam leżał tyłem do przeraźliwego światła , natychmiast zmrużył oczy .  Gdy je roztworzył , już zjawa utonęła w nieprzebitym mroku , ale niejasne jej widmo wnet pojawiło się przed nim , gdzieś jakby pod powiekami oczu , jakby gdzieś w przestrzeni , wznosiło się , opadało .  Biała twarz była jak skamieniała , skażona męką , a usta zaciśnięte drgały , drgały powieki pod nagłym ciosem blasku .  Déspaix na zawsze zapamięta to oblicze , wszędzie je pozna — był to bowiem jedyny druh , towarzysz okropnej niedoli , ostatni człowiek spotkany na tym świecie .  Człowiek ten cierpiał jak i on i tak jak on umierał — co za szczęście umierać razem . . .  Ściskał ze wszystkich sił i wciąż tulił do siebie jego rękę , posłusznie za każdym razem odpowiadało mu słabe uściśnienie .  Déspaix zapamiętał , że człowiek powalony obok niego miał kołnierz niemieckiego oficera , a obok leżał szeroki niemiecki hełm — ale czyż teraz już nie wszystko jedno ?  Francuz ?  Niemiec ?  To dobre dla żyjących . . .  Ta twarz zdręczona budziła w nim żałość niezmierną .  Jak ulżyć jego cierpieniom ?  Wytrysły mu z oczu łzy , zaszlochał — nie nad sobą przecie , jemu już wszystko jedno , wszak wie , że umiera — ale tamten . . .  I poczuł wyraźnie , że Niemiec ściska jego rękę , że ją gładzi łagodnie w prostej , serdecznej pieszczocie — snadź usłyszał był jego płacz .  Kapitan Déspaix ożył .  Stało się w nim , jak gdyby ktoś zdjął mu z piersi głaz tłoczący —  odetchnął głęboko .  Potężne wzruszenie serca ogrzało go , wróciła dawno pożegnana nadzieja .  Opamiętał się , zaczął zbierać myśli , szybko roztwierała się w nim pamięć , zda się , już na zawsze zamkniona .  Dlaczego ma umierać ?  Jest tylko ogłuszony , porażony .  Ta idiotyczna francuska mina , strzelona haniebnie za krótko . . .  No , i przywaliło go po pas .  Zresztą prawa ręka zapewne złamana . . .  Może i noga . . .  To nic jeszcze .  Nade wszystko dolega ziemia . . .  Niemiec stęknął ciężko , głowa jego szarzała niewyraźnie na tle jasnej smugi śniegu .  Déspaix wyciągnął ostrożnie zdrową rękę i dotknął nią twarzy Niemca , pogładził .  Usłyszał w odpowiedzi przeciągły , żałosny jęk wdzięczności i jakieś bełkotanie , w którym przebijały się słowa francuskie .  Nadspodziewanie dla siebie samego kapitan Déspaix przemówił .  Było to dziwne i radosne .  Wracało życie .  I nagle ujrzał najwyraźniej tę ostatnią chwilę .  Przeszukując z patrolem zdobyte pozycje , napotkał na chodniku trzech Niemców .  Wypadli na niego z zawalonego schronu .  Broniąc się od noża chwyta jednego wpół , obalają się na ziemię .  Wie , że natychmiast dopadną żołnierze patrolu i rozniosą Niemców na bagnetach .  Nagle blask , piorunujący huk i oto masz . . .  Ten sam Niemiec z nożem , oficer , co nie chciał się poddać . . .  Przysypało ich razem , a tamci dwaj i cały patrol — snadź zginęli zagrzebani żywcem .  To dziwne , ale zresztą bardzo proste , a nawet zupełnie zwyczajne .  Jedyne , co niezwykłe , jest chyba w tym , że nie czuje żadnej nienawiści do Niemca z nożem , że ściska teraz jego rękę jak najbliższego kolegi .  Czegóż by nie zrobił , żeby mu ulżyć . . .  Jakże on się męczy . . .  Tak myślał kapitan Déspaix , słuchając chrapliwego stękania rannego .  Chciał mu coś powiedzieć na pocieszenie , ale nie wiedział , jak zacząć .  Nie , lepiej nie mówić . . .  Namyślał się jeszcze , gdy tuż za jego plecami zagadali ludzie .  Usłyszał chlupot błota , ktoś z trudem wyciągał nogi z rozrobionej gliny i klął .  Wyszukane wyzwiska żołnierskie zabrzmiały mu w uszach jak najserdeczniejsze słowa otuchy i wybawienia — byli to swoi — Francuzi .  Krótki rzut latarki elektrycznej zakreślił na ziemi elipsę blasku .  Déspaix ujrzał na chwilę twarz Niemca , drgającą szybko w skurczu cierpienia .  Znowu blask — czyjeś nogi , nogi olbrzyma , przeszły jednym szerokim krokiem między jego głową a głową Niemca i znikły w ciemnościach .  Ktoś się nad nim pochylił — blask latarki prosto w oczy .  — Eh . . . Qu’est-ce que t’a pris . . . O-la-la , et vivant ? . . .  Zanim zdołał przemówić słowo , poczuł na ustach zimne , metaliczne dotknięcie , chwycił ręką za blaszankę i pił chciwie cudowne , cierpkie wino żołnierskie !  Nie oderwał by się , gdyby mu po prostu nie odebrano manierki .  — A dla niego ? — wskazał oczami Niemca .  Żołnierz błysnął latarką , zaklął okropnymi słowy , poklepał kapitana po głowie twardą dłonią , obiecał , że nad ranem na pewno po niego przyjdą , i poczłapał po błocie , śpiesząc za innymi .  Stało się to , zaczęło się i skończyło tak szybko , że Déspaix nie mógł się opamiętać .  Było to jak senne przywidzenie , a jedyna prawda to smak wina , który pozostał , i jego rozkoszna błogość .  Wzruszała do łez dobroć tego żołnierzyka i oburzała twardość patrolu , który minął go jak trupa i poszedł precz .  A wiedział , co to jest patrol po nocy , sam je nieraz prowadzał i też nie zważał na błagania rannych , bo to należy do kogo innego .  Cóż , może jeszcze przyjdą .  Znów zajątrzył ból i naparł , nacisnął , rozpostarł swoją wszechwładzę i zdusił w nim poczynający się świat myślenia .  Nic , jeno okropność , nic , tylko jęk .  To stara rana w biodrze , ta spod Mort - Homme . . .  Pomąciły się czasy .  Leży w błocie na punkcie opatrunkowym i jęczy .  Straszliwie dręczy go lekarz , wiercąc i skrobiąc mu w żywej kości .  Lekarz w okularach , brodaty okrutnik . . .  Żołnierze , podli siepacze , trzymają go za ręce , za nogi . . . O , litości ! . . .  Porwał się w nim gniew , straszliwa , bezsilna nienawiść .  Przecież to już było !  Było już raz od początku do końca i dawno minęło .  Jak to , więc jeszcze i jeszcze ?  A tamto ?  Jak o tym mogli zapomnieć ?  Gdzie jest Bóg , który liczy rany i krzywdy ?  Nagle uspokoił się .  Odkrył najwyższą prawdę — przecież on zaraz umrze .  Rozwarła się przed nim głębia nicości i spokoju — śmierć .  Poznawał ją teraz , w ostatniej swojej godzinie , i zdumiał się .  Jak można bać się śmierci ?  Drżał przed nią w huraganowym ogniu , w szturmie , w wyprawie nocnej pod nieprzyjacielskie druty , w walce wręcz na granaty i noże . . .  Bał się jej od trzech z górą lat , jak każdy i wszyscy .  Ciemni , opętani ludzie ! . . .  Przecież tylko śmierć jest prawdą , a wszystka reszta mamidłem i niczym .  Chwytało go uniesienie .  Ból , wzgardzony , spokorniał i przycichł .  Piętrzyły się nad nim rzeczy niepojęte , porywało go widzenie tajemnic , w których nie było już nic z tego świata .  Widniało .  Górny wiatr przeganiał chmury , rozwlekał je za pasma , z zakrytego jeszcze nieba sączył się blady zmierzch .  Od zachodu przedzierało się przez chmury słabe lśnienie .  Na dalekich pozycjach czuwały niezmordowanie błękitno - zielone kule ogniste wciąż wzlatując , wciąż spadając i wciąż wisząc w powietrzu .  Czyniło się szaro , coraz częściej wybuchały alarmy , żołnierzom na posterunkach i podsłuchach troiło się w oczach , świat majaczył , mienił się — choć daleko jeszcze było do świtania .  Mroźny wiatr budził się chwilami , polatywał po ziemi i ustawał jakby nadsłuchując , i stwarzał ciszę .  Wśród ciszy dochodziły z niezmiernej odległości zza horyzontu głuche , przeciągłe pogrzmoty ciężkich bateryj .  Naraz oblała ziemię blada , zwodna poświata .  Wionęło smutkiem i ponurością .  Wszystko stało się jednym nieogarnionym widmem nędzy i zatracenia — okropnością gorszą od wszystkich niedoli , jakie odsłonić zdoła słońce i biały dzień .  Jak okiem sięgnąć obnażyła się ziemia — pustynia wyklęta i zapomniana przez Boga .  Był to świat zdeptany wojną , zamordowany na śmierć .  Legły pokotem poprzez olbrzymie pola jego pohańbione , nie pogrzebane zwłoki .  Trupia zgniłość wisiała we mgle błąkającej się strzępami , trupie było nad ziemią lśnienie księżyca .  Jego skradające się patrzenie , niepewne , kosookie i fałszywe podglądało ukrytą w pomroce tajemnicę .  Sierp niespodziany , wąski , ostry spoza kłębu chmur wyjrzał i zawisł na skraju nieba jak tajemniczy znak zgrozy .  Porucznik von Senden wlepił oczy w zjawę na niebie i osłupiał w zapatrzeniu .  Spływał na ń od tego skrawka księżycowego zły urok jakiegoś zamarłego wspomnienia .  Blady sierp napomykał mu o dawnych udręczeniach i wskrzeszał z grobu jego własne dzieje , które zamordował był w duszy i przywalił kamieniem .  Przyszło to teraz jak obce , ukradkiem , podstępnie , żebrało zmiłowania i łaski .  Gdy pożegnał już wszystko na świecie i modlił się tylko o rychlejszą śmierć , musiał teraz wracać ku sprawom przeklętym , do bezmiernego swego cierpienia dokładać mękę duszy .  „ Dosyć !  Nie chcę !  Ja umieram . . . ”  „ Nie umrzesz , póki nie przebaczysz — ja cię nie puszczę . . . ”  „ Idź precz . . . ”  „ Nie pójdę , bo zawsze cię kochała m . . .  Daruj mi w ostatniej godzinie . . . ”  Zasłoniły mu cały świat jej oczy przepastne , zarazem złe i dobre , znienawidzone i do końca ukochane .  