Narcyza Żmichowska  Książka pamiątek  Młoda dziewczyna stała nad rzeką ,  Rzeka do morza płynęła ;  Młoda dziewczyna smutnie westchnęła :  I życie płynie daleko ! . . .  Daleko płynie , z pamięci ginie ,  Lilije rosną nad wodą ,  Biedna dziewczyna , któż ją wspomina ,  Chociaż umarła tak młodo ? . . .  Któż się zasmuci , kto piasku rzuci ,  Garść piasku młodej dziewczynie ?  Ona kochana , już zapomniana ,  A rzeka do morza płynie ! . . .  Stara piosneczka  Ja piasku rzucę , ja pieśń zanucę ,  Pieśń żalu młodej dziewczynie ,  Bo mnie kochano , mnie zapomniano ,  A mnie nic z serca nie ginie ! . . .  Nowy śpiewak  Zmuszony do kilkomiesięcznego pobytu w Warszawie , zaczął em się starać o najęcie małej , byle cichej i wygodnej izdebki .  Tu mi ulica była za głośna , tam schody za wysokie , aż na Walicowie , w porządnym , choć drewnianym dworku , znalazł em na koniec , czego mi było potrzeba , więcej nawet : znalazł em , czegom sobie życzył od dawna .  Na piętrze dwa pokoiki od strony ogrodu czysto wybielone , z czerwono zaprawną podłogą , z jasnymi oknami , z których jedno otwierało się na mały ganeczek , prześlicznie w dużej akacji uwikłany konary .  Był to czerwiec właśnie i bujne drzewo , czepiając się po szybach , zielonymi gałązki prześcignęło zrąb dachu i aż wyżej nad domem swobodnie powiewało sobie .  Wiatr lekko nim zakołysał , promienie słońca rozłamały się w tysiące ruchliwych światełek i cieni , jakiś ptaszyna ozwał się z gniazdeczka , jakaś czystość , spokojność , można powiedzieć — białość jakaś duszę owionęła i tak mi serce rozlubowało w tej ustroni , że idącemu za sobą chłopcu pierwej kazał em o sprowadzenie rzeczy się postarać , niż sam z gospodarzem względem ceny lokalu pomówił em .  Lecz gospodarz , człowiek poczciwy , nie spekulant na ludzkie wrażenia , miesiąc takiego pomieszkania , to jest śnieżne ściany i woskowaną podłogę , i ogródek przed oknami , i akację przy oknie , i słońce w oknach , i cichość , i swobodę , i śpiew swego ptaszka , zysk najpiękniejszy nieujętnej własności , on to wszystko na 40 złp . miesięcznie oszacował .  Łatwo pojąć , że sprzeczki nie było .  Przed wieczorem znieśli moje rzeczy i sprzęty .  W pierwszym pokoju został kuferek , płaszcz na wbitym gwoździu zawieszony , buty , mały drewniany stołeczek ze wszystkim , co mi z rana do mycia i golenia przydatnym być mogło , szczotki , słowem , cała proza powszedniego życia śmiertelnych ; do drugiego pokoiku , do tego , co to miał okno na drewniany balkonik otwierające się i cień akacji , i słońca promienie , wniosł em dwa trzciną wyplatane jesionowe krzesła , jesionowy , zielonym suknem pokryty stolik , twardo , lecz biało usłane łóżko , półeczki z książkami wiszące przy ścianie , fajki i duży , głęboki fotel — słowem , całą poezję dni świątecznych człowieka , całą poezję . . . bo sen , nauki , marzenia .  Potem , gdy się już urządził em w mojej nowej dziedzinie , zszedł em na dół , żeby zaraz całą półroczną należytość z góry opłacić ; zwyczajnie , przez dzieciństwo zdawało mi się , że tym sposobem zupełnie się ubezpieczę w mojej posiadłości , a już mię smutek ogarniał na myśl , iż mię cokolwiek oddalić z niej może .  Gospodarz zdziwił się niezwykłym pośpiechem .  — Zdaje mi się , że o dwóch miesiącach mówili śmy dziś rano — rzekł do mnie .  — Rozmyślił em się lepiej i wolał by m na całe sześć zapewnić sobie stałe pomieszkanie .  Wszakże pan nic nie ma przeciw temu ? — dodał em z prędkością .  — Ale bo to my zwykle miesięczną tylko opłatę z góry przyjmujemy .  — Mnie by dogodniej było od razu się uiścić .  — No , zresztą na jedno to wychodzi . . . lecz . . . widzi pan , mam w tym pewien przesąd .  — A to jaki ?  czy wolno spytać ?  — Najpierw niech się pan bardzo nie lęka , ludzka dola , boska wola , to jest prawda najlepsza , jednakże kiedy się tak dziwnie zbiegną okoliczności , sam człowiek nie wie , czy ma wierzyć czy nie wierzyć .  — Wytłumacz mi pan tę rzecz trochę obszerniej — rzekł em , prawdziwą ciekawością zdjęty .  Gospodarz jednym spojrzeniem od stóp do głowy mię zmierzył .  — Och ! tak — rzekł znowu — młody i silny , pan ma prawo najlepsze śmiać się najgłośniej z moich przywidzeń , wszelako dziwnie czasem rzeczy na świecie się dzieją ; nie wierz im pan , boć bajka bajką , przypadek przypadkiem , ale zawsze jakoś ze wszystkich lokatorów , co przed panem w tych pokojach mieszkali , ile razy się zdarzyło , iż który naprzód kwartalne opłacił , tyle razy . . . chociaż się jedno drugiego nie trzyma . . .  — No cóż , tyle razy . . .  — Nie doczekał drugiego kwartału .  — Jak to , czy się wyprowadził ?  — Nie , zawsze umarł .  Prawda , że pierwszy był to sobie w podeszłym wieku staruszek , niewiele mu się należało , jakiś urzędnik , pobierał emeryturę i wypożyczał swój kapitalik na pewne , ale uczciwe , nie lichwiarskie procenta .  Miał em w domu trochę biedy właśnie , bo mi się żona rozchorowała , poszedł em więc do niego , żeby pożyczyć , jak inni pożyczali , lecz jemu tak się dom podobał , bo to i porządnie umieciono zawsze , i bez krzyków , i bez kłótni , że za odstąpieniem kilku złotych opłacił mi z góry całe półrocze , i wyobraźże pan sobie , dwóch miesięcy nie dociągnął dobre człowieczysko , umarł , doktor powiedział , że na wątrobę .  Potem w jakiś czas przemieniło się kilka osób , aż na koniec wynajął całą górkę jakiś pan , wysoki , otyły , nic się nie targował i za całe sześć miesięcy od razu 240 zł na stole położył , No , i ten to jeszcze sam sobie winien ; jak się później przekonał em , gdyby z góry nie płacił , pewno by go dłużej niż miesiąc nikt nad sobą nie ścierpiał , bo to , proszę pana , komediant i pijak .  Czasem po całych nocach biegał , krzyczał , sam z sobą rozmawiał , a kiedy mu z rana kosz piwa przyniesiono , to iść do niego wieczór , znajdziesz pół kosza szkła natłuczonego , ni mniej ni więcej .  Był by m się już pieniędzy i lokatorów wyrzekł , ale choć mu kilkakrotnie zwracać chciał em komorne , choć się prosił em , nic nie pomogło : śmiał się i krzyczał , aż też musiało mu raz w tych krzykach gardło zawiać , bo dostał mocnego zapalenia , położył się w sobotę po południu , a na drugą sobotę już go zupełnie spokojnym do Powązek wieźli .  — Teraz pojmuję , dlaczego pan ma taki wstręt do pobierania z góry półrocznej opłaty — rzekł em z lekkim uśmiechem — ten drugi przypadek zwłaszcza mógł wielkiej ostrożności nauczyć , lecz co do mnie . . .  — Och ! co do pana , ja wcale nie myślał em żadnego przystosowania robić ; ten domek się dostało w puściźnie dawno temu , a Bóg dał , że osobliwością był ów jeden hałaśnik .  Poczciwi poczciwych się trzymają , bez pochwały mogę sobie przyznać , że zawsze jakaś dobra dusza do nas zawita , i gdyby tylko o te dwa zdarzenia człowiekowi chodziło , pewno by je prędko z uwagi wypuścił ; ale rok temu przeszło znowu coś podobnego nas spotkało .  Pomartwili śmy się szczerze z moją żoną i ona mi najpierwsza zrobiła to spostrzeżenie, że się nie szczęści wszystkim lokatorom , którzy na kwartał lub pół roku pierwej za mieszkanie swoje płacą .  Nawet , pan się dziwić nie będziesz , kobietom i dzieciom trzeba czasem dogadzać w kaprysach — otóż więc ja przyrzekł em Jaguli , że z nikim podobnej ugody nie zawrę .  Co miesiąc czterdzieści złotych do ręki , inaczej wolał by m wcale stancji nie wypuszczać . . .  — Jeśli ma od tego warunku nasza zgoda zależeć , to ja nie będę wcale z pieniędzmi się naprzykrzał i gdy pan chcesz koniecznie , to będę czekał nawet , aż sam się o nie upomnisz , ale czy nawzajem mogę mieć przyrzeczone odnowienie kilkakrotne wyznaczonego terminu ?  — O ile można przyrzec , że się żyć będzie , mój dobry panie , o ile tylko można to przyrzec , ja mu święcie przyrzekam .  Niech się pan jednak bardzo nie śmieje , wszystkiemu żona winna , ma nadzwyczajnie dobre serce , okropnie ją zwłaszcza trzecia śmierć tej pani przeraziła , a prócz tego mieć ciągle owe wieko od trumny przede drzwiami , słyszeć , jak baby kościelne nad głową śpiewają , pogrzeby , księża , to mi się dzieci straszą tylko .  Ostatnim razem Karolek ledwo mi z płaczu nie zachorował , a Helusia , chociaż znacznie starsza od niego , tak się jakoś wzruszyła , że dotąd jeszcze nieraz matkę płaczem obudzi i po imieniu zmarłej przez sen woła .  — Prawda , dziwny zbieg okoliczności , bo się domyślam , że ta pani musiała także z góry całe półrocze opłacić ?  — Całe półrocze , mój dobry panie , całe półrocze , a w trzecim miesiącu wyniosła się do innego , wiecznego pomieszkania .  — Czy młoda była ? . . .  — Młodziuteczka , nawet pomimo tego , że drobna , delikatna , jak dziecko niewyrosłe , zdawała się dosyć silna i zdrowa .  Mówiła raz Helusi , że już dwudziesty piąty rok kończy , ale nikt by jej więcej nie dał nad siedmnaście , bo wyobraź pan sobie : niziutka , szczupła , biała nieledwie przezroczysto , biała jak najpiękniejsza porcelana , i zawsze dwa świeże rumieńce na twarzy , myślał by ktoś , że umyślnie wymalowane , tak odznaczone , tak równe .  Kiedy czasem dla pośpiechu swoje długie , jasne włosy rozdzieliła na warkocze i tak splecione , puściła od skroni po ramionach aż do stóp prawie , to ledwo na starszą siostrę mojej dziewczynki wyglądała , a jeszcze też gdy obiedwie na ziemi sobie siadały , gdy Helusia zaczęła figlować , stroić ją w kwiatki , bo kwiatków pełno musiało być co dzień świeżych w jej pokoju , gdy ona się do niej uśmiechnęła takim anielskim , takim dziecinnym uśmiechem . . . doprawdy , przypuściwszy , że dom się zapalił , ja był by m sam nie wiedział , którą pierwej ratować .  