Już nie miał siły obronić się przed ich opętaniem .  Słabł , poddawał się .  Tamtej nocy , gdy przybył z frontu na nieludzko skąpe pięć dni urlopu wprost spod Verdun , patrzał wówczas na ten sam księżyc .  Zajrzał do jego okna jarzący sierp , księżyc zamierający , gdy odciągał bezpiecznik na swoim bojowym mauzerze . . .  Podporucznik von Senden , niezłomny żołnierz , cudem ocalały , oszczędzony przez wszystkie pociski , wybuchy , przez bagnety i noże , przez gazy i ognie nad krwawą rzeką Mozą , pod Douaumont , pod fortem Vaux , pod fortem Souville .  ..9  Miałżeby zginąć teraz we własnym cichym domu , zginąć marnie od własnej kuli ?  Nie .  Od półtora roku wyzywa śmierć , z podziwem i ze zgrozą patrzą na ń koledzy i żołnierze , krzyże i medale okryły jego polową szarą kurtkę — żadne kule go się nie imały .  Ale ufał , że nadejdzie dzień i godzina — wyzwolenie i pokój wieczny .  Dopiero teraz . . .  Nie przyszedł koniec w celnej kuli , która razi piorunem i nie da sekundy czasu na jedną bodaj myśl .  Zwleka , dręczy i depce wolę cierpieniem nad wszelkie ludzkie siły .  Czeka , aż dusza poniżona wyzbędzie się ostatniej reszteczki dumy i godności . . .  „ Przebaczam ci , Greto , zdrajczyni , i daj mi już umrzeć . . . ”  Natychmiast spłynęła po promieniu księżyca , legła w błocie i owinęła ramionami jego głowę .  Podtrzymała ją , okryła ciepłem pocałunków , pieszczotą rąk .  W zdyszanym szeptaniu opowiadała mu swoje winy i ciężką pokutę , i żrące tęsknoty , powtarzała swoje niezliczone listy słane na front , które palił był wszystkie i niszczył nie czytane .  Szeptała śpiesząc się , by zdążyć , żeby , nim odejdzie , wiedział o niej wszystko .  Niech wie o żonach porzuconych na całe lata , oszalałych z trwogi , targanych niepokojem dniem i nocą , bez jednej chwili wytchnienia .  Wciąż przychodzą i mijają wiekopomne zwycięstwa , tryumfalne komunikaty , fanfary na ulicach wszystkich miast , jak Niemcy długie i szerokie , i wrzaski pijanego tłumu . . .  Te gazety co dnia pełne chełpliwości i wygrażania całemu światu , pełne oficjalnego łgarstwa i przelewające się od wielkich słów , obrzydłych , wyszarganych przez patriotycznych pismaków . . .  Nie zaznała ulgi w modlitwie ani w pracy po szpitalach , ani w kokainie , ani w kłopotach domowych , gdy nie stało co jeść . . .  Obłąkała się w czekaniu na straszną wieść i oszalała .  A gdy przyszła najgorsza godzina — uległa .  Nie — rzuciła się jak w przepaść , bez wiedzy i pamięci , żeby się zatracić , żeby zbezcześcić i zabić w sobie cierpienie .  Ach , czemuż mu to wyznała ?  Słuchał porucznik von Senden i na progu śmierci , gdy oderwał się już od tego świata , zrozumiał Gretę , bo zrozumiał wojnę .  Przebaczył .  Znowu chrzęst kroków w pobliżu i przytłumione głosy .  Jeszcze raz dźwignęli głowy konający .  Ludzie nocy , niestrudzeni kopacze , zaszli aż tutaj , błądząc po polach w poszukiwaniu punktów jutrzejszego oporu lub wypadu .  Porucznik von Senden drgnął posłyszawszy mowę ojczystą .  Na próżno pożegnał był wszystko i czekał tylko końca .  Jak gdyby poza nim i bez niego ozwała się wola do życia , potęga nieprzemożona , która czuwa w człowieku aż do ostatniego tchnienia .  Czując tuż swoich , jakże kochał swoją więź z rodzonym plemieniem niemieckim !  Żołnierze odzywali się z rzadka , ale coraz wyraźniej dochodziły słowa — snadź podsuwali się coraz bliżej , wygrzebując okop , i zaraz tu będą .  Nie mógł dać znać o sobie , ale przecież lada chwila zajrzy tu któryś . . .  Nagle głośniej zagadały głosy , były złe , ale rozkosznie bliskie .  Ktoś krótkim , urwanym rozkazem stłumił rozgwar .  Stało się cicho , nie zabrzękła łopata — czyżby odeszli ?  Kapitan Déspaix słuchał z natężeniem odgłosów nocy .  Byli wprawdzie Niemcy , ale gdy przyjdą , to odkopując tamtego muszą , choćby nie zechcieli , odgrzebać i jego , który leży z nim razem .  Nie dobiją go , bo tamten nie da . . .  W to wierzył , trzymali się wciąż za ręce ; Déspaix pocisnął porozumiewawczo rękę Niemca , odpowiedziało mu słabe , ale wyraźne poruszenie :  „ Nie bój się , ja cię obronię . . . ”  Oddychał głęboko , czując tuż przed sobą niewiarogodną chwilę wybawienia .  Nagle zakasłał , zakrztusił się .  Powietrze , zaczerpnięte z oddechem , natychmiast wracało z powrotem jak wypchnięte przemocą .  Było straszliwe , nie do wytrzymania obrzydłe . . .  Zaszumiało mu w głowie , zaczął się dusić .  Niemiec charczał ciężko .  Księżyc zasunął się za chmurę i nieprzejrzana noc okryła wszystko .  Poznał Déspaix okropny cuch zastarzałego trupiego rozkładu .  Na nic się zdało szamotanie w uwięzi ani jęki .  W nocnej swej robocie natrafili żołnierze na zwłoki zagrzebane ongiś przez pociski i odkopali stare cmentarzysko .  Wytrysł spod ziemi śmiertelny jad grobu i zatruwał wszystko dokoła .  Rozbiegli się , klnąc , żołnierze .  Na to z bliska runęły salwą strzały .  Łyskanie ognia .  Okrzyki , tupot nóg , szczęk bagnetów , granaty . . .  Przebiegli uciekający tratując bez miłosierdzia nieszczęsne głowy , potykając się o nieruchome , żywe , niewidoczne w pomroce przeszkody .  Już jęczą , stękają i rzężą nowi ranni na miejsce tych , którzy niedawno ucichli .  Kapitan Déspaix zaraz po pierwszych starciach , gdy poznał , co to jest wojna , ułożył sobie program na przetrwanie i nowy tryb życia wewnętrznego .  Postanowił oderwać się od wszystkiego , co własne i drogie , na czas niewiadomy , gdy skończy się ta wojna , a on — da Bóg —  uniesie cało głowę .  Dopiero wówczas wróci do swego człowieczeństwa , nawiąże się jego przerwany żywot .  Wróci Claude Déspaix do swego opętania , do rzeczy najdroższej na świecie i jedynej , dla której warto żyć na świecie , do swojej samotnej pracowni , do marzenia twórczego i do pracy nad otchłanną mistyką związków chemicznych , tych niepojętych potęg natury , które odgadnięte i rozpoznane odmienić mogą człowieka i jego losy na ziemi .  Tak odciął się od całej swojej istoty , żeby się dręczyć , żeby podołać straszliwie prostej roli żołnierza .  Odganiał każdą myśl o tamtym , nie stykał się z dawnym , prawdziwym sobą nawet w przelotne dni urlopu ani podczas tygodni szpitalnych .  Wciągnął się w przymus i wytrwał na wojnie przez te trzy lata — niemal zapomniał , jak z nim było dawniej .  Stał się ślepą maszyną i jej narzędziem doskonałym .  Nienawidził wojny , wszystko w niej było mu obmierzłe , ale raz na zawsze uznał fatum wojny , potęgę , z którą nie ma innej rady , jak tylko poddać się ślepo i bez granic .  Teraz , gdy całą męką swego cierpienia wiedział niezbicie , że nadchodzi koniec , rozwarła się w nim dusza i wchłonęła naraz wszystko , co było wygnane .  Przygarnął do siebie w ostatnim , mocnym uścisku i żegnał dawne swoje dzieje i to nie spełnione , co być miało .  Bez goryczy , bez przekleństwa rozważał absurd swego życia .  Cóż znaczy on , jeżeli ten sam los dzieli w jego pokoleniu miliony ludzi — miliony i miliony ? . . .  Myśląc nad tym , usypiał . . .  Mętnie jak przez mgłę majaczyły korowody znaków chemicznych , ginęły i ukazywały się coraz to w innym układzie .  Ich kunsztowne zespoły uparcie dążyły ku czemuś , osaczały jakąś zagadkę utajoną w głębinach mózgu , w bezmiarach pozaświatowej otchłani atomów . . .  Marły w walce , topniały jak szeregi szturmujących żołnierzy , a na ich miejsce , jak na wojnie , wyrastały nowe zastępy .  Czerniały , roiły się jak mrowisko , szły na zdobycie nieznanej prawdy , która raz odgadniona odmieni postać świata .  Świt .  Znów przypomniały się oczom rzeczy ongiś znajome — odarty pień drzewa z jedyną gałęzią , pochyła tyka od telefonu z drgającym na niej drutem i szczątek rozwalonego muru .  Pod murem zasiadł po nocy ktoś nieznany i spoczywał teraz bez ruchu , głęboko uśpiony .  Wsparł się ciężko o ciemnokrwawe cegły , rozwalił nogi , rozłożył ramiona i bezsilnie skłonił na bok głowę .  Był unurzany w błocie , okryty skorupą gliny od stóp do głów , tak że niepodobna było rozeznać , kto to jest — nieprzyjaciel czy swój .  Obaj utkwili w nim badawcze spojrzenie , a nie mając sił wydać ze siebie głosu , czekali z natężeniem na chwilę , gdy się obudzi .  Nie mieli pojęcia , jak się to stało , ale już zrozumieli , że przetrwali jednak tę noc listopadową i oto żyją jeszcze .  Ten dar nadspodziewany nie obudził radości , nie zdawał się nawet w ich położeniu być czymś zbyt ważnym .  Na razie pochłonął ich ów człowiek nieznany , który przybył tu nocą , żeby czuwać nad nimi , ale , snadź zmożony wielkim trudem , usnął .  Jego obecność na tym miejscu była dziwem nad dziwy , zjawiskiem niepojętym .  Wyłonił się on z wiecznej nocy , przybywał do nich z dalekiego , obcego zaświata , już dawno , dawno pożegnanego .  O tej godzinie świtania mąciło się już w sponiewieranych głowach , potworniały jak we śnie prawda i rzeczywistość zjawisk , pamięć zawodziła zupełnie .  I patrzyli teraz na siebie z bliska , twarzą w twarz , w zdumieniu wielkim , znowu nic o sobie nie wiedząc , choć wciąż jeszcze po dawnemu splecione były ich ręce .  Zgadywali się i pytali siebie nawzajem udręczonymi , błędnymi oczami .  Każdemu z nich ta zjawa obcej twarzy wydawała się skądś znajoma , jakby jeszcze z dzieciństwa .  Niedołężnie rozpamiętywali swe rysy gubiąc się co chwila .  Długo spoglądali szeroko rozwartymi oczami na swoje ręce złączone i palce ich zaciskały się coraz mocniej — w tym uściśnieniu poznali się wreszcie .  Obaj po raz pierwszy w tej wojnie mieli możność napatrzenia się w spokoju i tak z bliska w twarz nieprzyjaciela .  Podziwiali nadspodziewaną prostotę tego zjawiska .  Odkrywali w sobie nawzajem cechy osobliwe a znajome , jakby swoje własne .  Budziło się zaciekawienie , a w nim cień zawodu , gdyż nie odtrącała ich nienawiść , jak być powinno .  Nie czuli do siebie żadnej niechęci , nawet obcości .  Ich porozumienie było przedziwnie proste , przypominali sobie dzieje tej nocy , zdawało im się , że przeżyli ze sobą długie lata .  Porucznik von Senden usiłował przemówić , wargi mu drgały , sine usta roztwierały się i wnet kurczyły się w piętno bólu , które przywarło i zaskrzepło w jego rysach w ciągu tej nocy .  Ochrypłym stękaniem i niemym bełkotem , z którego nie mogło się dobyć żadne ludzkie słowo , oznajmiał coś nader ważnego swojemu wrogowi , z którym walczył od trzech z górą lat .  Chciał zawrzeć z nim pokój wieczny , a przedtem opowiedzieć mu sprawy tajemne , które odkrył był tej nocy .  Dopiero teraz wie , co to jest wojna , i prawda o tym wydzierała się z niego .  Lada chwila może skonać , a nie może żadną miarą zaginąć to , co z całej ludzkości wiedział tylko on jeden jedyny .  Niechże pozna Francuz wielką nowinę , a od niego rozejdzie się ona w świecie okopów , po niezliczonych kretowiskach , w których zagrzebały się narody .  Ten Francuz będzie żył , napisane to jest w jego twarzy , a on umrze — tak nieomylnie jasno widzi się prawdę tylko w godzinie śmierci .  Jej słowo jest proste i niezbite jak znaki formuły matematycznej .  Jest potężne jak czarodziejskie zaklęcie i raz wypowiedziane sprawi cud .  Teraz dopiero zrozumiał , co znaczyły w ciągu tych ciężkich lat jego zadumy , nastroje , wizje , przeczucia .  Nawet w przyśnionych obrazach przewijała się wróżba jakiejś wielkości .  Snuły się o tym myśli powikłane i szły za mm wszędzie , dokądkolwiek przerzucał go rozkaz wraz z batalionem .  Pamięta je nad Marną , pod Lombardsyde , nad Izerą , a potem pod Gorlicami , w Karpatach , nad Dniestrem , na pozycjach Gallipoli , w fortach Dardanelów i znowu pod Arras , na Chemin des Dames , nad Sommą .  Gdy ucichał grzmot pocisków , gdy mijała zawziętość boju i stygła oszalała głowa , zawsze i wszędzie przemykały się w duszy iskry i światełka migocąc między myślami .  I nigdy nie było czasu , żeby się opamiętać .  Mijały lata , aż dopiero teraz , przed samym końcem , przyszło jasnowidzenie . . .  Déspaix wysilał się , żeby odgadnąć , co mu chciał powiedzieć umierający .  Szukał w tej twarzy zbolałej śladów myśli , która nie mogła się z niego wydobyć .  Nie była to skarga ani błaganie ratunku , ani strach przed śmiercią .  W rysach skażonych męką kłębiło się jakieś ostatnie wyznanie .  Ostatnie słowo pożegnania dla kogoś najdroższego , którego zostawił na świecie ?  Spowiedź przedśmiertna z jakichś przewinień czy zbrodni życia ?  Ważne zlecenie , bez którego ciężko odejść ?  Próbował mu dopomóc i nie mógł wyjąkać zapytania , nie mógł wyszeptać jednego słowa .  Dawno już postradał ostatnią resztkę sił .  Znużenie i zdręczenie tej nocy przyćmiło nawet ból .  Myśli jego błąkały się po przeróżnych rzeczach niepotrzebnych , przychodziły mu do głowy głupstwa wierutne , wciąż usypiał i drzemał , a chwilami budziła go olśniewająca jasność widzenia , rozumiał do samej głębi swoje beznadziejne położenie , wiedział , że umiera , i rozumiał samą śmierć .  Nie czuł strachu ani rozpaczy , w takich chwilach ocknienia rozjątrzała się w nim ciekawość .  Co z nim będzie zaraz potem ?  Tamto , ów świat zagrobowy , jeżeli tylko istnieje , powinien się przed nim roztworzyć natychmiast , wraz z ostatnim oddechem .  A jeżeli nic nie będzie ?  Po prostu nic ?  W takim razie wszystko jest absurdem .  A wojna ? !  Człowiek nie żyje samą wojną , człowiek pracuje , kocha , myśli , tworzy , człowiek bywa wielki , wspaniały , dosięga boskości w sztuce , w wiedzy . . .  I śmierć ukazała mu się w postaci zadania , które należy rozwiązać .  Szybko , śpiesząc się niezmiernie , zapisuje cyframi i znakami czarną tablicę .  Ściera i pisze dalej .  Kreda i gąbka w pośpiechu lecą mu z rąk — tak bywało zawsze , gdy go porywała gorączka pracy — natchnienie . . .  Już dochodzi , dochodzi do końca , znaki matematyczne formują się do ostatniego natarcia — za chwilę pozycja będzie zdobyta . . .  Usnął i we śnie pisał dalej .  Kto rozwiąże budowę i ruch w niedościgłych dla umysłu drobiazgach materii . . .  Kto wymierzy otchłań międzyatomowych przestrzeni , w których obracają się lecąc przez całą wieczność w błyskawicznym pędzie słońca niepojęcie małe , a równe potęgą światom wirującym w pozaplanetarnych bezkresach . . .  Ten odkryje przed człowiekiem nieskończoność i wieczność , uczyni go równym wszechwiedzącym i wszechmocnym bogom .  I śmierć stanie się wówczas zrozumiałą i prostą — nikt na nią nie będzie zważać , jak to już nakazano żołnierzom na wojnie . . .  Gdy się ocknął , drgnął z przerażenia — twarz Niemca wkopanego w ziemię zbliżyła się do niego niepojętym sposobem .  Obolałe , dzikie oczy stały się naraz olbrzymie i wciągały go w siebie , mąciły mu w głowie , spętywały , budziły strach .  Zdawało mu się , że dostrzega przez nie głębiny jego mózgu , a w tych czeluściach kłębowisko szybko wijących się myśli .  Zapatrzył się i gonił cudzą myśl .  Zgadł ją , odpowiedział spojrzeniem .  Twarz Niemca rozpogodziła się , oczy złagodniały i po chwili przymknęły je obrzmiałe , sine powieki .  Kapitan Déspaix naśladował go odruchowo , bez wiedzy i woli i on zamknął oczy .  Gdy je roztworzył , Niemiec już nie żył .  Patrzał chciwie w tę twarz już krzepnącą w kamienne rysy .  Pierwsze cienie śmierci skupiały się w zapadniętych oczodołach i w kątach ust .  Przesuwały się po czole , po policzkach , ścierając z nich pozory życia .  Jeszcze tułał się tu i ówdzie jego ostatni ślad i wnet zamierał .  Kapitan Déspaix czekał na moment , gdy z tego oblicza ustąpi tlejąca jeszcze resztka ciepła , kiedy wypełni się do końca wielki przełom .  Zdawało mu się , że patrzy na samego siebie .  Nie inaczej będą stygły jego własne rysy , tak samo ułożą się w maskę śmiertelną , która nakłada niezmienne swoje piętno na wszystkich umarłych .  Wreszcie wydarł się z zapatrzenia , mimo wszystko odepchnęła go od tej twarzy jakaś tajemna okropność .  Zdjął go strach .  Kapitan Déspaix , który widział z bliska tysiące i tysiące konających , który patrzał na to dzień w dzień i od trzech lat pędził życie wśród trupów , teraz zaciskał powieki , żeby nie widzieć umarłej twarzy Niemca .  Najstraszniejsze było to , że niepodobna było odsunąć się od niej bodaj o pół kroku .  Był zakopany razem z trupem .  Choć wiedział i nie zapomniał o tym ani na chwilę , że rychło umrze i on , to jednak buntował się w nim człowiek żywy .  Na tę chwilę , snadź za nawrotem porannego powietrza , napłynął od rozkopanych trupów ckliwy , gęsty odór , uporczywy , obmierzły i jakiś potwornie słodkawy .  Kapitan zatrząsł się z odrazy , targnął się w uwięzi i w tym jednym poruszeniu wyczerpał ostatnie swoje siły —  omdlał .  Wówczas głowa Niemca oderwała się od zagrzebanego tułowia i ruszyła z miejsca .  Z usypiska , nawalonego przez wybuch miny , zsunęła się wprost do rowu dobiegowego i , jak ciśnięta z zamachem niepojętą siłą , potoczyła się po dnie rowu odbijając się o brzegi , a tuż za nią popędziła w pościgu gromada szczurów .  Kotłowało się to przez chwilę i za pierwszym zakrętem znikło .  Na ten widok żołnierz siedzący pod murem zarechotał na całe gardło zdrowym , mocnym śmiechem i kapitan Déspaix obudził się ze snu .  Głowa Niemca tkwiła na swoim miejscu .  Niemiec żył i po dawnemu patrzał mu uporczywie prosto w oczy .  Żołnierz pod murem istotnie miał twarz wykrzywioną w uśmiech szyderczy , ale wciąż jeszcze spał .  To widać jemu przyśniło się całe to głupstwo .  Ale te szczury są naprawdę .  Jeden siedzi na ramieniu żołnierza , zagląda mu do ucha i węszy , drugi wsuwa się do jego rękawa , jeszcze dwa inne szastają między rozwalonymi nogami .  Wszystkie są ogromne , tłuste . . .  Kapitan widząc , że szczury na dobre zabierają się do żołnierza , chce go obudzić .  Tuż przed sobą ma jego nogę w olbrzymim bucie , oblepionym skorupą gliny jak poduchą .  Ale Niemiec nie puszcza jego ręki .  