Kochali śmy ją z żoną niby trzecie dziecko nasze .  — Jak się nazywała ?  — Otóż to jeszcze jedna osobliwość , której nigdy pojąć nie mogł em : powiedziała swoje nazwisko , boć przecież było do zameldowania potrzebne , ale prosiła nas , żeby go nikomu na próżno nie powtarzać i w razie nawet , gdyby się kto jako znajomy o nią dopytywał , powiedzieć , że już jej nie ma .  W wigilię śmierci zmieniła to postanowienie , kilka razy na pocztę wysyłała naszą służącą , która jej także uprzątała w pokojach , i zaleciła , żeby wpuścić natychmiast każdego , co by się do niej zgłosił , ale jak pierwej zakaz , tak potem rozkaz był zbyteczny .  Nikt nie przyszedł i nikt nie przychodził .  Zdaje się jednak , że kogoś z wielkim czekała upragnieniem ; kilka razy mówiła , że chciała by choć na dwa dni tylko mieć okna od ulicy , a pierwej to się jej właśnie najlepiej podobało , że na ogród wychodzą .  Potem , może na kilka godzin przed śmiercią , pokazała mojej żonie mały zapieczętowany pakiecik i prosiła , ale tak cichym , tak słabym głosem , że ledwo dosłyszeć można było : „ Jeśli tu przyjdzie pani jaka , wysoka , piękna , brunetka , choćby w rok po mojej śmierci , zapyta o mnie , to jej oddacie te listy i powiecie . . . powiecie wszystko , coście widzieli . . . wszystko , co pamiętasz , Helusiu ” , przydała zwracając się do mojej córki , która jąciągle za rękę trzymała , a była , od tych łez widać , co jej chyba do serca spadały , bo oczami ta dziewczyna prawie nigdy nie płacze , była , mówię , tak zmieniona i blada , jak gdyby na nią właśnie ostatnie przyszły chwile .  „ Jeśli nikt spytać nie przyjdzie , kończyła chora z wyraźnym utrudzeniem , to czekajcie rok drugi . . . jeśli nikt znowu . . . to będzie można , będzie nawet trzeba spalić ” , a widać ciężarem były jej te słowa ostatnie , bo aż mocniejszy kaszel ją porwał i dwie duże łzy jak ziarnka grochu po twarzy się stoczyły . . .  Ot , mnie samemu , kiedy sobie wspomnę tę chwilę i noc , która po niej nastąpiła , tomitak smutno , jak gdyby m miał zapłakać . . .  Boć , proszę pana , czyż sposób nie pożałować ? . . . młode , śliczne , dobre jak Najświętsza Panna stworzenie , a takie samo , takie opuszczone , że gdyby nie my , to by jej w ostatniej chwili nie miał kto dobrym słowem na wieki pożegnać .  — Więc nikogo , zupełnie nikogo przy sobie nie miała ?  — Jak panu powiadam , żywej duszy .  — Nawet w czasie choroby ? . . .  — Ona bo , prawdę mówiąc , nie chorowała wcale .  Była coraz , szczuplejszą , coraz żywszych dostawała rumieńców , oczy jej coraz głębiej zapadały , ale się nigdy na nic nie skarżyła .  Dopiero kiedy jej sił tak zabrakło , że już sama przez pokój przejść nie mogła i po całych dniach przeleżała na łóżku lub na kanapie , moja poczciwa Jagula zaczęła jej o doktorze wspominać ; ale gdzież tam , i słuchać nawet nie chciała .  „ Jeśli to jest chwilowe osłabienie , mówiła , to samo z siebie ustąpi , jeśli choroba , to i doktor nie pomoże . ”  — A w istocie cóż to było ?  — Ksiądz nasz znajomy , którego do spowiedzi przywołano , powiedział , że jakaś wolno trawiąca gorączka .  — Zapewne suchoty ? . . .  — Ha , mogły być i suchoty , ale pan nie masz powodu lękać się zarażenia ; kazał em wszystko wyczyścić , wybielić , miesiąc cały okna były otwarte w późną jesień , wiatr dobrze wydmuchał , a i tak już drugi rok idzie i pan się nawetnie pierwszy sprowadza ; jakieś szwaczki przez pięć miesięcy we trzy po całych dniach i nocach tam szyły , a żadnej nic nie było .  Wszystkie w najlepszym opuściły nas zdrowiu , to pan także spokojnym być możesz .  — Jestem nim , chciej pan wierzyć , że jestem , co się tyczy mego zdrowia , tylko mi ciągle na oczach ta młoda nieznajoma pani . . .  — Dobrze się zastanowiwszy . . .  po roku , czemuż by m nie miał powiedzieć jej nazwiska , przecież nie zbrodniarka żadna .  — Och ! nie powiadaj pan — przerwał em z żywością — bo mię cześć jakaś przejęła ku ostatniemu życzeniu biednej umarłej — nie powiadaj pan ani mnie , ani nikomu , co by dla próżnej ciekawości chciał zbadać ową tajemnicę , jedyny skarb może wielkiego nieszczęścia .  — Prawda , prawda , święte pańskie słowa i zapewne uczciwe , prawe serce pańskie — rzekł nieco wzruszony ślusarz wyciągając ku mnie swoją sczerniałą , kościstą rękę .  Uścisnął em ją w obu dłoniach moich , bo mi tajemne przeczucie mówiło , że to szlachetnego człowieka ręka .  — Jednakże — odezwał em się po chwili milczenia — przynajmniej ta kobieta żadnego nie cierpiała niedostatku ?  — Trudno by to z pewnością zaręczyć ; miała niby tyle , ile jej było potrzeba , i na skromny pogrzeb zostało się jeszcze , ale czy nigdy więcej nie potrzebowała , czy jej sposób życia był z upodobania czy z konieczności wybrany , tego nie wiem i po wielu domysłach , wnioskach , przypuszczeniach nic stanowczego wyrzec by m nie mógł .  Najpierw , jak to już panu wspomniał em , całe półrocze zapłaciła naprzód i nam , i na zaręczenie , naszej służącej , która już od kilkunastu lat domu wiernie się trzyma ; potem codziennie robiono jej tu na dole spory imbryczek czarnej kawy , a czasem w wieczór herbaty — zresztą garnuszek mleka , dwie bułeczki , którymi się zwykle z ptakami dzieliła , co drugi dzień talerz rosołu , także od nas wzięty , mięsa ledwo na ząb jeden , wszystko to pewnie i trzydziestu złotych nie wyniosło miesięcznie , ale za to świece zawsze musiały być woskowe i nieraz późno w noc migotały z jej okienka ; książek ślicznie oprawnych pełna szafka ; bielizna porządna ; sukien ładnych dosyć , chociaż najczęściej w czarnej tylko lub w białych rannych chodziła szlafroczkach ; mebli niewiele , ale za to bardzo porządne i tak jakoś rozstawione , iż gdy do niej się weszło , to człowiek myślał , iż do salonów najpyszniejszych wchodzi .  Wszystko przed śmiercią darowała mojej Helusi , a po śmierci tośmy znaleźli jeszcze pismo jakieś w stoliku , gdzie ta darowizna ze wszelkimi formalnościami poświadczoną była .  Upominała , żeby spalić te rzeczy , które jej do bliższego służyły użytku ; ja sam chętnie był by m wypełnił to ostatnie jej zlecenie , ale mi córka niczego tknąć nie dała , co droższe , co nowsze , to wszystko pozwoliła matce wziąć , sprzedać lub poprzestawiać do naszych pokoi , ale czego wyłącznie chora używała , tego nikomu nie ustąpiła dziewczynina .  Wybłagała sobie jakieś schowanko pod strychem i tam jest łóżko usłane tymże samym co dla nieboszczki sposobem , kanapa , na której leżała bardzo często , dywan , co się na nim bawiły w początkach , skrzyneczka z rzeczami , które do ostatniej chwili nosiła , i fotel , w którym umarła , bo to najdziwniejsza , że kiedy przy spowiedzi ksiądz jej o bardzo bliskiej śmierci prawił , ona zaraz się domyśliła , że to już życia niewiele , chociaż była niby silniejszą i zdrowszą , kazała się ubrać Małgosi jakby do trumny w świeżą zupełnie bieliznę , wstała , przeprowadzono ją przez pokój , siadła w fotelu naprzeciw okna i pomimo namowy , prośby , rady już więcej do łóżka nie wróciła .  — I miała przytomność do ostatniej chwili ?  — Zupełną , ciągle patrzyła . . .  — Wtem nagle mój gospodarz umilkł , odkaszlnął , mrugnął na mnie i zaczął donośniejszym głosem mówić , jak gdyby dalszy ciąg ugodnej rozmowy :  — Piec wcale nie będzie dymił ; jeśli pan u nas i na zimę zostanie , to mu będzie ciepło jak w ulu , jak w ulu , mój dobry panie ; na wszystkie strony opatrzone , oblepione , a z południa to mu i wiaterek nie dokuczy nawet . . .  Przyczyną tak niespodziewanego zwrotu było wejście młodej dziewczynki , która stanąwszy przy stoliku , bystre , przenikliwe , długie spojrzenie na twarz ojca zwróciła .  Ślusarz kaszlnął kilka razy , posunął krzesłem , zaczerwienił się i widocznie prosił mię wzrokiem o poratowanie go w tym kłamstwie niewinnym , przez które , jak się łatwo domyślał em , ukochanemu dziecięciu przykrego chciał oszczędzić wspomnienia — lecz ja w tej chwili inną zupełnie zajęty był em myślą .  Dziwne wrażenie zrobiła na mnie ta dziewczynka , co tak długą żałobą kilkotygodniowej znajomości przechowywała pamięć .  Na pierwszy rzut oka dziecko , i brzydkie dziecko : śniade , chude , z wysokim czołem , z bladosiwymi oczyma .  W drugiej chwili , gdy lepiej rozróżnił eś dobiegające swej pełności kształty i lśniący połysk na dwoje rozczesanych warkoczy , i błękit żył pod przezroczystą , delikatną , choć ciemną krzyżujących się skórą — to ci widomie z dziecięcia wyrastała dziewica piękna , smutna , urocza jak tajemniczość , a gdyś jeszcze wzrok swój na jej wzroku zatrzymał , gdy po tych niebieskawych światełkach roztoczyło się czarnym płomieniem koło zwiększonej źrenicy i dostrzec mogł eś złotawego osnucia , które z nazewnątrz do środka jej promieniami biegło , jak gdyby całą dnia jasność , całe uczuć światło tam daleko w głąb piersi przed ludźmi i przed światem chciało wciągnąć sobie , gdy szczególniej przypatrzył eś się temu czołu za wysokiemu nieco , ale tak czysto , rysunkowo od włosów po dwie równe , wąziutkie , czarne jak aksamit brwi spadającemu , och !  wtedy nie dziewczyna , nie dziewica stała już przed tobą , ale kobieta w całym majestacie swojej wielkości , święta myślą , uczuciem , boleścią .  