I on patrzy na szczury , a jego przerażenie natychmiast przenika w kapitana .  Obu drgają ręce splecione , ten sam popłoch w oczach . . .  Porozumiewają się szybko oczami i głuchym bełkotaniem bez słów :  „ Przede wszystkim nie zasnąć ” .  „ Tak !  Tak ! ”  „ Odpędzić szczury . . . ”  „ Obudzić tego człowieka . . . ”  Skostniałymi , niemrawymi rękami zaczęli szarpać zabłocony but .  Noga była sztywna jak z drewna , żołnierz nie ocknął się , ale szczury dały mu pokój .  Złaziły z niego bez zbytniego pośpiechu i przywarowały tuż pod murem , obserwując przenikliwymi czarnymi oczkami dwie żyjące jeszcze głowy .  Mroźna mgła listopadowa , przedranna zasnuwała świat coraz szczelniej .  Jej niezmierna ławica sunęła z wolna od morza , płynęła nocą przez pola , lasy , przebywała rzeki , puste , senne ulice miast i przed samym wschodem słońca weszła w pustynię wojny .  Swoją szarą oponą usiłowała zasłonić nędzę tej ziemi przed brzaskiem dnia .  Otulała wyrwy i rozkopiska , kryła ruiny , szczątki , trupy i ludzi , którym nakazano czuwać po dziurach , skrytkach i zasadzkach .  Sprawiała ciszę na tych polach i przewlekała chwilę , gdy można będzie sięgnąć wzrokiem i pociskiem .  Wstrzymywała na dalekich tyłach lotników gotowych do wyjazdu , nakazała milczenie bateriom .  Dawała sen zdręczonym , przemarzłym żołnierzom , którzy noc spędzili grzebiąc i budując w błocie .  Na godzinę zawieszała walkę , przedłużała o godzinę życie tym , dla których ów dzień miał być ostatnim .  Pod jej osłoną wypełzały patrole , czujki i podsłuchy , pod jej osłoną szukano rannych .  Jej niedostrzegalne drobiny - kropelki tężały na ziemi , na ludziach , na rzeczach , zamieniały się w rozwidlenia i gałązki kryształków , rozrastały się , krzewiły bujnie i wnet , w parę chwil , okryły wszystko , jak całunem , białym szronem .  Odświętnie przybrały się druty kolczaste ; ich rzędy , sploty , powikłania zarysowały się w fantastyczne girlandy i pasma , okryte kunsztowną pajęczą okiścią .  Pobielały deski , żerdzie i sine twarze umarłych , przyozdobił się każdy szczątek i śmieć .  Poranny przymrozek marszczył i ścinał kałuże w głębokich lejach i w czeluściach wąskich chodników .  Przepływały we mgle widma i zjawy .  Kolumny duchów unosiły się nad pobojowiskiem odchodząc kędyś precz , uciekając w popłochu przed jakąś chwilą , która czaiła się już w złudnej ciszy .  — Prędzej , prędzej — podszeptywał zimny podmuch przeganiając ostatnie strzępy mgieł .  W ich gąszczu przezierały już luki i postacie .  Pojaśniało , po ziemi rozlał się niespodziany blask .  I nagle rozpostarło się czyste , głębokie niebo .  Na kresach niezmierzonej równiny , w zamęcie , w rozwichrzeniu stubarwnym obłoków wschodziło słońce .  Mieniło się i grało na niebie wspaniałe misterium rodzącego się dnia .  Oto wyjrzał już spoza rubieży ziemi pierwszy rąbek tarczy słonecznej , spojrzał na świat w purpurze ognia i krwi .  W tej samej chwili gdzieś daleko runęły ciężkie grzmoty .  Za nimi jak na sygnał zaczęły się budzić coraz to nowe i nowe , bliżej , dalej , bądź głuche , bądź przeraźliwe w swoim trzasku .  Nadbiegały oznajmiając się z oddala ponurym wyciem i przelatywały w zajadłym rozpędzie roje pocisków .  Rozszalały się nad równiną ich jęki , westchnienia , skowyty , pogwizdy .  W czarnych dymach , w przeraźliwych łyskaniach ognia , w ciężkim huku jeszcze raz , po raz setny i tysiączny , wywracały , wydzierały , szarpały trzewia tej ziemi .  Rozpoczynał się nowy dzień wiekopomnych listopadowych bojów tego roku — czwartego roku wielkiej wojny światowej .  Dowództwo francuskie nakazało za wszelką cenę utrzymać wczorajsze pozycje , dowództwo niemieckie nakazało za wszelką cenę wytrwać i nie ustąpić nieprzyjacielowi jednej piędzi ziemi .  Żadna strona nie zamierzała ataku , obie nie miały już sił .  Ale ogień szalał , bój toczył się jakby sam przez się .  Wiekopomny , od trzech lat trwający spór o pustynię bez nazwy i imienia , na której ongiś znajdowały się podobno — dziś ocalałe jedynie na starych mapach — lasek Colombe , farma de la Routoire , przysiółek St . - Vaast i młyn Souchez .  Olbrzymia oszklona hala dworca Montparnasse pełna była zimnej mgły , czadu , dymu i ciemności .  Rzadkie , wysoko zawieszone lampy łukowe tonęły gdzieś w górnej przestrzeni .  W półmroku torów roiły się sennie tłumy w jakimś pełzającym rytmie .  Gromady szarych ludzi skupiały się w zwartą masę u wylotów przejść podziemnych , rozłaziły się po poczekalniach , wystawały przed długimi stołami kantyn dworcowych .  Ich pogwar był ściszony , chwilami wśród tysiącznego tłumu zapadało milczenie i wówczas wybijał się wśród ciszy jakiś przenikliwy , niepohamowany głos kobiecy , niespokojny , rwący się w łkaniu , zapamiętałym , rozpaczliwym płaczu .  Szybko tłumił go pogwar , człapanie setek okutych butów po kamiennych płytach , żelazny rumot przesuwanych wagonów .  Ale zaledwie pociąg przewlókł się przez halę , żal i ból kobiecego płaczu odzywał się z innego miejsca , powtarzał się dalej , bliżej , troił się , pomnażał , był coraz to inny i zawsze ten sam .  Był to jedyny żywy dźwięk w tępym , leniwym rozgwarze , głos czyjegoś czuwania wśród uśpionej masy ; wydzierał się w nim jakby krzyk nagiej prawdy z odmętu dręczącego koszmaru .  Bez trudu zalewało go , jak wątły płomyczek , szemrzące morze pogłosów , rozmów , westchnień , pytań i nie milknących sporów z żandarmami , którzy tkwili gęsto na przepisanych punktach , jak dobroduszne i bezlitosne w swym martwym spokoju maszyny , sprawujące tutaj władzę i dyscyplinę .  Ale niech przymilknie dworzec na jedną sekundę , natychmiast przekradnie się spazmatyczny okrzyk , nieutulona skarga i ból istoty , której przemocą oddzierają żywą połowę duszy , albowiem on znowu , jeszcze raz wraca na front .  Nie zdołała uwierzyć , że go widzi żywego na swoje oczy , nie zdążyła opowiedzieć mu znikomej cząstki z tego , co się w niej nagromadziło od ostatniego widzenia , co przecierpiała , jak przetrzymała . . .  Nie miała z nim chwili spokoju , nie zaznała ukojenia w jego uścisku , przemknęło wszystko i już przepadło .  Gdzież się naraz podział ten olbrzymi czas — całe sześć dni ?  Sześć dni — okrucieństwo . . .  Ani odpoczął , ani się opamiętał , był zdziczały , nieswój , przybył jak obcy i oto już odchodzi nie poznany .  Stare wygi , żandarmi , jowialnie poklepywali po plecach zdręczone niewiasty i pocieszali je lada jakim konceptem .  Masa żołnierska była zasępiona i zła .  Rozjątrzeni i tylko znużeni tą parodniową wolnością wracali teraz do okopów na całą zimę , jedni już na drugą , inni na trzecią , niektórzy na czwartą zimę .  Co było robić ?  Niech diabli wezmą wszystko . . .  Zacięli się i milczeli .  Stali zwartą , brudnoszarą masą popod murem dworca na tle ściany szczelnie zalepionej jaskrawymi afiszami , malowanymi przez najprzedniejszych artystów Francji .  Tam była cała radość , tam śmiał się junacki humor walki , tam było murowane zwycięstwo .  Jakże śmieszny i nędzny był ten podły Niemczura z rękami podniesionymi do góry i z przerażeniem w głupich oczach . . .  Zdychał z głodu w swoim Vaterlandzie , już milion ich pracowało dla Francji w pocie czoła w niewoli , przewracał się do góry nogami ze swoją łodzią podwodną i tonął , zestrzelony przez marny szluper rybacki z St . - Malo .  Wszędzie tryumfował bohaterski „ poilu ” 18  i z uśmiechem szedł na wroga : On les aura!19 Nawet w nad wyraz skąpym wojennym oświetleniu dworca jaśniała ściana barwami i nieprzemożoną ochotą .  Patrząc na to można by mniemać , że wojna to rzecz lekka , łatwa i pomimo wszystko — właściwie niemal przyjemna .  Dlatego też zapewne ciągnie się już czwarty rok .  Z oddali nadlatywał grzmot rozpędzonego pociągu , żandarmi nasrożyli się , zaczęli pokrzykiwać groźnie i urzędować na peronie z najwyższą gorliwością .  Jeszcze ich przybyło —  cały oddział pchał się do podziemnego przechodu i znikł w jego czeluści .  Natłoczony pociąg , pełen głów w niebieskich furażerkach i pełen śpiewania , zamętu i wrzasku , zaskrzypiał w pędzie , zazgrzytał hamulcami i stanął na przeciwległym torze .  Drzwiami i oknami na obie strony wysypywały się roje żołnierzy .  Pędzili do tunelów , walili na przełaj przez tory .  Zaleli peron rozhukaną masą , we mgnieniu oka starli żandarmów , w przelocie roznieśli trzy kantyny , gdzie szlachetne panie dyżurowały przy zastawionych stołach .  Poszły wniwecz bułki , ciastka , marmolady , puszki z mlekiem i inne specjały .  Zdziczałe , nie golone twarze zionęły jakąś surowo wzbronioną , buntowniczą pieśnią .  Wielu z litrami w ręku dopijało resztek i trzaskało butelkami o ziemię .  Ich obłocone , straszliwie złachane mundury , kapoty i portki ziały zastarzałym brudem i stęchlizną ziemi .  Bohaterzy spod St.-Quentin , z La Fere , z Coucy .  . .20  Spod Craonne , Loivre , Reims , Perthes , Massigny , Verdun , Doumartin , Ailly . . .  Z — Nie śpiesz się tak jeden z drugim , jeszcze zdążysz na swój pogrzeb !  — My już nie wrócimy , co to , to nie ! . . .  — Dosyć wojny !  Dosyć wszy !  — Nie jechać !  Walcie z nami na parlament !  — Stare małpy !  Zdrajcy sprawy żołnierskiej !  — To wy przedłużacie wojnę ?  — Łamistrajki !  Przelecieli jak burza .  Jeszcze przez chwilę kotłowało się u wyjść na miasto , gdzie wzmożone posterunki żandarmerii usiłowały rozpaczliwie i bez skutku przeprowadzać kontrolę , i szara masa rozlała się po wielkim placu , po sieci przyległych ulic i wsiąkła bez śladu w ogrom miasta .  Wszędzie posępnie i ciemnawo .  Po sklepach skąpo świeciły oszczędnościowe żarówki , nikły był ruch uliczny , z rzadka przesunie się tramwaj , niekiedy samotne auto .  Dopiero w pobliżu opery skupiał się ruch jakby po dawnemu , jak za starych , dobrych czasów .  Pomimo zimna wysiadywali ludzie po tarasach kawiarni w półzmroku potęgowanym przez mgłę .  Wszędzie przewodzili żołnierze , między nimi mnóstwo Anglików .  Lekko ranni z rękami na temblakach , z opatrunkami na głowach , kulejący o kijach snuli się w swoich błękitnawych płaszczach pośród czarnych cywilów .  Słabo świeciły wejścia do kin ; świetne sklepy , kawiarnie i pierwszorzędne restauracje wyglądały z ulicy na opuszczone pieczary , w których ginęły żółte lampki .  Rozjaśniło się dopiero przed redakcją „ Matina” 30 , gdzie na olbrzymim ekranie , sięgającym trzeciego piętra , rzucano ostatnie wiadomości .  Zwarty , milczący tłum ze wzniesionymi do góry głowami chłonął te nowiny .  Komunikat wieczorny : położenie bez zmiany , na ogół spokój .  Nieprzyjaciel usiłował odzyskać południowe wzgórze Mort- Homme , odparty z ciężkimi stratami , jedenaście karabinów maszynowych , dwustu siedemnastu jeńców . . .  Tłum czytał w milczeniu , bez zainteresowania , bez komentarzy , nie znać było , żeby potrzebował tych nowin , żeby im wierzył albo nie wierzył ; wystawał przed tą redakcją po prostu z zastarzałego nałogu , gdyż o swojej godzinie już od trzech z górą lat tak samo czyta gazety , tak samo patrzy na urzędowe bohaterskie afisze .  Znosi wszystkie ciężary i dolegliwości tych czasów , przebolał już własne straty i klęski , stępiał , skulił się w sobie i czeka końca .  Wie , że wojna mogła by się bodaj nie zaczynać , ale musi się wreszcie skończyć — mniejsza już o to jak .  Ale i to było raczej teoretycznym przypuszczeniem — bo któż to wie , czy w ogóle będzie kiedy inaczej ?  Życie stało się tak osobliwe , wszystko od dawna wyglądało wręcz niemożliwie , a jednak jakoś przecie trwa i ani razu nie zawaliło się jeszcze . . .  — Poczekaj no pan , najgorsze jeszcze nie przyszło !  — Najgorsze ?  Była Marna , było Verdun , czego pan jeszcze chcesz ?  W rezultacie nic nam nie zrobią .  — Rosja już odpadła , Anglię do nowego roku dokończą łodzie podwodne . . .  Ładnie będziemy wyglądać . . .  — Przyjdą trzy miliony Amerykanów !  — Będziesz ich pan widział — bluff bezczelny , nic więcej .  Paryżanie spierali się bez zapału i przekonania , tak sobie , byle gadać , ale ponieważ stanął za nimi jakiś osobnik wątpliwy , rozeszli się w różne strony .  Wszędzie szpiegi , i to od samego początku , od września czternastego roku , kiedy aresztowano na Gare du Nord ową babę , która szerzyła panikę twierdząc , że wojna nie skończy się przed zimą .  Rząd sobie myśli , że szpiegami wygra wojnę ; niech ich lepiej wyprawią na front , to mrowie łajdaków , co wysiadują po kawiarniach i podsłuchują , że człowiek boi się gęby otworzyć .  Smutno i w Quartier , na Boul’Michlu ciemniej niż gdziekolwiek .  Młodzież na froncie , Sorbona i wyższe uczelnie wegetują , duża część sklepów i kawiarni zamknięta na mur , i to już przeszło od roku .  Zupełnie ciemną ulicę Soufflot sklepił potężny masyw Panteonu , ścięty tuż ponad portykiem przez mgłę .  Fontanna Medicis od lat nieczynna , jej basen pełen cuchnącego błota .  Przed Odeonem sami żołnierze , zbierają się na jakieś patriotyczne przedstawienie dla rannych ; pod kolumnadą u Flammariona , obsługiwanego przez same kobiety , sterczy nad książkami paru starych maniaków .  Senator Guillet - Goudon wyszedł żwawym krokiem z Pałacu Luksemburskiego i podreptał jakby lekkim kłusikiem po pochyłości ulicy Tournon .  Śpieszył się bardzo — gdzie wy , miłe taksówki — ale rwał tak raczej z irytacji , która domagała się upustu .  Już wiedział niezbicie , że znowu nic z tego .  Kombinacja z Lepelletierem przepadła .  O gabinecie Paillot nie ma żadnej mowy .  Dziś w nocy , a najdalej jutro rano główni matacze zakończą swoje intrygi , śmiertelni wrogowie , skłóceni od wieków i na wieki wieków , pogodzą się dla ratowania ojczyzny , najbliżsi przyjaciele rozejdą się w nienawiści i gabinet będzie gotów .  Pałac Elizejski , ta przeklęta kuźnia szachrajstwa , uzna fakty i świństwa , dokonane w ciągu nocy , i jutro w porannych dziennikach . . .  Czyżby naprawdę — on ?  Jakże daleko zajechała nasza polityka od gabinetu , w którym i on . . .  Senator nie mógł zapomnieć , że i on był kiedyś ministrem .  Nie zapomni o tym do samej śmierci , choć zdarzyło się to jeden jedyny raz przed ośmiu laty i nie przetrwało sześciu tygodni .  Położenie Francji było beznadziejne .  Milion dwieście tysięcy poległych , około miliona jeńców , miliardy długów . . .  Lekkomyślne , absurdalne ofensywy czołowe , w rodzaju kwietniowej tego roku afery Nivelle . . .  Tak wyrzekając poglądał senator na zegarek i dreptał dalej .  Spojrzał jeszcze raz i dopiero gdy schował zegarek i zapiął palto , spostrzegł , że nie pamięta , która była godzina .  Człowiek jest zdenerwowany , udręczony do ostateczności . . .  Chwała Bogu , dopiero kwadrans na szóstą — jeszcze zdąży . . .  W tych okropnych czasach trzeba mieć bodaj moment wytchnienia , jakiegoś piękna , ekstazy . . .  Jako człowiek z gruntu rozsądny wiedział raz na zawsze , że wszelkie w tym względzie rojenia są absolutną niemożliwością , ale samo obcowanie z tą niemożliwością , nawet patrzenie na nią z daleka , nie mówiąc już o paru zamienionych słowach , o ucałowaniu ręki . . . Ach . . . W uwielbieniu bez żadnej nadziei jest też bolesna , jątrząca , ale może właśnie najwyższa rozkosz .  Zapewne i to jest dużo — jeżeli już żadną miarą nie może być inaczej .  Senator , choć nie zawsze o tym pamiętał , to jednak wiedział , że ma już pięćdziesiąt trzy lata —  już , a nie — dopiero pięćdziesiąt trzy .  Przy znanej zaś na obie półkule świata bezinteresowności tej wielkiej kobiety cóż za szanse może mieć człowiek niezbyt urodziwy , nieco zbyt okrągły i do pewnego stopnia łysy ?  Niepodobna wymagać nawet od artystki tej miary , żeby w jej uczuciu przeważyły wielkie zasługi dla kraju , komandoria Legii Honorowej i powszechnie uznany geniusz stanu .  To nic , to nic . . .  Upijmy się , jak bogowie Olimpu , najsubtelniejszym , choć niematerialnym winem aetheru . . .  Można nie być z powołania Petrarką , ale jeżeli okoliczności składają się inaczej , to jednak trzeba znaleźć ujście dla namiętności i w czystej poezji , w szczytnej fikcji . . .  Tu przerwał mu potężny ryk .  Odezwała się syrena z dachu Pałacu Luksemburskiego .  Rozwarła gardziel i zionęła żelaznym wrzaskiem na całe miasto .  Jej siła wzmagała się z każdą sekundą , od najniższego , chrapliwego basu leciała kędyś wzwyż z niepohamowanym rozpędem zajadłości .  Doszła do szczytu — zawyła tak , że senator , choć przywykł już do tego jak wszyscy Paryżanie , przykucnął nagle i zatkał sobie uszy .  Z rękami na uszach ruszył z miejsca pędem młodzieńczym .  Zanim dobiegł do stacji „ Odeon ” kolei podziemnej , już latarnie zgasły na całej ulicy i światła we wszystkich oknach .  Biegł wraz z innymi wśród czarnej , nieprzebitej nocy , zmierzając ku czerwonemu , zamaskowanemu od góry ognikowej stacji .  Potrącano go , potykał się i sapiąc srodze , zdyszany dopadł nareszcie zbawczych schodów .  Zanim dopadł , odruchowo spojrzał jeszcze w górę — już tam biegały w ostrych podrzutach białe promienie reflektorów szukając czegoś w czarnej czeluści nieba .  Pierwszą myślą senatora , gdy się znalazł w bezpiecznym podziemiu , było straszne przypuszczenie , że z powodu tego głupiego alarmu , który mu się wydał teraz najoczywiściej fałszywym , jak było już tyle razy , oraz ciemności — ona gotowa całkiem nie przybyć do margrabiny . . .  To go zgnębiło .  Ze złością oczekiwał na pociąg i nie mógł się go doczekać , ze złością patrzał na gromady żołnierzy wałęsających się po stacji .  Wszędzie ich pełno — któż , u diabła , właściwie jest na tym froncie ?  Ze złością stał w ścisku , trafiwszy na dobitkę do wagonu z samymi Anglikami .  Żołnierze byli dobrze podpici i przytupując do taktu okutymi buciorami , ryczeli swoje Tipperary .  Odezwała się w nim niechęć rasowa , nawet nie z epoki Napoleona , ale nienawiść prastara z czasów Dziewicy .  