Nic dziwnego , że przy pierwszym spotkaniu wieku jej domyślić się nie mogł em : wyglądała na lat dwanaście , mogła kończyć rok szesnasty , a jednak w tej chwili , kiedy tak badawczo na ojca patrzyła , kiedy w dwie głębokie zmarszczki jakby do zwyczajnego układu jej czołosię ściągnęło , kiedy zwierzchnia warga , lekko , niedostrzeżonym meszkiem ocieniona , zadrżała , mimowolnie i przymuszonym rozśmiała się uśmiechem , ja był by m jej bez wahania się nawet więcej niż dwadzieścia lat policzył , w istocie zaś niespełna piętnaście ich miała .  — To moja córka , Helusia — rzekł na koniec gospodarz widząc , że nie przerywam przykrego milczenia .  Skłonił em się pełnym poszanowania pokłonem , jak przed najsławniejszą warszawskich salonów królową , a może głębiej i pokorniej jeszcze , bo nie pamiętał em , żeby kiedy najsławniejsza piękność takie wrażenie czci i podziwienia zbudziła we mnie prócz tej jednej , której z nikim , w żadnym zdarzeniu życia porównaniem nie stawił em nigdy .  Młoda dziewczyna lekkim skinieniem głowy odpowiedziała na mą grzeczność , a jej ojciec , zdziwiony , patrzył na nas koleją i sam nie wiedział , co już mówić dalej .  Szczęściem dla niego znowu drzwi się otworzyły .  Weszła do pokoju młoda jeszcze kobieta , bardzo przystojna , sześcioletniego chłopczyka za rękę trzymając .  — Mamy nowego lokatora — rzekł do niej ślusarz wskazując na mnie — układ skończony tylko na miesiąc , tylko na miesiąc , moje serce , lecz zdaje mi się , że da Bóg , dłużej z sobą zostaniemy .  Pan chciał koniecznie z góry półroczne opłacić . . .  — Dziękuję ci , żeś o mej prośbie pamiętał — ze smutnym , uśmiechem odpowiedziała mu kobieta i przywitawszy mię raczej spojrzeniem niż ukłonem , prędko do pobliskiego przeszła pokoju .  Córka zapewne ją tam uprzedzić musiała , bo kiedy zwrócił em się ku niej , już jej nie było , zniknęła .  Ja sam też prędko odliczył em miesięczną należytość , raz jeszcze ścisnął em rękę dobrego gospodarza i oddalił em się do moich pokoików .  Tym razem ich widok przejął mię głębokim jakimś , trudnym do opisania uczuciem , jak gdyby piękne ramy wypełniły się ciemnym i ponurych przedmiotów obrazem .  Nie była to dziecinna bojaźń , ale nie był także czystej litości żal za umarłą ; jeśli bez wystawienia się na śmieszność można dwudziestokilkuletniemu mężczyźnie coś o swoich nerwach wspominać , to ja się przyznam , że może ich działania doświadczył em wtedy .  Zrobiło mi się tak ciężko na piersi , tak smutno w myślach jak przed burzą lub przed nieszczęściem , choć właśnie nadzieja dobrej przyszłości zaczynała się niby rzeczywistnić w mym życiu , a pogoda świeciła z nieba pełnym księżycem tak jasno , jak gdyby mi kto w wielkie morowego srebra blachy powybijał ściany pokoju , deski podłogi i łóżka przykrycie .  Trudno sobie wyobrazić , trudno życzyć w spokojniejszym schronieniu ozdobniejszej cichości — a mnie jednak było smutno i przykro .  Powieść ślusarza niedokończona , niepewna , bezimienna , dręczyła mnie niby kartka wydarta z zajmującej książki , gdy zaś usiadł em w moim fotelu , gdy zapalił em fajkę , a dym białawy rozmajaczył kłębami po świetle księżyca , zaczęła mi się tak uprawdzać , tak uprzytomniać , że doświadczał em zupełnie podobnego wrażenia , jak gdyby mię ze świeżym trupem zamknięto .  Zimne poczucie nicości , które wtedy mimowolnie do serca przystępuje , usposobienie do gorzkich , szyderczych myśli , pamięć bardziej ku niemiłym zwrócona wspomnieniom — zachwianie ogólne w nadziejach i w woli moralnej , tego wszystkiego razem doznawał em , sam sobie nie mogąc zdać sprawy , jak i czemu ? . . .  Przecież człowiek pierwej niejedną legendę już słyszał , przecież o wielu naczytał się okropnościach , a choć w jego życiu przeszłość latami niedługa , to kilka chwil cierpienia wypełniło ją doświadczeniem rozmaitych kolei .  Patrzył em na śmierć ojca ; raz już mi się zdawało , że matkę utracę .  Odprowadzał em na Powązki ciało kolegi i przyjaciela szkolnego , był em nawet raz obecny strasznemu nagłego zgonu wypadkowi , a zawsze w każdym zdarzeniu czuł em męstwo , siłę , krew zimną i odwagę ; nie wiedzieć skąd wtedy proste opowiadanie najpospolitszej historii tak zadziałało na mnie .  Że piękna młoda kobieta dostaje suchot i umiera , że ja w rok później sprowadzam się do tego samegopomieszkania , to były rzeczy zwyczajne powszednie i za takie uznawał em je przed sądem mego rozumu , a jednak nerwowa władza fantazjowania wzięła górę .  Zrazu chciał em jej oporem lodowatą stawić krytykę , ale rozśmieszyła mię wkrótce tak silna walka przeciw tak drobnemu niebezpieczeństwu , odrzucił em tę broń zbyteczną i zdał em się bezwarunkowo na dowolne dziwactwa mych wrażeń .  Powoli , powoli ustępować zaczął pierwotny niesmak i zamarzył em się w tysiączne domysły , obrazy , wnioski , i nie postrzegł em nawet , jak z marzenia w rojenie , z rojenia w senne widziadła rozsnuła się cała bezładnych myśli osnowa .  Nagle w fotelu moim , naprzeciw tego okna z ganeczkiem zielonym , nie ja siedział em , lecz przeszłoroczna poprzedniczka moja , biała , w białej szacie , umierająca i zadumana swoją ostatnią myślą na ziemi .  Myśl tę widział em pod jej czołem lub raczej we własnym sercu czuł em , ale nie wyrazami .  Niby to był żal głęboki niepowrotnej straty , niby jakieś do uniknienia , a nieuniknione nieszczęście — ja znał em jego przyczynę , pojmował em okropność , lecz jak to we śnie bywa , bez określenia żadnego .  Moja nieznajoma , wbrew wszelkim przepisom pięknego konania , wzrok miała nie do nieba wzniesiony , lecz trochę przywarty i spuszczony w dół między czerniejące krzaki ogródka .  Czoło jej było równe , czyste , rozświecone blaskiem księżyca i tylko przy skroniach lekko żółknąć poczynało jak starożytny marmur posągów .  Pod tym czołem trudnym do opisania wdziękiem jaśniała twarz jej delikatna , drobna , dziecinna prawie , a taka już smutna , taka cierpiąca , że mi się płakać nad nią chciało .  Rączki maleńkie palcami splotła i na kolano zarzuciła , a potem , jak gdyby ją bezsilną ciągnęły za sobą , z usposobieniem właściwym suchotnikom naprzód się zupełnie podała i na wątłej kibici jak kwiatek złamany zawisła .  Promienie księżyca okoliły ją w tej ślicznej postaci , lecz cień akacji nieznacznie się zbliżył , a niby ona wiedziała i niby ja wiedział em , że jak się zbliży , jak jej na twarz padnie , będziemusiała umierać — i tak chwila po chwili , tchnienie po tchnieniu mogł em liczyć ubytek jej życia i liczył em , ale gdy się cień zbliżył , gdy już , już skonać miała , jej postać zmieniła się nagle w córkę ślusarza , z tym głębokim , tajemniczym na twarzy wyrazem , z tym nieszczerym uśmiechem na ustach , z tym spojrzeniem , z jakim na zakłopotanego ojca spoglądała . . .  Kilkakrotnie wracało mi widzenie i czucie tych samych obrazów , aż na koniec mocniejszy chłód przedświtu zbudził mnie na chwalę , lecz nie roztrzeźwił wcale , instynktem tylko zaszedł em do łóżka , cisnął em się na nie w ubraniu i znowu zaczęło mi się kleić mar tysiące .  To widział em czarną trumnę , z której przez źle zabite wieko wydostawały się długie jasnych włosów pierścienie , to głowę śniadej Helusi na marmurowych umarłej ramionach , to zupełnie twarz obcą , nieznaną , ale z ową jakby w złotą obrączkę — w promienie objętą źrenicą , to nawet inne , przecudne , niedostępne życzeń moich zjawisko , sen mojej rzeczywistości , słońce natchnień moich — Ona — stawała przy oknie balkonu , zrywała liście akacji , zerwane — w jakiś długi bez końca plotła wieniec , a kiedy chciał em ze splecionych koło na jej głowę spoić , była znowu przede mną ta postać w śnieżystej bieliźnie , z przywartymi oczyma , z cierpieniem konających na bladym obliczu .  Jednak nie męczyły mię wcale okropne te przemiany , choć jak na jawie , każde uczucie : litość , podziwienie , miłość , wstręt niekiedy , czuł em .  Czy długo to trwało ?  nie umiem powiedzieć — wiem .  tylko , że nazajutrz bardzo późno się obudził em .  Zawstydził em się trochę przy świetle dziennym za moją wieczorną wrażliwość , wstał em co prędzej , z gorączkowych snów i marzeń czoło zimną wodą obmył em , przebrał em się i zostawiwszy klucz mój Małgosi , z którą poprzednio takąż samą i w takichże warunkach jak zmarła pani zawarł em ugodę , śpiesznie wybiegł em na miasto .  O wpół do jedenastej czekała mię ważna bardzo z mecenasem narada .  Szło o udowodnienie prawa do kilkudziesięciu tysięcy spadku , którego nam nikt wprawdzie nie zaprzeczał , ale za którym już od miesiąca siedział em w Warszawie i długo jeszcze posiedzieć mogł em dzięki nadzwyczajnej sumienności naszych prawników , którzy mi ani literki z aktów sądowych oszczędzić nie chcieli .  Przychodzę , mecenasa już w domu nie ma — spóźnił em się o pięć minut , a to człowiek bardzo wzięty i akuratny jak kompas .  „ Oho ! — pomyślał em sobie — nie najszczęśliwiej obejmuję w posiadłość moje nowe pomieszkanie .  W nocy śpię za mało , z rana za długo , chybiam umówionej godziny , a może kilku tygodni marudztwa przyczyniam sobie , kto wie , czy w tym jakiegoś fatalizmu nie ma ? ”  — I rozśmiał em się na pobratymstwo tej obawy z przesądami pani ślusarzowej , rozśmiał em tym weselej , że cóż mógł być za fatalizm w tym domku spokojnym , w którym mi się wszystko z wszystkimi razem podobało , nawet ostatnia moja znajomość , pani Małgosia , blisko pięćdziesiąt lat mająca , trochę dziobata , trochę za niska , trochę za tłusta , lecz taka przyjacielska , taka chętna , taka łatwa do zgody , że śmy od pierwszej rozmowy bardzo się polubili .  