Oczywiście — przyjechali się bawić .  Anglia markuje wojnę — niech się leje francuska krew .  Anglia nic nie robi , oszczędza swoją flotę i czeka końca , żeby w momencie likwidacji być najsilniejszą .  Senator w strapieniu swoim zapomniał , że nie dalej jak tego rana zwymyślał na schodach własną konsjerżkę , która mu wyplatała o Anglikach dosłownie to samo .  Gdy po pół godzinie ostrożnie wylazł spod ziemi , alarm już ustał , syreny milczały , reflektory nie grały na niebie , ale w tej dzielnicy nie zapalono jeszcze latarń .  Po omacku , nie poznając ulic w ciemnościach i mgle , kierował się ku avenue Henri Martin .  Błąkał się , pytał przechodniów i wreszcie jakoś dotarł do Hôtel Lambesc .  Z okien pierwszego piętra , osłoniętych ciemnymi zasłonami , przesączały się szczeliny blasku — tam zacisze od przeklętych spraw polityki i wojny , oaza wytworności i ukojenia , dostojna atmosfera sztuki — tam jest ona .  Po powitaniach w głównym , błękitnym salonie senator spostrzegł tylko trzech obcych , jakiegoś pułkownika francuskiego w uniformie i dwóch oficerów marynarki angielskiej , rozmawiających osobno w kącie pod olbrzymią , rozszczepioną nad nimi palmą .  Reszta to dobrzy znajomi .  Margrabina pyta o nowiny .  — Nic pocieszającego , margrabino .  — Więc cóż ?  — Obawiam się , że będziemy musieli wraz z całą Francją znieść dotkliwe poniżenie .  — Więc on ?  — W głosie margrabiny nie było przerażenia .  Zdradził się nawet jakby cień radości .  — Zapewne . . .  Tak się wszystko fatalnie układa .  Będzie to okres krótki , ale bardzo krótki .  — Cóż , drogi senatorze , w każdym razie . . .  Senator spojrzał na nią zdumiony .  — Jesteśmy w tak wyjątkowo ciężkim położeniu , że każda energia , choćby dzika i nieprzebierająca w środkach . . .  Naturalnie tylko na czas przejściowy . . .  Senator rozłożył ręce , skłonił się i odszedł .  Był to cios prosto w serce .  I ona , ta mądra kobieta , radykalna , tak zwana „ Czerwona Margrabina ” , uległa szowinistycznej zarazie . . .  Co za czasy . . .  W okrągłej narożnej salce lustrzanej perorował jakiś młody człowiek o smutnej twarzy , otoczony kołem pań zasłuchanych , z oczami wlepionymi w mówcę .  — . . . Hurtebize . . . 47 lasek Brimont . . .48 Senegalczycy . . .49 Zabetonowane gniazda niemieckich karabinów maszynowych . . .  Nie uszkodzone druty . . .  Ogień w plecy z pozycji na wzgórzu Ailette . ..50  Czterdzieści tysięcy poległych w ciągu godziny . . .  Tak — czterdzieści tysięcy —  zbrodniczo i bezcelowo . . .  I jeżeli były bunty w armii , to któż jak nie generałowie Nivelle , Mangin , Micheler . . .  Młody człowiek miał medal wojskowy i pusty prawy rękaw od samego ramienia .  Oczywiście — nowiny odgrzewane z kwietnia ; czyż ludzie nigdy nie zapomną o tym , co było : kiedy tyle nowych kłopotów ciąży nad Francją ?  Senator ostrożnie zajrzał do ostatniego salonu — ale i tam jej nie było .  „ Już nie przyjdzie . . . ”  Za to ujrzał w dwóch fotelach przed kominkiem , zatopionych w poufnej , przyciszonej rozmowie , jednego z redaktorów „ Action Française ” 54 starą kanalię Daniela Misereza , który poniewierał jego cześć niedawno w serii ohydnych artykułów w związku z kampanią przeciwko Caillaux , oraz swego kochanego przyjaciela z Ministerstwa Spraw Zagranicznych , z którym jeszcze przed tygodniem radzili zatroskani nad obroną wielkiego męża stanu , napastowanego nieludzko przez zjednoczoną mafię nacjonalistyczną .  Kolana tych panów stykały się , uśmiechy ich kojarzyły się ze sobą w nieprawdopodobnym porozumieniu . . .  Senator zawrócił i sztywnym krokiem lunatyka minął okrągły salonik .  — . . . Proszę pań , był em tylko prostym żołnierzem , ale znał em do gruntu mój bohaterski , wypróbowany 128 pułk . . .  Zaraz po upadku Lens . . .  Pułk zdobywa pozycję Mont Spin , ponosi okropne straty i siedzi w nędznych , prowizorycznych okopach , przez całe dziewięć dni pod ciągłym ogniem artylerii . . .  Nareszcie zmiana !  Ledwieśmy odmaszerowali , tego samego dnia wieczorem dowiadujemy się , że nasz Mont Spin już odebrany z powrotem .  Trzeba było słyszeć , co wygadywali żołnierze , którzy pozostawili na tych pozycjach dwa swoje bataliony .  Zakwaterowano nas we wsi Prouilly w nędzy i w ciasnocie .  Jedzenia mieli śmy bardzo skąpo , za to wina — trzeba to wyznać — było w bród .  Ledwieśmy się trochę odespali , ledwieśmy się opamiętali — w cztery dni przychodzi rozkaz powrotu na linię .  „ Co ?  A odpoczynek ?  A przyobiecane urlopy ?  No — nie .  Co to — to nie ? ! ”  Zaczęli śmy się zbierać w kupy .  Zaraz zjawili się mówcy .  I ja , jak mnie tu panie widzą , też gardłował em nie gorzej od innych .  Mogli byli i mnie zabrać do Châlons i też rozstrzelać . . .  Senator , wzdychając ciężko , przebrnął salon błękitny ; zaczepiony przez lokaja , wziął filiżankę herbaty i lawirując wśród stolików , omijając zagadanych gości , poniósł ją do sąsiedniego pokoju .  Był to tak zwany gabinet dywanowy , zaciszny i przyćmiony .  Chlubą jego były autentyczne arrasy , dwa Coroty , olbrzymi na całą ścianę , mroczny w swych potężnych , złotych ramach Velasquez .  Przy okrągłym stole malachitowym , w towarzystwie pewnego sekretarza ambasady brytyjskiej siedziały trzy upiory potężnej do tak niedawna i do ostatka najwierniejszej sojuszniczki Francji .  Był to podsekretarz stanu Rządu Tymczasowego  Amelikow , bohaterski generał Sołomow i rosyjski agent finansowy , tajny radca Riżskij , których straszliwa katastrofa październikowa zastała w Paryżu .  Senator znał ich po trosze z dwóch konferencyj informacyjnych , na które w ostatnich dniach zapraszano go do ambasady na rue de Grenelle jako członka komisji spraw zagranicznych Senatu .  — Cóż tam nowego mają panowie z naszej nieszczęsnej Rosji ?  Czy nie zaszło coś pocieszającego ?  — spytał bezmyślnie przy powitaniu , stawiając filiżankę na malachitowym stole .  W odpowiedzi podsekretarz stanu zaczął oglądać swoje paznokcie , tajny radca rozłożył ręce , po czym złapał się nimi za głowę , a generał Sołomow ryknął krótko basowym , odbrzusznym śmiechem .  — No tak , zapewne , na jakiś czas musimy się uzbroić w cierpliwość .  — Cierpliwość cierpliwością , panie senatorze , ale z góry muszę pana upewnić , że lepiej nie będzie , raczej gorzej . . .  — Co , ma być gorzej ?  Jeszcze gorzej ?  Gorzej już być nie może .  — Przepadła Rosja , panie senatorze — dudnił generał zduszonym basem .  — Dawno przepadła , jeszcze w marcu , kiedy podły cham rosyjski zdradził cara i swego Boga prawosławnego , i honor .  Senator doznał jakby ukłucia , było to niemal fizyczne , a tknęło go gdzieś w okolicach wątroby .  Gruby pakiet stu siedemdziesięciu tysięcy rosyjskiej renty państwowej , spoczywający w pancernym schowku w bezpiecznych podziemiach Crédit Lyonnais , zajął się ogniem i w jednej chwili spłonął na popiół , dosięgnięty przez daleki pożar jakiejś barbarzyńskiej rewolucji .  — Jednak na nowym rządzie , jakikolwiek by on był , ciążą dawne zobowiązania wobec Francji ?  Tajny radca Riżskij zachichotał przykrym dyszkantem jak puszczyk po nocy .  Były podsekretarz stanu oderwał się na chwilę od swoich paznokci i spojrzał na senatora jak na wariata .  Generał nasrożył siwe brwi i patrząc brzydko na Francuza , zaczął z niepohamowaną zawziętością :  — Zobowiązania święta rzecz , ale , panie senatorze , Francja też zawiniła niemało w tym wszystkim , co się u nas dzieje , zawiniła ciężko , i to od pierwszych dni wojny .  Nie trzeba było rujnować naszego planu wojny i wymuszać na nas działań strategicznie niepoczytalnych .  Nasze hekatomby pod Tannenbergiem i na Jeziorach Mazurskich , które sprawiły „ cud ” nad Marną , obaliły nasz rozpęd , zatruły wolę do zwycięstwa , zdemoralizowały nasze naczelne dowództwo . . .  Panie senatorze , zobowiązania , porachunki to kij o dwóch końcach . . .  Senatorowi nie chciało się dzisiaj kłócić .  Pomimo trwogi o Francję , gdy dziesiątki dywizyj niemieckich już są w ruchu , przerzucane gwałtownie na zachodni front , pomimo dotkliwości własnej ciężkiej straty , którą uprzytomnił sobie w tej chwili , mimo całej swej pogardy dla tych trzech dygnitarzy in partibus infidelium i jawnej bezczelności generała , widocznie szukającego przyczepki , wstał od malachitowego stołu i rzuciwszy zimno : — Panowie darują . . .  —  ruszył z gabinetu okupowanego przez trzech bankrutów .  Na progu błękitnego salonu zetknął się ze szlachetną , słodką panią Buhot , z „ Wielką Kwestarką Wojny ” , jak ją nazywały nacjonalistyczne gazety , która zastąpiła mu drogę ze swą sakiewką , z listą składek i z ołówkiem .  — Na moich rannych , panie senatorze . . .  Nie dalej jak wczoraj dał jej pięćdziesiąt franków , gdy grasowała w kuluarach Izby , dał ze strachu i dlatego , żeby go zostawiła w spokoju .  Ta piła wkręcała się wszędzie , tej bezczelnej intrygantce monarchistycznej nikt nie śmiał odmówić , a nie przyjmowała mniej niż dwadzieścia franków .  Fabrykowała i roznosiła haniebne plotki i kalumnie , zbierała informacje i szpiegowała na rzecz swojej kliki .  Tutaj , w tym domu , nigdy jej jeszcze nie widział , ale oto jest i ona — signum temporis . . .  — Pani daruje , ale widzieli śmy się wczoraj . . .  — W Izbie Deputowanych , jak pamiętam , panie senatorze , pięćdziesiąt franków , najserdeczniej dziękuję jeszcze raz , ale dla uczczenia radosnego przełomu w dziejach Francji , którego , jak pan wie , oczekujemy z minuty na minutę . . .  „ Ty szantażystko !  Ty stara k . . . — klął w duchu senator dobywając dwudziestu franków .  —  Ty łachudro ! — uśmiechnął się wpisując się ołówkiem na liście składek .  — Co najmniej dwadzieścia procent z tych pieniędzy chowasz do swojej kieszeni i wszyscy o tym wiedzą , a i ty dobrze wiesz , że wiedzą , podła złodziejko . . . ”  — Dziękuję gorąco w imieniu moich biednych rannych . . .  Nagle ujrzał w grupie gości , stojących pośrodku salonu , niewysłowioną głowę Evy . . .  Górowała wyniosłą postacią ponad ten tłum salonowców .  Była jak bóstwo .  Wszystko dokoła niej stało się naraz ordynarne i pospolite , pogasły tak zwane piękne kobiety , których przed chwilą bynajmniej nie brakowało .  Witała się z przedstawianymi jej panami z uroczą powściągliwością .  Z całą prostotą nie dostrzegała , że jest sensacją wieczoru , przedmiotem natarczywej ciekawości .  Z okrągłego lustrzanego saloniku wyległo całe kobiece audytorium młodego , bezrękiego bohatera i otoczyło Evę , a po chwili ukazał się i on sam .  Podała mu rękę z tak cudownie zrobionym wzruszeniem współczucia , że w oczach kilku pań zaperliły się łzy .  Mężczyźni starzy i młodzi wstawali od stolików , na progu ukazała się stara kanalia Miserez z jakimś odświętnym wyrazem na bezczelnej , wielokroć obitej twarzy .  Od strony gabinetu z Velasquezem spoza pleców senatora Guillet - Goudona wyciągały szyje trzy widma katastrofy rosyjskiej .  Eva , przywykła do hołdów , znosiła ukłony , spojrzenia , zachwyty z nieporównaną swobodą : w tym wytwornym towarzystwie w jednym z najpierwszych salonów Paryża ona to była niedoścignionym wzorem ogłady i taktu .  Eva Evard , córka drwala z lasów nad jeziorem Winnipeg w Kanadzie , dziecko Francuza i Angielki — ta , która , jak pisali felietoniści wielkich paryskich i londyńskich brukowców , była jeszcze jednym żywym ogniwem sojuszu Francji i Anglii . . .  Nie wspominano o tym , że w toku kolei swego życia przez jakieś przelotne małżeństwo pozyskała obywatelstwo norweskie .  Zajął się nią z zachłannością żołnierza , który wydostał się z okopów na kilka dni urlopu , jeden z oficerów brytyjskich — Kanadyjczyk — i na mocy wspólnego pochodzenia zagadał się i już nie dopuścił nikogo do słowa .  Na próżno pani domu interweniowała z taktem nie pozbawionym nawet pewnej stanowczości .  Oficer nie zważał na nic .  Eva znosiła to oblężenie popijając herbatę i wodząc po salonie roztargnionymi oczami .  Spojrzenie jej padło na senatora Guillet - Goudona i natychmiast uśmiechnęła się przyjaźnie .  Zwrócono na to uwagę — senator pomimo całego swego wyrobienia i opanowania zmieszał się i spłonął rumieńcem .  Wywołało to uśmieszki i miny .  Zbliżył się jednak z całą dostojnością i rezerwą , którą był winien swemu stanowisku , hamując ze wszystkich sił porywczość ruchów , która wezbrała w nim nagle , przypominając dalekie podrygi młodości .  — Witam pana . . .  Jakże się cieszę , że pana tu zastaję . . .  — Ach , pani . . . — pochylił się nisko senator .  — Tak by m chciała zamienić z panem kilka słów , ale cóż , już widzę , że się nie da .  Mój współrodak nie pozwoli na to — zauważyła przyciszonym głosem — zresztą tak tu dużo ludzi . . .  — Możemy przejść do gabinetu obok — wyrwał się senator i przestraszył się własnej odwagi .  Nad wszelkie spodziewanie Eva powstała .  Senator podał jej ramię i przeprowadził ją z wdziękiem przez ogromny salon , usiany stolikami .  Właśnie panna Roubichon — Prix de Rome  — miała rozpocząć arię Gizeli z niewystawionej jeszcze , i to od dawien dawna , opery znakomitego kompozytora Criarda .  Sam autor już zasiadł przy fortepianie i uderzył pierwszy akord .  Nadspodziewane wyróżnienie uderzyło pychą w czułe serce senatora .  Od razu zaroiło się w nim od fantastycznych przeczuć , wyobraźnia poleciała w dal i nie zatrzymała się aż na pewnym dniu , na jakiejś jego godzinie i minucie , gdy niebiosa zniżą się do ziemi , a nieprawdopodobne stanie się rzeczywistością .  Miał tego pewność niezbitą , oszalał — cucił się sam , pogrążał się w rozkosznej topieli i wyciągał sam siebie za włosy .  Przede wszystkim patrzał całą siłą wzroku , napawał się z bliska , do zapamiętania , i w oczach , w całym wzruszeniu twarzy przebijała się w nim obnażona aż do granic głupoty ekstaza uwielbienia .  Ona zdawała się tego nie spostrzegać .  — Panie senatorze , proszę się ze mnie nie śmiać , gdy będę mówić serio , bo pomimo nadmiernego uznania dla mnie i sympatii nikt mnie nie bierze poważnie .  Eva Evard to komplimenty i madrygały , przewracania oczami i wzdychania , mam tego dość .  A ja chciała by m naprawdę zrozumieć cośkolwiek z tego , co się u nas dzieje .  Wybieram się za granicę , wszędzie mam znajomych , mogła by m sprostować niejeden fałsz i przekonać , kogo należy .  Niechże bodaj ten wzgląd praktyczny przekona pana senatora , jeżeli już sama jako człowiek nie mam prawa rozumieć czegokolwiek ani odczuwać poza moimi kreacjami i flirtem .  Ot — przed paru dniami zaczęła m o tym z panem premierem , ministrem wojny , który obdarza mnie dużą sympatią , i cóż się dowiedziała m ?  Wyznał mi , że on sam nic z tego wszystkiego nie rozumie .  — O , to na pewno — wyrwało się senatorowi .  — Widzę , że pan też chce mnie zbyć dowcipami . . .  — Ależ przenigdy !  Powiedział em to , gdyż takie jest moje najgłębsze przekonanie . . .  — Dobrze .  Rozmawiała m z posłami , z generałami , z potężnymi dziennikarzami — każdy z nich opowiedział mi kawał , plotkę , anegdotę i natychmiast przechodził do nazbyt znanych tematów .  Tacy oni wszyscy .  Czynię tedy już ostatnią próbę . . .  Wszak mi pan poświęci godzinkę czasu ?  — Proszę rozkazywać !  Kiedy mam się stawić ?  Eva wyjęła z torebki swój karnecik i szukała wolnej godziny .  Senator zapatrzył się na jej nogi w zielonych pantofelkach ze skóry jakiegoś bajecznego stworzenia i wchłaniał jej dziwny , rozkoszny zapach , w którym nie było nic ze sztuczności perfum .  — Na przykład , takie słóweczko „ defetyzm ” ?  Nikt nie może mi wytłumaczyć , co to znaczy . . .  A więc , panie senatorze , może pojutrze , dwudziestego , od piątej do siódmej ?  Będę sama .  Senator tymczasem zerwał się , ale usiadł natychmiast z powrotem .  Opanował się i zaczął szybko , głosem zduszonym i zawziętym :  — To właśnie słóweczko . . .  Niech pani wie , że w tym jednym jedynym słowie zawiera się tyle podłości i fałszu , tyle zniewagi dla zdrowego sensu , taka otchłań intrygi i bezeceństwa , że . . . że . . .  Doprawdy zaczynam przypuszczać , że wymyślili je i puścili w obieg chyba Niemcy . . .  Odkryli je jak swój gaz , straszliwy Żółty Krzyż , żeby tym jednym słowem zatruć dusze francuskie , pomącić wszystkie pojęcia , tworzyć podejrzenia , stwarzać nienawiść . . .  Urwał .  Eva starała się coś z tego wyrozumieć .  Jej oczy skupione trzymały go mocno ; było to spojrzenie mądre i przenikliwe , jakieś nieoczekiwane i całkiem nie kobiece .  — Pani Evo , na pozór jest to tylko nędzny absurd , bo któż by chciał porażki własnej ojczyzny ?  Któż by się ważył oskarżać o to działaczy narodowych , wytrawnych mężów stanu , ba , całe stronnictwa ?  A jednak . . .  W republice szantażu i kalumnii to słowo stało się piekielną potęgą .  Rzucone w masy , powtarzane uparcie dzień w dzień przez sprzedajnych gazeciarzy , roznoszone przez bezmyślne papugi . . .  Tym słowem burzy się najmądrzejsze plany dla zbawienia ojczyzny , obala się tytanów pracy i zasługi ; to słowo , gorsze , przewrotniejsze niż stara , uczciwa , zbyt prosta i ordynarna zdrada , prowadzi przed sąd , do więzienia — na gilotynę . . .  Ono służy wrogom Francji lepiej niż milion żołnierzy na froncie . . .  — Widzę , że doprawdy skorzystam bardzo z wykładu pańskiego i nareszcie czegoś się dowiem . . .  — Pani . . .  To mnie raczej pochlebia , że będę mógł . . .  Ręka-cud jakby sama przylgnęła do jego ust , miękka , chwytna , oplatając palcami jego rękę jakby niewiarogodną pieszczotą .  Ale tłum już znieważył świętość tej chwili wniebowzięcia .  Już wtargnęła czereda światowców .  Przez okrągły salonik przeszła szybko grupa gości , panowie gadali w podnieceniu jeden przez drugiego .  Coś się stało .  Czyżby ? . . .  Senator odgadł .  Oto się wypełnia straszliwy realizm życia .  Zdeptane są prawda , prawość , słuszność przez bezecną hecę .  