Wracał em więc powoli , przypatrując się wszystkim szyldom , a droga jak co dzień , tak i wtedy wykręciła mi się na Daniłłowiczowską ulicę .  Przy pałacu Załuskich silniej mi serce w piersiach zastukało , bo tam w oknie którym pierwszego piętra na lewo mogła właśnie bardzo biała ręka spuszczone podnosić story , mogła bardzo piękna głowa na zakratowany wychylić się dziedziniec .  Bodaj to te miary czasu , tak zmienne w swojej wartości !  Do mecenasa przybył em za późno , tutaj za wcześnie by m przybył — gdyby jednak ? . . .  Pięć minut po jedenastej minęło .  Pójdę się tylko zapytać o zamiary na wieczór dzisiejszy .  Przez chwilkę stał em .  A któż tak nie stał ?  Dziecinny , niepewny , śmieszny , w rozmysłach u podwoi swej wybranej jak przed świątynią swego bóstwa ?  Szczęśliwa , bałwochwalcza młodości chwila !  Tymczasem mnie stojącego potrącił jakiś pan z podwórza właśnie wychodzący .  — Przepraszam .  — Nic nie szkodzi .  I obadwa uchylili śmy kapeluszy , i obadwa z uchylonymi zostali przypatrując się sobie , przypominając z półuśmiechem , z półkłopotem .  — Jeśli się nie mylę ? . . . — rzekł em .  — Zdaje mi się . . . — odpowiedział .  — Pan Romuald . . .  — To Ludwik ! — i ramiona wyciągnęły się do wzajemnego uścisku .  Romuald był Jej bratem , znali śmy się w szkołach jeszcze , potem nas wypadki życia rozdzieliły ; słyszał em tylko o nim , że utalentowany artysta , dla wykształcenia się w muzyce na lat kilka za granicę pojechał ; ja zaś dopiero w czasie jego niebytności , ze wsi , gdziem przy matce gospodarzył , Warszawę odwiedzając , poznał em się z jego siostrą .  — Zapewne do nas szedł eś — rzekł , żartobliwie w oczy mi patrząc — Maria Regina miała przeczucie , że cię wcześniej dzisiaj zobaczyin gratiamświęta mojego powrotu .  — Ależ to powrót zupełnie niespodziewany ; przedwczoraj był list od ciebie .  — Z Berlina ośm dni temu jak pisany . . .  toć przecież nam muzykom wolno temat życia wariować .  — Szczególniej , gdy jak na teraz w tak miłym ułożą go tonie .  I wymieniając wzajemnie oderwane słowa weszli śmy do bawialnego pokoju , w którym Maria Regina , schylona nad ogromną paką , przerzucała w zwojach nut swego brata .  — A widzisz , Romualdzie — rzekła do niego , ku mnie rękę na szczerego powitania uścisk wyciągając — wszakże ci mówiła m , że pan Ludwik niedługo przyjdzie , bo mu się jego cząstka w radości dobrych przyjaciół należy .  — Niech pani za tę myśl i za to proroctwo z chwili dzisiejszej podobnych całe życie się złoży .  — Złe życzenia , panie Ludwiku ; chwile podobne , nudne chwile .  Wiesz przecie — dodała z uśmiechem — że ja dnia najszczęśliwszego dwa razy by m przeżyć nie chciała .  I wskazawszy nam miejsca , sama do zaczętego przeglądu wróciła .  Usiadł em trochę smutniejszy niż w pierwszej mego wejścia chwili , bo ostatnie jej wyrazy przypomniały mi niedawną rozmowę , w której nie mogli śmy się zgodzić , a w której szło nam właśnie o trwałość wrażeń , o świętość uczucia .  Ona , kobieta , broniła wszelkiej zmiany ; w zmianie , czyli przemianie , jak się wyrażała , był dla niej jedyny , prawdziwy postęp i rozwój życia .  Zaiste ! sam dzisiaj wiem najlepiej , że miała słuszność w bezwzględnym , oderwalnym słów tych znaczeniu — lecz wtedy mnie i od niej coś podobnego usłyszeć . . . kiedy serce w wieczność jednego rzutu oka wierzy , kiedy mą w nadziejach nieskończoność dla każdej chwili szczęścia , odwagę choćby przeciw nieśmiertelności . . .  To proszę , jakżeż się smucić nie miał em ?  Ach !  co to za czarodziejka była ta Maria Regina , bo tak ją zawsze dwuimieniem w rodzinie i między bliższymi znajomymi nazywano .  Przy ojcu , od dziesiątego roku po matce sierota , z bratem tylko dwa lata starszym wychowana , samoistnie prawie ukształciła się na pełną wdzięku i siły kobietę .  Nigdy nie zapomnę tej chwili , kiedy ją pierwszy raz w loży wspólnej naszej znajomej zobaczył em .  Od sceny siedząc , bokiem się ku niej zwróciła , a w tym poruszeniu futrzana peleryna , osunąwszy się nieco , ciemnobrunatnym obwodem spadek prześlicznej długiej szyi i okrągłość ramion odznaczyła .  Śnieżysta białość jej cery , świeżej , choć jednostajnie bladej , zadziwiała przy czarnych , ale to jakąś metaliczną , granatową czarnością czarnych włosach .  Koloru jej oczu jak wtedy , tak długo potem rozpoznać nie mogł em .  Trzymała je ciągle kusławnej naszej aktorce zwrócone i kiedy Ritta Hiszpanka , zdradzona , wyśmiana , jednym słowem obelgi policzkuje zwodziciela , ona z krzesła się uniosła , lekkim rumieńcem zakraśniała i entuzjastka - artystka artystce silnie w obie klasnęła dłonie , potem dopiero , jakby na świadectwo swemu uniesieniu , spojrzała ku nam , lecz tyle światła łamało się w jej źrenicach , tak były lśniące , promienne , że nie czarne , nie błękitne , ale diamentowe mi się zdały .  I były to prawdziwie oczy jej duszy , bo teraz nawet , gdy sobie chcę wytłumaczyć tę kobietę , zawsze mi diamenty , zawsze jej spojrzenia na myśl przychodzą , tak równie czysta , jasna , piękna , a jednakże tak równie i kamienna była .  Diamentu własnością ona także pod promieniem słońca mieniła się w tysiączne blaski swej fantazji ; jakie wrażenie na nią padło , w takiego barwę przeoblekała cały świat swój naokoło , a barwy zawsze cudne , choć coraz inne , nieujętne , migotliwe , zwyczajnie jak połyski diamentu , jak połyski diamentu , bo nawet z nazewnątrz odbiciem tylko świecące , a czym jest diament w istocie swojej ? . . , węglem i x , niewiadomą ; a czym ona była w treści ducha swego ? . . . mnie się zdaje , że była wielkim talentem , wielką pychą i . . . tajemnicą !  Obdarzona mistrzowskiej potęgi wyobraźnią , przywykła do zupełnej w czynach i myślach niezawisłości , nigdy przecież w nadzwyczajność z ubitej nie zboczyła drogi , nigdy za określone towarzyskimi wymaganiami nie przestąpiła granice , lecz za to w ów powszedniości obręb ściągnęła tyle sobie tylko właściwej poezji , tak zekształtowała najpospolitsze życia zdarzenia , tak z wszystkiego , co ją otaczało , nowe umiała wyciągnąć żywioły , tak tworzyła czy przetwarzała , że nigdy rozsądniejszej i dziwaczniejszej nie zdarzyło mi się widzieć kobiety .  Od kołnierzyka , co potrójnym puszkiem tiulików i koronek jej szyję obejmował , aż po sztalugę , na której schnął olejny , trupią głowę między kwiatami przedstawiający obraz , wszystko w jej ubiorze , w rozstawieniu jej mebli , w rozkładzie jej codziennych zatrudnień było jakby niespodzianie zaimprowizowane , jakby czarnoksięską laską wywiedzione z krainycudów i piękna .  Ona sama w tym świecie własnych pomysłów wysoka , dumna czy też pełna godności , prawdziwa Dziewica Królowa , Maria Regina , jak ją nazwano chrztem Kościoła z przypadku , a sądem przyjaciół z podobieństwa , zdawała się prawie obcą na ziemi , w poezjach wymarzoną istotą — i to wszystko w niej było ogniem czy , jak tam jubilerowie mówią , wodą diamentową .  Lecz w stanowczych chwilach życia owa istota miała tak zimny pogląd na rzeczy jak cięcie skalpelu ; wcześnie zarząd ojcowskiego domu objąwszy wyrobiła w sobie jakąś przenikliwą zręczność , jakiś sąd męski i niezachwiany w zakierowaniu rodzinnymi sprawami i to w niej było skamieniałością diamentową . . .  Ale na cóż ja piszę dzisiaj to , czego wówczas nie myślał em ? . . .  Wówczas siedzieli śmy naprzeciw siebie z Romualdem przypatrując się jeden drugiemu , bo po kilku latach odnawiać znajomość to trudniej daleko niż zupełnie nową zabierać .  Maria Regina , opodal stojąc , półgłosem nuciła przeglądaną muzykę , a w ustępach rzucała oderwane wyrazy do naszej bardzo obojętnej rozmowy .  — ToAndantegrał eś na ostatnich imieninach naszej matki i ułożył eś fantazję do pierwszego swego koncertu ; proszę cię , nie każ go nigdzie drukować . . . mnie daruj , schowam , bo to rodzinna pamiątka . . .  Jak widzę , po tej stronie są wszystkie twoje sztuki , a tutaj sam Lipiński . . .  Ach ! przypominam sobie , kiedy grał eś w tym kwintecie , prześlicznym był eś chłopcem , teraz zbrzydł mój Romuald , wszak prawda , panie Ludwiku ?  Aż mię wstyd , że śmy tacy do siebie podobni . . .  W istocie , podobieństwo rysów było zadziwiające , kiedy się jedną twarz przy drugiej widziało , lecz osobno każda z nich tak była różna wyrazem , że się wcale nie przypominały wzajemnie .  Młody artysta , blady i brunet jak siostra , był daleko chudszy , wątlejszy .  Profil jego , ostrzej narysowany , zdradzał nierównie drażliwszą naturę .  Linia , która od trochę pochylonego w tył czoła po klasyczno orlim nosiebiegła , prędko łamała się ku dość wydatnym ustom i może za kończasto odcinała nieco wystającą brodę .  Z lekkiego drgania skóry , na kościach policzków wyciągniętej , z cieniu , co sinym półkolem wpadłe , więcej jaskrawe niż jaśniejące oczy podkreślał , łatwo można było się domyślić przejścia wielu gwałtownych czasem , zmiennych zawsze wrażeń i namiętności .  W duszy Marii Reginy przeczuwał każdy jakiś grunt niewzruszony , stały , ciągle tożsamy pod przemienną fantazjowania powłoką , nie dosięgnięty i nie skłócony nigdy ; tutaj widać było , że każde wstrząśnienie aż do głębi całą mąciło naturę , że ta natura nigdzie nie miała pewności ujęcia , oparcia .  