Zaszczuto jedynego człowieka , który mógł zbawić Francję , a jutro zażądają jego głowy .  Opuszczą go wszyscy — niech czeka wyroku historii .  Historia —  cha , cha , cha ! — przecież zawsze będą o tym dwie historie .  Zajęknie Francja zlana krwią , zasypana gruzami , nowe setki tysięcy żołnierzy oddadzą życie za tę zbrodniczą farsę . . .  Już mu zabrano Evę , otoczyła ją przypochlebna , bezczelna gawiedź .  Na twarzach jaśniała radość .  Gdzieniegdzie tylko przebijało zdumienie , gdzieniegdzie chyłkiem , po kątach toczyły się gorączkowe , szybkie rozmowy , spory . . .  Stare jejmoście , przekwitłe żony dygnitarzy , swawolne damy , których mężowie byli na froncie , rozwydrzone pannice — wszystko to miotało się i piszczało z uciechy , wykrzykując , wyplatając głupstwa i androny niczym baby w sklepiku .  Nie za bardzo inaczej rozumowali ludzie poważni .  Trzy lata wojny wyjałowiły mózgi , przeżarły nerwy , odebrały pamięć — bo czyż nie dalej jak przed miesiącem ci sami ludzie w tym samym salonie . . .  Miotają się jak opętani , bo znaleźli cudowny amulet , słowo zaklęcia na wszystkie katastrofy świata .  Mają swego człowieka .  Ten zaprzaniec bez czci i wiary stał się świętością , niech no kto spróbuje teraz pisnąć o nim słowo . . .  Choć nie była po temu pora , ale dla uczczenia wielkiej chwili „ Czerwona Margrabina ” kazała podać szampana .  Już wędrowały po salonach olbrzymie tace ustawione kryształowymi pucharami , gdzieś w oddali , w głębi apartamentów , ponad gwar tłumu gęsto strzelały korki .  Niebawem rozległ się znajomy głos , donośny , wyrobiony w przestworzach Pałacu Burbońskiego .  — Panie i panowie !  Senator lawirował między stolikami , między grupami ludzi , między tacami z szampanem i wymykał się ku drzwiom — nic tu po nim .  Był zupełnie osamotniony , a zatem nie miał racji .  Przegrał .  Jakoś zapadło się w nim wszystko i zawaliło .  Nic nie rozumiał , nic nie wiedział .  Jak do tego doszło , jak do tego dopuszczono ?  A parlament ?  Mafia prezydencka po prostu pominęła parlament !  Horrendum nie znane w dziejach trzeciej republiki . . .  Czyżby wszyscy , nawet najbliżsi przyjaciele , uknuli przeciwko niemu spisek ?  Niemożliwe , bo , między Bogiem a prawdą , czym że on wreszcie jest ?  Jest niczym .  Jest wpływowym członkiem trzech komisyj Senatu , kręci się i pracuje , nie śpi po nocach nad referatami , bywa na tajnych posiedzeniach , na wszystkich bankietach , nic się bez niego nie dzieje . . .  Ma dwóch sekretarzy i maszynistkę , komandorię legii honorowej , wyjątkowy szacunek ludzki , a jak przyjdzie do czego , wszystko się odbywa poza jego plecami . . .  Czyżby go mieli za idiotę ?  — Posłuchaj , Goudon . . .  Senator żachnął się i wydarł rękaw , za który go chwycono z tyłu , u samych drzwi .  Ani się obejrzał , złapał się klamki i nacisnął ją z wściekłością , ale zanim szarpnął , na jego ręce spoczęła tłusta , wilgotna i gorąca łapa przyjaciela .  — Posłuchaj , Goudon , to nie czas na obrazy .  Obrazisz się i pójdziesz sobie , a Francja ?  — Francja aferzystów i renegatów , intrygantów i paszkwilistów , Francja Daniela Misereza ?  Za kogo mnie masz ?  A ty , czym dzisiaj jesteś . . .  — Człowieku , nie wyrabiaj hecy , bo ludzie patrzą .  Zaraz ci powiem w dwóch słowach . . .  — Dosyć mam słów , wyszastali ście już wszystkie słowa . . .  — Otóż inne kombinacje okazały się na razie niemożliwe pomimo nadludzkich wysiłków .  Zobaczysz , po wojnie będą tomy pisać o tych trzech dniach przesilenia .  Kraj domaga się otuchy , wiary , czyli otumanienia , hipotezy , jakiegoś bezdennego kłamstwa , sięgającego granic wielkości .  Komu nigdy ani razu nie zabraknie odwagi w przeczeniu strasznej rzeczywistości , kto zdoła kłamać aż do końca , ten utrzyma w dyscyplinie armię i naród .  Rozwaga , rozsądek , opamiętanie — na to już za późno .  Goudon , twoja zasada , którą głosisz co drugie słowo — to prawda , ta twoja naga prawda , a któż by zniósł prawdę ?  Pokaż no ludziom całą prawdę , a natychmiast zawali się wszystko .  Francji trzeba brutalnej , żelaznej ręki , autorytetu , woli , która nie cofnie się przed żadną zbrodnią .  Autorytet — to ten , który jest w danej chwili dziejowej najmocniejszy , ten , który w walce zwycięża wszystkich innych .  A on zwyciężył —  to fakt .  Jakimi środkami ?  O to teraz nikt nie zapyta .  Przegrali śmy , Goudon , i bodaj że nawet z pewnym honorem .  Nic nam nie pozostaje , jak poddać się okolicznościom i pracować dalej , i niczym się nie brzydzić , bo wojna jest , bo musimy uratować front , przetrwać zimę i doczekać Amerykanów , bodaj — jak ciężko ranny — na kolanach doczołgać się do tej wiosny . . .  Czeka nas straszliwa zima , straszliwa próba — dlatego ci powiadam jak Francuz , jak przyjaciel — nie pora na urazy .  — Więc ja za twoim przykładem mam podać rękę takiemu Miserezowi ?  — Tak , podasz mu ją !  Potem możesz się cały wykąpać w sublimacie .  Nikt od ciebie nie wymaga szacunku dla tej kanalii , a przede wszystkim on sam .  Goudon , te parę miesięcy zimowych to jedna chwila .  Wierzaj mi , będzie inaczej .  — A Caillaux ?  Pozwolimy go szarpać bezkarnie ?  Opuścimy go ?  Damy go na pożarcie ciemnej , obełganej masie ?  Nie wiem jak kto , ale ja mu nie będę judaszem .  — Ten człowiek przegrał , bo nigdy nie wiedział , czego chce wojna .  I pomimo jego geniuszu i tysiąca zalet wojna go starła na miazgę .  Goudon , dajmy mu spokój .  To trup .  Zaledwie senator puścił klamkę , stracił od razu grunt pod nogami .  Dziesiątki lat zasad i pracy , homeryckie boje o światło , prawdę i sprawiedliwość , cała niezłomność i posągowa rzymskość jego oblicza moralnego — wszystko to uległo umorzeniu .  Czym też on teraz jest ?  Co z niego zostało ?  Zawisł w przestrzeni , a pod nim , na dnie poczwarnej otchłani , kłębiło się w oparach krwi , w dymie pożarów , w obłędzie zatracenia jakoweś niepojęte mrowie , sabat potępieńców , w którym nie poznawał nic swojego , nic ludzkiego .  To nie była jego ojczyzna , to nie była Francja . . .  Rozejrzał się po wspaniałym salonie — do stu osób , w ogromnej większości dobrych znajomych , słuchało mówcy w radosnym podnieceniu , z kieliszkami w ręku .  Paul Thiriet , deputowany z Montmelon , z nieporównaną swadą opiewał chwałę odstępstwa , żonglował jak kuglarz mamidłem jedności narodowej , zdradzał , kłamał i brnął przez płytkie wody frazesu , aż wspiął się na same szczyty bezwstydu . . .  Oskarżał .  Piętnował .  Kogo ?  Wczorajszych przyjaciół .  Okrzyki , grzmot oklasków — teraz obiecuje zwycięstwo .  Zdrajca .  Psubrat . . .  — Posłuchaj , Goudon , twoja nieodżałowanej pamięci małżonka , kobieta kochana i mądra , powtarzała ci — ileż razy — gdyby ś chorował z powodu jakiegoś głupstwa czy świństwa , które się przydarzyło w Pałacu Burbońskim czy Luksemburgu . . .  Pamiętasz ?  Mówiła : „ Goudon , mój ty biedaku , nigdy nie będziesz politykiem .  Przywiązujesz się do ludzi , ufasz wielkim słowom , głowę masz zapchaną wzniosłymi ideałami i nie widzisz prawdy życia . . . ”  — Pamiętam , pamiętam !  Mówiła jeszcze : „ Takiego jak ty zawsze nabiorą przyjaciele ” .  Miała wielką słuszność . . .  — Goudon , czy ja ciebie kiedy nabrał em ?  Zawsze cię ostrzegał em w porę i oto mówię : nie wyrywaj się , siedź cicho .  Jeżeli sam nic nie rozumiesz , to zawierz mnie .  Ja ci mówię , że idziemy ku lepszemu .  Ja ci mówię , ruszymy całą siłą pary , a na wiosnę — przysięgam ci —  biada Niemcom !  — Cha , cha , cha !  Plagiat — to samo przed chwilą prawił Thiriet . . .  Skąd ty wiesz , co będzie na wiosnę ?  — Nic nie wiem , bo nikt nie może wiedzieć , ale będę wołał i wrzeszczał o zwycięstwie przez całą zimę , będę terroryzował , będę z błotem mieszał każdego , kto się zawaha . . .  Inaczej nie przetrwamy .  Czerwono - złoty lokaj stanął przed nimi z tacą .  Salon promieniał radością , wreszcie uwierzono w koniec wojny i w zwycięstwo .  — Co tam , napijmy się , Goudon .  Ja już próbował em — mówię ci — najprzedniejsze château Lambesc , jakiego nigdy już nie znajdziesz w sprzedaży .  Na winnicach margrabiny od trzech lat stoją niemieckie okopy .  Nasze własne pociski rozniosły na cztery wiatry ich cudowną glebę , zatruły ją wybuchy i gazy , i trupy .  Pij , przyjacielu , bo takiego wina już nie będzie .  — Mam pić za . . .  — Pij za jego zdrowie , gdyż nie masz żadnego wyboru .  Stało się i już .  Nic nam nie pozostaje , jak życzyć staremu jak najlepiej , i to szczerze , jeżeli za tym razem jemu to , a nie nam , wypadło zbawić Francję .  Pij , Goudon i nie zamyślaj się tak .  Wierzaj mi , szkoda twojej głowy .  Nie ma na świecie takiego mędrca , który by ogarnął myślą lub zrozumiał tę wojnę .  — Gadasz absurdy !  Bez ścisłej analizy , bez zrozumienia wszystkich zjawisk wojny niepodobna nią kierować . . .  — No , no — jeszcze czego , słyszane rzeczy ?