W tej chwili jednak dla wszystkich , którzy go z dawną jego młodzieńczą świeżością porównać nie mogli , Romuald bynajmniej na zarzut swej siostry nie zasługiwał ; piękny był i ową nerwową dziwacznością swej fizjognomii , i tą smukłą , niedbale w ramiona szerokiego fotelu rzuconą postacią ; piękny nawet pięknością białej ręki , wąskiej , ulazurowanej przejrzystymi żyłami , zakończonej w długie , przy paznokciach różowe palce , którymi od czasu do czasu mieszał krucze swych włosów pierścienie lub gładził śliczny i lśniący jak jedwab wąsik .  Te tak częste u innych mężczyzn przesadą tchnące poruszenia u niego miały właśnie wdzięk naturalności , bezwiedzy i zapomnienia o sobie , bo to była także jasna , promieniejąca pod światło iskierka , tylko że nie z kamienia , ale . . . . ale z kropli rosy .  Roześmiał się głośno na odpowiedź swej siostrze i niby z niedowierzaniem zapytał mię :  — No , a ty , Ludwiku , jakiegoż zdania jesteś ? . . .  — Ja ciebie tylko dzieckiem i niedorostkiem znał em , czy zbrzydł eś , nie wiem , ale bardzo się zmienił eś .  — Oho , pan , jak widzę , zręczny dyplomata ; zapewne to moje podobieństwo z Marią Reginą tak mu usta wiąże .  — Mylisz się , Romualdzie , dla mnie między wami żadnego nie ma podobieństwa .  — Jeśli tak , to możesz się pochwalić najoryginalniejszym sposobem patrzenia na ludzi ; ręczę ci , że zawsze będziesz sam jeden swego zdania .  — Więcej ci nawet powiem : między tobą , chłopcem siedmnastoletnim , którego po raz ostatni na uroczystości szkolnej widział em , a tobą , dzisiejszym mężczyzną . . . nie śmiej się ze mnie , ale jak gdyby ciągu żadnego nie było , jak gdyby się coś zerwało , jak gdyby ś nie wyrósł , tylko stał się innym .  — Przyznam się , że lepiej trochę zrozumiał em gorzką prawdę mojej siostry .  — Ja ci radzę — odezwała się znowu Maria Regina — żeby ś bardzo uważnie w tym przedmiocie pana Ludwika słuchał ; to prawdziwy fizjognomiczny talent , a niedawno wszystkie dzieła Lawatera odczytywał .  — Czy tak ? a więc proszę cię , mój dobry , mój kochany Ludwiku , co to się zerwało między dawnym studentem a najpokorniej kłaniającym ci się muzykusem ?  — Nie ufajże zbyt ślepo zaręczeniu panny Marii Reginy ; mój talent co do sztuki Lawatera jest jeszcze w zupełnie rodzimym stanie , żadną nie wsparty nauką .  — Bez przyczyny jednak nie zrobił eś tej uwagi , więc mi przyczynę powiedz tylko .  — Oto przypominam sobie , jakie wtedy zrobił eś na mnie wrażenie .  Czy pamiętasz ?  podczas mszy na chórze , ty , wróżący tak znakomitego artystę , grał eś na skrzypcach , ja śpiewał em z innymi , przed Podniesieniem wypadło ci piękne , pełne uroczystości solo , a na odgłos dzwonka długa pauza , w czasie której odzywał się tylko czysty , srebrny sopran małego Adasia .  Nie , ja nigdy nie zapomnę , jakeś w tej chwili nieme skrzypce do piersi przycisnął , jak spojrzał eś w górę ku wybiegłym sklepieniom kościoła , jak był eś dumny , silny , zachwycony .  Odtąd , ile razy pomyślał em o tobie , dalekim i kształcącym się , to mi zawsze ta chwila obrazem wracała , rozwijał em ją w prawdopodobne następstwa i zdawałomi się , że jak cię spotkam , będziesz jakoś żywszy , poważniejszy , że ci twarz bardziej zżółknie , włosy trochę zrzednieją , czoło więcej się odsłoni .  — Że się prędzej zestarzeję ? . . .  Wdzięcznym panu za przepowiednię , a sobie za to , żem jej nie spełnił — i uśmiechnął się , lecz niewyraźnym , smutnym prawie uśmiechem .  Po tych jego słowach nastąpiła chwila milczenia , bo każdy się o swoich wspomnieniach zadumał , a Maria Regina , wziąwszy jakieś pisane nuty do ręki , także coś widać głęboko i tęschno marzyła .  — Romualdzie — rzekła na koniec — to jest jej ulubiona wielkopolska piosneczka .  Romuald spojrzał na papier i brwi mu drgnęły jakby do zmarszczenia .  — Nie wyjmuj tego , Mario Regino , nigdy jej nie grywam ; może na spodzie zostać .  Maria Regina prędko zwinięty krążek do paki wsunęła i porzuciwszy wszystko , przy nas usiadła .  — Pana Ludwika zatrzymuję na obiad — rzekła z uprzejmością — a potem , jeśli mi wolno resztą dnia jego rozrządzić , to go mianuję aż do wieczora przewodnikiem , a po części i mentorem mego brata .  — Okropnie złe dajesz mu o mnie wyobrażenie takim brakiem zaufania .  — Najpierw , niech cię to nie obraża , chociaż młodszy od nas obojga ( a w istocie rokiem od Marii Reginy młodszy był em , często w żartach , czasem i w poważniejszej rozmowie sama mi to przypominała , nawet urościła stąd sobie prawo do pewnej moralnej i towarzyskiej nade mną opieki , której ja , zaczarowany , owładnięty , bezwarunkowo się poddał em ) — chociaż młodszy , mówię , pan Ludwik poważny jak Kato , a surowy jak purytanin — szesnastoletnia dziewczynka mogła by się jego przewodnictwu powierzyć , a mnie bardzo chodzi o troskliwą dla ciebie opiekę .  Wy , artyści , zawsze coś na powietrzu słyszycie lub widzicie , a żaden z was nie wie , jak po ziemi nogi stawiać .  Przydaję ci więc pana Ludwika dla obrony , bezpieczeństwa i dobrej rady .  A tej ostatniej — rzekła do mnie się zwracając — zaraz nawet żądać będę , bo wyobraź pan sobie , Romuald pomimo wszelkich próśb moich nie chce dać koncertu .  — I dlaczegóż to ? — spytał em .  — Dlaczego ? dlaczego ? — z widoczną niecierpliwością powtórzył — a dlaczegóż ty nie chciał eś nam nigdy swoich wierszy głośno w klasie przeczytać ?  Maria Regina z zadziwieniem spojrzała na mnie .  — Aa ! to pan wiersze pisze ?  Zaczerwienił em się jak piwonia .  — Dawniej napadało minie czasem to szaleństwo , lecz przy wzmocnionym rozumie zupełnie się z niego wyleczył em .  Jeśli zaś wtedy nie chciał em przed wami prób moich pokazywać , to najpierw dlatego , Romualdzie , że nie czuł em w sobie talentu , że to była raczej potrzeba ulania przepełniających moje serce uczuć niż jakie poetyczne natchnienie , a na koniec , że z natury rzeczy dozwolone jest człowiekowi myśleć i pisać w cichości , lecz muzyka muzyką na to , by się jej słuchało , dźwięku nie schowasz do pudełka , nie zamkniesz w pokoju , dźwięk ci przez dziurkę od klucza , przez szpary okien między ludzi ucieknie , bo to ich własność , ja więc ci mówię , że grać powinien eś , kiedy grać umiesz .  — Paradoksa , paradoksa , mój drogi !  Nazwij mię Paganinim , Ole Bullem , Vieuxtempsem , to ci dam i niejeden koncert w Warszawie .  Ale tak na afiszu ogłosić się tylko Romuald ; słyszeć może , jak czytający będą między sobą pytali : „ Romuald . . . ?  co to za jeden ? ” „ Ja go nie znam . ”  „ A ty ? czy pójdziesz ?  Idź , niech się .  dowiem od ciebie najpierw , czy warto posłuchać . ”  Bardzo , bardzo państwu dziękuję . . .  — Podrzędne to względy — odrzekł em — jeśli tylko pewny siebie jesteś , cóż cię może dziwić albo gniewać zimna obojętność takich , co cię nie znają ?  Daj się poznać właśnie .  — A komu ?  ze dwudziestu próżniakom , którzy dla zwyczaju lub na uproszonego się zejdą , którzy mię nie zrozumieją , przy których ja , nareszcie , źle grać będę , bo to dziwna rzecz , że kiedy już są słuchacze jacykolwiek , to między nimi a grającym magnetyczny tworzy się stosunek ; przy znudzonych , niechętnych , głupich on musi fałszywie rzępolić .  Nie , nie , ja tu nie dam koncertu .  — A za granicą dawał eś ?  Za granicą od razu licznie pojmująca i ceniąca otoczyła cię publiczność ?  — Och ! to zupełnie co innego ; kiedy występował em w Dreznie , Münich , Berlinie , ożywiała mnie nadzieja , jeśli nie europejskiej sławy , to przynajmniej pobratania się z tamecznymi mistrzami , utworzenia sobie wśród nich stosunków i znajomości .  Oni chrzest wziętości dają imieniowi artysty i stopień jego między sobą znaczą , lecz tutaj , tutaj , gdzie ani na imię , ani na stopień zarobić sobie nie można , cóż mi będzie pobudką i zachętą ?  — To , Romualdzie , że , w wielkiej czy w małej liczbie , rodacy cię słuchać będą .  Od obcych możesz głośniejszą wziąć sławę , swoim dasz może głębsze i prawdziwsze wrażenie .  — Pan Ludwik ma słuszność , wielką słuszność — powtórzyła Maria Regina stanowczym głosem .  Romuald śmiać się zaczął .  — Jeśli o to wam idzie , żeby mnie moi mili ziomkowie słuchali i żeby m na nich wielkie wrażenia zrobił , to mi się zdaje , że najlepiej w myśl waszą trafię , jak stanę na środku Krasińskiego placu albo też pod Zygmuntem , bliżej Starego Miasta ; sami przyznajcie , że , licząc w to wszystkich uliczników , najwięcej wtedy rodaków mnie słuchać będzie , a jak im utnę krakowiaka , to niezawodnie silniejsze wrażenie zrobię niż arcydziełem Paganiniego .  — Czemuż nie ? — odpowiedział em zimno , bo mię jakieś oburzenie na taką myśli mojej parodię przejęło — jeśli jesteś artystą i pojmujesz muzykę , to najlepiej wiesz zapewne , czy to jest jakieś ugodne przebieranie akordów , którymi się tylko znawcy między sobą rozmawiają , czy też głos w piersiach natury podsłuchany , język wszechbóstwa , który wszechświatu zrozumiałym bywa , którym się do mas , do tłumów przemawia .  Ja , Romualdzie , gdyby m umiał według mej woli smyczkiem twoim władać , to ci się przyznam , żeby m wolał pod kolumną naszego Zygmunta zagrać całemu Starego Miasta i znad Wisły , i zza Pragi ubóstwu niż gdzieś , choćby w teatrze La Scala albo San Carlo przed Rossinim albo nawet wskrzeszonym Mozartem najhuczniejsze oklaski zbierać .  Ha , prawda , że ja nie wirtuoz , że ja dalekich nie zwiedził em krain , może największe niedorzeczności prawię .  Twarz Marii Reginy od początku naszej sprzeczki zdradzała jakieś pomieszanie .  Ta , jakem ją sobie w duszy nazwał , diamentowa kobieta , jeśli kiedykolwiek uczuciem serca , nie sądem rozumu ukochała kogo , to właśnie swego brata , swego Romualda , którego młodością zakierowała dowolnie , którego talent wypieściła , wyżywiła bogactwem własnych zdolności i na którego przyszłość stawiła całą swoją świetnych powodzeń i rozgłośnej sławy nadzieję .  Wiedział em o tym i dlatego jak gdyby m to ja sam co złego powiedział , taki był em zakłopotany , tak mię bolał lekkomyślny sposób mówienia i dręczyła samolubna , drobiazgowa próżność Romualda , że nie śmiał em spojrzeć na jego siostrę .  Przybycie kilku osób wywiodło nas z tego usposobienia , ale na chwilę tylko , bo Romuald wniósł znowu porzucony do rozmowy przedmiot i odwołał się w tej mierze na zdanie pana Krzysztofa .  Krzysztof , nasz znakomity , prawy , niepoślakowany urzędnik i najpoczciwszy w świecie filantrop , łatwo zrozumiał , że Romuald nie chce dać koncertu , który by mu sławy niewiele i pieniędzy bardzo mało przyniósł , ale też zaraz całą wątpliwość na swoje ulubione stanowisko zwrócił i rozstrzygnął polubownym dla stron obydwóch sposobem , to jest radząc , aby na pierwsze wystąpienie grać na poranku muzykalnym , z którego dochód dla sal ochrony miał być przeznaczonym ; Romuald mógł korzystnie wtedy dać się poznać najświetniejszemu i najbardziej wykształconemu zgromadzeniu słuchaczy , a potem dopiero , według przyjęcia , koncertowe narzucać im warunki .  Ku tej radzie dość prędko skłonił się Romuald .  — Więc jak zawsze tak i teraz woli twojejamen — rzekł z uśmiechem do Marii Reginy , ale Maria nie odśmiechnęła mu się wzajemnie , cichym tylko głosem , którego ja sam jeden pojmował em znaczenie :  — Romualdzie , Romualdzie ! — rzekła — miał on słuszność , nie wyrosł eś , lecz innym się stał eś ! . . .  Przy obiedzie wesoła i dowcipna pustota Romualda , jeśli nie starła zupełnie , to przynajmniej zgłuszyła jego lekkomyślnością wywołane wrażenia .  Maria Regina wprawdzie chmurną nieco i mało mówiącą była , ale jej ojciec , co się rzadko zdarzało , w dobrym humorze , uśmiechał się kiedy niekiedy i naczesywał po bokach skroni już tylko rosnące włosy .  Pan prezes , zwykle hipohondryczne usposobienie cierpiący , usuwał się od towarzystwa , dzieciom wszelką wolność zostawiał , rzadko był razem z nimi widywany i tylko , jak się później przekonać mogł em , od czasu do czasu niespodziewanymi dziwactwami , zawsze w tajemnicy rodzinnego kółka zamkniętymi , dawał im swojej ojcowskiej powagi świadectwo .  Długa biurowa praca stargała mu siły , ciągłe siedzenie rozwinęło skłonność do przewyższającego w nim żółciowego systematu i kiedy po trzydziestu latach uzyskał znaczną bardzo emeryturę , kiedy mógł swobodnym życiem w wolnym zupełnie czasie odetchnąć , on czasu tego użył na zamknięcie się przed ludźmi , na zmartwiałość , nie na wypoczynek .  Dziwny przykład urzędnika - machiny , który poza obowiązkowość swoją nie wychylił się w żadne pojęcia i w zajęcie żadne .  Celem pracy jest mu praca , przyszłość dla niego w hierarchicznym komisoriatu rozkładzie , a nadzieja w spoczynku na starość , której może nie doczeka lub z którą potem sam nie wie , co robić .  Dziś , gdy pomyślę sobie , że Maria Regina wzrosła wśród tych dwóch serc męskich , tak rozstrzelonych z sobą , tak do jej własnego nie przystających serca — przy ojcu obojętnym , a dziwaczącym , przy bracie niby uczuciowym , a szalonym , słabszym od niej moralnie i nawet niższym umysłowo , to dopiero pojmując jej niewypełnione , kobiece życie wiele rzeczy pojmuję . . . wszystko usprawiedliwiam .  Lecz dnia tego , jak mówił em , pan prezes był w niezwykłym usposobieniu , gawędka obiednia się przeciągnęła i dopiero nad wieczorem mogli śmy wyjść z Romualdem .  Ręka pod rękę w najlepszej zgodzie przebiegali śmy aleje Saskiego Ogrodu śmiejąc się i żartując , kiedy mi się przypomniało , że trzeba jeszcze mego mecenasa odwiedzić i o drugie posłuchanie na pewne z nim się umówić .  — Rzuć , do diabła , wszystkie twoje procesa , to brzydko , to niemoralnie pieniać się ciągle , a jeszcze w dzień mojego przyjazdu , kiedy nie odgrzebał em żadnej dawnej znajomości , kiedyby m musiał sam jak pokutująca dusza snuć się między tymi ludźmi .  Uspokoił em go , że co do moralności , moja sprawa niczyjego nie mieszała spokoju , a co do rozstania , to bardzo krótko trwać miało , gdyż na zajście i powrócenie kwadrans czasu był mi wystarczającym .  Jako więc prosił em , dał mi kwadrans urlopu i powiedzał , że u Marego czekać na mnie będzie .  Pobiegł em prędko , załatwił em się z moim prawnikiem i na czas oznaczony przyszedł em do Marego .  Romualda zastał em już przy kilku próżnych butelkach i w gronie kilkunastu z najmodniejszej młodzieży naszej .  — Przybywaj ! przybywaj ! — wołał na mnie , we drzwiach jeszcze stojącego — ten kochany Antoś po wcięciu mego tużurka zgadł zaraz , że świeżo zza granicy wrócił em ; chciał się z bliska i kamizelce przypatrzyć , a jakeśmy się nosami trącili , poznał dawnego kolegę .  Pójdź , Ludwiku , wypijesz za zdrowie Antosia !  Z widzenia tylko znał em nowych towarzyszów Romualda i wcale sobie nie życzył em w ściślejsze z nimi wchodzić stosunki .  Obojętnym ukłonem odpowiedział em na zrobione mi wezwanie i podaną usunął em szklankę .  — Cóż to ?  nie pijesz ? — zawołał zdziwiony Romuald .  — Gdyby ś sobie przypomniał nasze dawne czasy , to by ś wiedział o tym .  — Ach ! prawda !  na moją duszę prawda , on nigdy nie pił !  Jednakże myślał em , że przez te lat kilka jużeś się doktoryzował na porządnego człowieka .  — Ja nigdy nie ufam takiemu , co nie pije — odezwał się któryś z tego szanownego towarzystwa wietrzników .  — I masz słuszność , Fabianie — przywtórzył mu drugi .  — Kto nie pije , musi być albo zły , albo głupi , albo chory .  — No , niechże na znajomego naszego Romualda wypadnie , że jest chory tylko — z rubasznym uśmiechem wykrzyknął sam pan Anitoś .  — Nie , nie , słuchajcie !  Ja wam w sekrecie prawdę powiem — zawołał Romuald — Ludwik jest poetą .  — Alboż to poeci nie piją lepiej niż my wszyscy prozaicy razem ?  Cóż ty gadasz , Romualdzie ! — obruszył się pan Antoś — ja wiem przecie , że od ich króla aż do ostatniego z posługaczy , do wymiatającego śmiecie po innych , wszyscy na Parnasie lubią się różną zakrapiać hipokreną ; a ja wiem , co wiem .  Hej , garson ! — krzyknął całym gardłem — dla tego pana bez faworytów szklankę orszady prędko !  Chłopiec poskoczył , a ja zawołał em nawzajem :  — Garson ! — i przyszedł drugi .  — Dla tego pana z łysiną karafkę zimnej wody co prędzej !  Przyjaciele Antosia zaczęli coś szeptać i coś burzyć się jak szampan w butelce , lecz Romuald aż się na stół ze śmiechu położył .  — Cha ! cha ! cha ! lubię takie pojedynki ! . . . wybornie ! doskonale !  O cóż się gniewacie , moi panowie ?  Dajcie pokój Ludwikowi , to najlepszy w świecie chłopiec , chociaż się nigdy nie upił .  — I owszem , Romualdku — rzekł em powoli z największą spokojnością — dlatego właśnie , że się raz w życiu upił em , teraz już nigdy pić nie chcę — i ponieważ w tejże chwili chłopiec przyniósł mi zamówioną przez pana Antosia orszadę — na życzenie krwi zimnej i zdrowego rozsądku — rzekł em , niby ku Romualdowi skłaniając się tylko , i całą szklankę duszkiem wychylił em .  Pan Antoś powstał z krzesła ; przybierał się , jak widać było , do stanowczej odpowiedzi , bo brwi zmarszczył , piersi nadstawił , ale Romuald tak niespodzianie go za połę od fraka pociągnął , że jeszcze prędzej siadł , niż wstał , a na domiar złego , siadając , stojącym przed sobą winem oblał sobie spodnie .  — Ha ! wszakże mówił em — z większym jeszcze śmiechem wołał Romuald — wszakże mówił em , dajcie pokój Ludwikowi , to dobry chłopiec , to kwakier , to dzikie zwierzę , to asceta !  Z nim jest Bóg i jego święci !  Kto Ludwika zaczepi , mnie zaczepi ; kto przeciwko Ludwikowi rękę podniesie , obleje palce sobie !  Pan Antoś właśnie swoje obcierał i sam nie wiedział , czy na mnie , czy na Romualda się gniewać .  — Wielką miał eś pan słuszność — rzekł wtedy jeden z jego towarzystwa — nasz Antoś jest bardzo przekonywającym dowodem , że z pewnym rodzajem świętych osób niebezpieczną i niewygodną bywa zbytnia poufałość , dlatego też korzystając z cudzego doświadczenia pozwolicie , panowie , że już ich pożegnani .  Garson , rachunek !  — A toż co znowu , gniewy ?  doprawdy gniewy ?  Nie pozwalam ! Veto !  veto ! Póki kropla wina w butelce , veto ! gniewy na bok ! precz z urazami !  Gdyby mi kto poncz w głowie zapalił , to jeśli przy blasku jego płomyczków błękitnych dostrzeże choćby cienia złego zamiaru , choćby na łebek od szpilki nieżyczliwej wam myśli w moim mózgu , wtedy niech mi go strzał em pistoletowym wysadzi i każe jutro na drugie śniadanie u Marego przyrządzić .  — Zostań , zostań , Olesiu — rzekł sam pan Antoś — widzisz przecie , że do kieliszka i do szklanki trudno lepszego znaleźć towarzysza jak ten łotr Romuald .  Ja mu przebaczam , nawet muszę tym szczerzej , że w takim stanie , zmoczonemu , nie podobna mi wyjść na ulicę .  — Prawda , gdyby cię spotkał kto z dobrych znajomych , to by gotów pomyśleć , że się przed zachodem słońca upił eś .  — Fe , jak student — przydał Romuald .  — Więc dla zachowania ci dobrej sławy trzeba zostać — rzekł zwany Olesiem .  — Zostać do północy !  — Do rana !  — Dopóty , dopóki się nie upijemy wszyscy !  — Dopóki aby jeden utrzyma się na krześle !  Słysząc tak piękne zamiary , a widząc się szczęśliwie zapomnianym , chciał em korzystać z chwili ogólnego brzęku na zgodę wzniesionych szklanek i wynieść się nieznacznie , lecz wzrok Romualda padł na mnie w tej chwili właśnie , kiedy już za klamkę brałem .  Skoczył jak młody kot i rękę mi przytrzymał .  — Tak to pięknie dotrzymujesz Marii Reginie danego słowa ?  A jak się upiję , jak pod stół legnę , kto mnie podniesie ?  kto do domu odprowadzi ?  kto wsparcie da ?  Wstydź się , Ludwiku , w potrzebie największej przyjaciela odstępować !  Pić nie chcesz , to nie pij , ale zostać musisz , boś mi przyrzekł opiekę .  Panowie , ten młodzieniec przyrzekł mi opiekę , niech zostanie , bo się rozbiję . . . rozbiję się . . . jeśli sam będę po pijanemu wracał .  — Niech zostanie !  niech zostanie ! — zawtórowali ci wszyscy już dobrze podochoceni szaleńcy .  — Niech zostanie ! — najgłośniej odzywał się Antoś — on mi kazał zimnej wody przynieść , on był przyczyną , że szklankę szampańskiego wina wylał em .  Niech zostanie , niech jego błahorodność za karę patrzy , jak drudzy piją . . .  — Jedz przez ten czas , ile chcesz tylko , ciastek i cukierków : ja wszystko na mój koszt biorę — rzekł pod brodę mię głaszcząc rozweselony Romuald .  Cóż było robić ?  został em — przyznam się nawet , że chętnie został em .  Z dzieciństwa surowym dozorem ojca , a później tkliwą oględnością dobrej matki w życie wiedziony , najpierw dla braku sposobności , potem już z własnego przekonania uniknął em wszelkiego w podobnym rodzaju widoku i teraz on pogardliwe oburzenie , głęboki smutek budził we mnie , lecz mię przy nim jakaś ciekawość zatrzymywała , jak czasem przy najniedorzeczniejszej książce zatrzymuje .  Cieszył em się , że widzę . . . to , o czym dawno wiedział em — że widzę ludzi młodych , pełnych siły , zdatności może , trwoniących życie chwila po chwili , zdrowie kropla po kropli , człowieczeństwo swoje myśl po myśli , godność wszelką , uczucie po uczuciu — i kiedy właśnie ? . . .  Wtenczas , gdy coraz obszerniejsze do działania otwiera się pole , gdy coraz nowych do ukształcenia się przybywa sposobów , gdy sztuki piękne się rozwijają , nauki wznoszą , przemysł zakwita , gdy coraz głośniej słychać każdą skargę bliźniego , gdy każda nędza wyraźniej o swoje upomina się prawa , gdy można być uczonym , artystą , bogaczem . . . dla szczęścia swoich współbraci .  Och ! doprawdy , z zajęciem patrzył em i rozważał em na takim tle taki dziwnej sprzeczności obrazek .  A gdy rozważał em , oni pili tymczasem . . .  Ej ! splunąć tylko warto na ich wspomnienie , bo jakże piły nawet te lalki ogładne ?  Po tysiącznych przechwałkach i odgróżkach za godzinę już ociężały zużyte zbytkiem , a nigdy żadnym hartem nie wzmocnione głowy .  Szampańskie wino bokiem drżących w ręku kieliszków zamiast do gardła na suknię i podłogę się lało .  Płaskie , nieprzyzwoite żarty , zbeszczeszczone imiona kobiet , gęste kłęby dymu , wszystko to razem zmieszało się w jakąś brudną , błotnistą masę , tylko nad owym brudem , nad owym błotem Romuald sam jeden królował przytomnością swego pijaństwa , bystrością dowcipu .  Pewna szlachetność ułożenia , pewna przyrodzona jego organizacji piękność w tych nawet chwilach go nie odstępowała .  Żal mi się zrobiło tak nikczemnie trwonionych zdolności , był by m nie wiem co oddał , gdyby m go mógł był wziąć jak dziecię na ręce , unieść daleko z tej moralną zgnilizną zatrutej atmosfery i stawić gdzie w świeżym powietrzu , pod jasne słońca promienie , pod uczciwych ludzi oczy .  — Hej karty !  Hej stolik ! — wrzasnął nagle jeden z bohaterów kieliszkowych — i waza ponczu ananasowego !  Romuald zaraz sięgnął ręką do kieszeni i wydostał pełną , przez delikatną siatkę jedwabiu złotem i srebrem świecącą sakiewkę ; mniej dbał em ó to , że ta sakiewka prędko bardzo mogła się wypróżnić w ręce wołającego jegomości , który , prawdę mówiąc , zdawał mi się trochę mniej pijanym , niż sam chciał się nim okazywać , lecz wiedział em , że podobny występ Romualda mógł jak najgorzej uprzedzić o nim tych właśnie , których ja opinię najwyżej cenił em sobie , pomyślał em o Marii Reginie i przedsięwziął em do uprowadzenia Romualda wszelkich dołożyć starań .  Niespodzianą pomoc w tym względzie przyniosło mi nadejście kilku innych paniczów , którzy na ostatni akt modnego baletu przyszli widzów liczniejszych zamawiać .  — Ty z nami — rzekł Romuald kręcąc nielitościwie guzikiem mego surduta .  — Nie , lecz ty ze mną — odpowiedział em mu po cichu .  — A to co się ma znaczyć ? — zawołał i szarpnął tak mocno , że aż mój biedny guzik w ręku pozostał .  — To się ma znaczyć — jak najspokojniej odpowiedział em znowu — żeś mi guzik oderwał .  — On się sam odpruł , dowiodę ci , że się sam odpruł — powtarzał ze zwykłym pijanych uporem , gdy m go wziąwszy pod rękę nieznacznie ku drzwiom prowadził .  W progu zatrzymał się i spytał jeszcze :  — Ty z nami , Ludwiku ?  — Z tobą , z tobą , aż do jutra — odrzekł em na prędsze uspokojenie .  — No to prowadź , bo ja mam kuroślep po zachodzie , po zachodzie . . . no , dokończże !  — Po zachodzie słońca .  — A widzisz , że nie zgadł eś !  po zachodzie błękitno tlejącej wazy ponczu i konstelacji dwunastu wina butelek .  Cha ! cha ! cha !  jakiś ty niedomyślny , chyba i tego nie zrozumiesz także , iż nie ja ci oberwał em guzik , tylko on sam się odpruł .  — Spróbuj tłumaczyć , będę pilnie uważał .  — Oto najpierw , mój Ludwisiu , ja guzika nie chciał em obrywać , a kto nie chce czego zrobić , choć zrobi , to nie zrobił , tylko się rzecz sama przez się zrobiła .  W tym aforyzmie leży cały stosunek ludzkiej woli do przypadku !  jadę prosto z Berlina , wierz mi ślepo , bo przez całą godzinę słuchał em filozoficznej prelekcji i przez całą noc pił em z przyszłymi fifozofami .  — I zaczął dalej w najpocieszniejszym sposobieo przeznaczeniu rozprawiać .  — Wiesz co , Romualdzie , że księżyc bardzo w porę nam świeci — odpowiedział em szczęśliwy , iż mi się udało baczność jego od ulic , którymi go prowadził em , odwrócić .  — Dlaczegóż to , mój panie ?  — Bo przy tym , co gadasz , to mi tak ciemno , że mogli by śmy obadwa gdzie w rynsztok się zatoczyć , a było by trochę niewygodnie ; właśnie widać przed chwilą ulewa spadła i dosyć są pełne kałuże .  — Och ! ja wiedział em , że mię nie zrozumiesz od razu ; tobie ciemno , a mnie każdy wyraz świeci w głowie niby gazowa lampeczka ; ot , teraz na przykład z guzika zrobił się pyszny fajerwerk , młynek ognisty , wkoło którego wiszące pozrywane nitki jak wstążeczki promienne się kręcą , a tobie ciemno , tobie ciemno , bo nic nie pił eś . . . dudku !  Na ten ostatni wyraz , w jego zwłaszcza położeniu wymówiony , szczerze śmiać się zaczął em .  — Z czego się tak śmiejesz ? — zapytał .  — Z jednego przysłowia , które mi na pamięć przyszło .  Romuald , jak to już powiedział em , choć pijany , zachował całą dowcipu swego przenikliwość , stanął , a obejrzawszy się na wszystkie strony :  — Hola !  hola !  mój panie ! — zawołał — przysłowia są mądrością narodów , więc nie mogą być głupstwem ludzi : „ dudka w pole wyprowadzić , choć się nie jednemu chciało , nie każdemu jednak udało ” .  Myślał eś zapewne , że ja pijany jak bela , że mię zapakujesz do łóżka i w dodatku przekonasz , iż to jest loża , z której mogę wszystkie sylfidy na kwiatkach tańczące widzieć .  Mocno wdzięczny , jak najwdzięczniejszy panu dobrodziejowi , niech się dłuższą opieką nie trudzi , bardzo proszę . . .  — Ależ słuchaj , Romualdzie . . .  — Niczego nie słucham , taki pijany jestem , że ze mną jak z uczciwym człowiekiem mówić nie warto , chyba mię teatr wytrzeźwi .  — Dlatego właśnie , że tak pijanym nie jesteś , usprawiedliwisz mię zapewne , gdy się lepiej wytłumaczę .  Tych ludzi , wśród których cały wieczór stracił eś , ja znam dobrze . . .  — Znasz ? a to kłamstwo wierutne , jeszcze nim przyszedł eś , powiedział mi Antoś , że wcale z nimi nie żyjesz .  — I powiedział prawdę , bo nie żyję dlatego właśnie , że ich znam .  Wierz mi , Romualdzie , gdyby do sprawiedliwego rachunku między ludźmi przyszło , jeszcze by najlepszemu z tych wietrzników żaden uczciwy człowiek nie chciał ręki podać .  — Jak to ?  czyżby to byli tacy .  . . chevaliers d'industrie , quasizłodzieje ?  — Och ! teraz już rzeczy właściwym nie oznaczają się nazwiskiem .  Ci panowie kradną tylko społeczeństwu procent od swoich zdolności , rodzinie kosztowne utrzymanie bez wzajemnej pracy , kobietom dobre imię , a sobie jedni drugim pieniądze przy zielonym stoliku , lecz ich nie zamykają do prochowni przez grzeczność towarzyskiego kodeksu , który na ten rodzaj kradzieży inne słowa wymyślił i tylko lekkomyślnością lub przy wielkiej surowości rozpustą go zowie . . . .  Zdawało się , że Romuald z wysiloną uwagą mię słuchał ; gdy m przestał mówić , nacisnął sobie kapelusz i prędko w tył się wrócił , a byli śmy właśnie już na Bielańskiej ulicy .  Widząc , że ku teatrowi dąży , poskoczył em za nim .  — Gdzież ty idziesz , Romualdzie ?  Wspomnij sobie tylko , że w pierwszym dniu twego powrotu zza granicy siostra ma prawo na wieczór cię czekać .  — Ma prawo , niezaprzeczone prawo , możesz nawet iść do niej , możesz zwiastować mój powrót za pół godzinki , za godzinkę , ale teraz puszczaj . . . puszczaj , bo zapomnę . . .  — Czego zapomnisz ? . . .  — Twojej przemowy , odniosę ją ciepłą jeszcze Antosiowi i tym drugim trzpiotom , na scenę wstąpię , całej publiczności wydam jak lekcję , aż do ostatniego przecinka , niech się wszyscy poprawią , upamiętają , bo to jest tak śliczne , tak wzruszające , tak nowe . . .  — I całym głosem śmiać się zaczął , i tak śmiał się serdecznie , pod obadwa boki ująwszy , że go aż jakiś jegomość , zapewne w złym humorze , bo długo na przejściu czekający , trochę zbyt mocnym poruszeniem z trotuaru na bok usunął .  Zły los padł lakierowanym butom mego towarzysza i pośliznęły się niespodzianie w stos na wywiezienie przygotowanego błota .  Mówię o butach tylko , bo w gatunkach metafory uczył em się , że część za całość brać można .  — Niech cię porwą wszystkie przeszłe i przyszłe diabłów pokolenia , z których ty sam pochodzisz , przeklęty niezgrabiuszu ! — zawołał naprawdę rozgniewany Romuald mażąc się żółto glansowanymi rękawiczkami w rozwilgłym od dawna błocie .  — A to mnie umalował ; i myśleć nawet nie można , żeby się ludziom na oczy pokazać .  — Szczęściem przynajmniej , że do domu blisko .  — Dziękuję za to szczęście , nigdy w życiu tak by m się przed Marią Reginą nie stawił .  Wie ona , bo sam nieraz opowiadał em i opisywał em , że lubię z przyjaciółmi pohulać , butelek dużo natłuc , w mieście czasem hałasu narobić , lecz co innego tak sobie o wesołym życiu artysty pogadać , a co innego przyjść zbłoconym , przesiąkłym wyziewami tytuniu , ponczu i wina .  Wolą , mój dobry Ludwisiu , do ciebie na noc się zaprosić .  — Może jednak siostra będzie o ciebie niespokojną . . .  — Najpewniej , że nie , a choćby nią i była , wierz mi , to jest lepszym dla nas obojga , niż gdyby śmy w podobnej spotkali się chwili .  Za te ostatnie wyrazy Romualda jeszcze staranniej obtarł em go moją chustką do nosa , jeszcze śpieszniej i chętniej sprowadził em najwygodniejszą ze stojących na rogu dorożek .  — Ty chyba w antypodach mieszkasz — rzekł do mnie , gdy śmy w odludniejsze strony miasta wjechali — będę miał czas się wyspać , nim na miejscu staniemy .  — I w istocie , głowa jego , przepełniona szumem niedawnej hulanki , powoli na piersi mu zwisnęła , lecz nim usnął zupełnie , dorożkarz zatrzymał się właśnie przed cichym dworkiem ślusarza .  Jakiś żal serce mi ścisnął , że do owych białych pokoików uświęconych śmiercią , a bez wątpienia łzami mojej nieznajomej , będę musiał na pierwszą gościnę wprowadzić na wpół pijanego trzpiota .  Musiało go przerwane drzemanie rozdrażnić , bo wyskoczył z powozu jak oparzony i tak zaczął pięściami do drzwi kołatać , że aż Małgosia , przestraszona , bosymi nogami z łóżka się zerwawszy , długi czas otworzyć nam nie mogła , bo jej ręce z przestrachu drżały i klucz w dziurkę nie trafiał .  — Adyć , przez Boga , cicho bądźcie , moi panowie ! — wołała na nas — bo się gospodarstwo przebudzi i dzieci polękają .  Ostatnia ta uwaga skłoniła mię do użycia fizycznej przeciw Romualdowi siły : gwałtem zatrzymał em mii ręce , a tymczasem i Małgosia drzwi przed nami rozwarła .  Na widok poczciwej kobieciny , z głową bez czepka , trochę łysą i trochę potarganą , z zarzuconym jak chustka na koszulę szlafrokiem , Romuald strasznie się skrzywił , wyszczerzył na nią zęby i śmiejąc się szalonym śmiechem , co prędzej wbiegł na schody .  — Przepraszam panią Małgosię za mojego kolegę — rzekł em do niej , gdy śmy sami zostali — wielki to pustak , a w tej chwili niespełna rozumu ; tylko dzisiejszą noc u mnie przepędzi .  Gdyby gospodarz jutro spytał o przyczynę hałasu , powiedzcie mu to ode mnie i przeproście także , dalibóg nie moja wina , raz pierwszy i ostatni .  — Gdyby też co dzień tak być miało , to by się człowiek i pieniędzy , i wszystkiego wyrzekł — mruczała niby sama do siebie pani Małgosia .  — Nie chwal pogody przed wieczorem , człowieka przed śmiercią . . . a piękna mi noc teraz !  — No , no , nie gniewaj się na mnie , pani Małgosiu , przyrzekam poprawę , więcej tego nie będzie — mówił em z uśmiechem , idąc na górę , a dobra Małgosia , choć jeszcze coś sobie szeptała , świeciła mi jednak , póki na ostatnim nie stanął em schodzie .  Romualda już zastał em rozebranego i w rozmysłach stojącego przed moim łóżkiem .  — Powiedz mi , Ludwisiu — rzekł , piędzią mierząc szerokość posłania — na którym ty zwykle sypiasz boku ? . . .  — Jak to , na którym boku ? . . .  — Bo że sypiasz na boku , to pewny jestem .  — Dlaczego ?  — Dlatego , że jesteś prześlicznie zbudowany chłopiec , wąski w krzyżu , ale tak szeroki w plecach , iż gdyby ś tutaj na wznak się położył , to by cię obie krawędzie w same łopatki gniotły .  — I wnosisz z tego , że tobie także niewygodnie będzie ?  — Och ! mnie to zupełnie rzecz inna , ja chudy jak szpileczka , ale mam . . .  — Myśl o sobie tylko ; dawnej gościnności zwyczajem ustępuję ci całego łóżka .  — A sam co z sobą zrobisz ?  — W tym fotelu się prześpię .  — Przed próżnym stolikiem to sztuka ; mnie się podobna udaje , lecz wtedy jedynie , gdy na stoliku szkła dużo , dużo . . .  — Ej , nie obmawiaj sam siebie ; nie był by ś zyskał takiego między artystami imienia , gdyby ci wiele nocy marzeniem i pracą nie zeszło .  Przecież pamiętam , jak na pensjonie naszym pod strych raz uciekł eś , grał eś , aż cię dopiero z rana stary sługa nad skrzypcami uśpionego zastał .  — A Francuz się wściekał potem , że mu tak zgrabnie z sypialni umknął em ; dobre czasy !  — I niedawne czasy .  — Och ! bardzo dawne , mój kochany ; wszak sam powiedział eś , że między nimi a mną coś pękło , coś zerwało się . . .  — To można jeszcze naprawić . . .  — Naprawić ?  ha , mój panie , ja znowuż nie widzę , żeby m tak bardzo był zepsuty .  — Jednakże choć troszeczkę , przyznaj sam , Romualdzie .  — Co ?  czy dlatego , że w łóżku , nie na fotelu sypiam ?  A to mi dziwny moralista .  — Nie , lecz dlatego , bo nie pojmujesz , że można spać inaczej .  — Pójdź , niech cię uściskam , zdjął eś mi kamień z serca .  Mnie sumienie wyrzucało twoją niewygodę , a teraz spokojnie oczy zamknę i snem sprawiedliwych zachrapię , kiedy tak lubisz bohatersko całe noce na krzesłach przesiadywać .  — Jeśli to ma do twojej spokojności się przyłożyć , to ci powiem nawet , że wczoraj dobrowolnie tej przyjemności użył em .  — Pisał eś ?  czytał eś ? improwizował eś ?  — Improwizował em po części .  — Na jaki temat ?  — Na bardzo smutny .  — To jest symptomat niebezpiecznego zapalenia serca .  — Mylisz się , Romualdzie , tylko głowy .  Romuald , leżący od chwili , powstał nieco , wsparł się na łokciu i badawczo patrzał w twarz moją , bo zapewne myślał , że to do jego siostry stosuję .  — W tym pokoju — mówił em więc dalej — w tym samym miejscu , na którym fotel stoi , umarła przed rokiem piękna , młoda , jak się zdaje , bardzo nieszczęśliwa kobieta .  — Ach ! temat prześliczny ; gdyby m miał skrzypce , to tym ci go wygrał zaraz .  — Dla mnie strunami skrzypców były wszystkie mózgu gangliony ; jak zaczęły grać i dziwaczyć , to nad ranem dopiero się położył em .  — Wiesz co , Ludwiku , elektryzuje mnie twoja wrażebność , podaj mi choć linię ze stolika , choć szczypce od pieca , będę grał , będę śpiewał , jestem natchniony !  Śmierć młodej dziewicy . . .  — Podobno była już mężatką .  — Kiedy ci mówię : dziewicy . . . jak gdyby m słyszał . . .  Wietrzyk w liściach szeleści , ptaszek się odzywa . . . ona wzdycha . . . jest biało ubrana . . . bardzo blada . . .  — I owszem , miała wypieczone suchotnicy rumieńce .  — Bardzo blada , ciemne włosy na ramiona spadają .  — Nie zgadujesz , blondynka .  — Co ci do tego .  Włosy ciemne , postać jak marmurowy nagrobek na łóżku wyciągnięta . . .  Zachód słońca .  — Nic a nic nie zgadujesz , Romualdzie , ona umarła w nocy i siedząc na fotelu .  — A ! ty mi ciągle przeszkadzasz !  — Mnie jakoś przykro , że sobie z tego zdarzenia żartujesz .  — Ja żartuję ?  Broń Boże ! jeszcze mię nie znasz .  Kiedy mi czasem podobny obrazek do głowy wpadnie , to muszę go sobie najpierw w najdrobniejszych szczegółach wycieniować , a potem wyszukać stosownych tonów i akordów .  O , gdyby tu skrzypce były !  usłyszał by ś dopiero . . .  Słońce , bądź zdrowe na wieki , ty grzejesz , a mnie już zimno , ty świecisz jeszcze , a mnie grobowym cieniem oczy już zachodzą .  Żal słońca , ciepła , jasności !  Ale jutra żal najwięcej .  Jutro to miała być młodość moja .  Skocznych tanów muzyka .  Wesołej nuty piosenki .  Mleczne perły na białej upięte szyi .  Suknia jedwabna w lekkim biegu szeleszcząca .  Długi mój warkocz misternie spleciony .  Wianek z róż krasnych na głowie .  Jutro to miało być szczęście moje .  Wrony konik pod okienkiem .  On , mój piękny , przy okienku .  Ciche słowa , głośne westchnienia .  Ściśnienie ręki .  Niebo całe w duszy .  Ach ! i pierwszy pocałunek .  Jutro to miało być życia uświęcenie .  Przysięga żony .  Modlitwa kobiety o jasnego u Stwórcy aniołka , o aniołka do wypieszczenia na ziemi , do przytulenia na sercu .  Jutro to miała być spełniona matki mojej nadzieja .  Prawda moich marzeń młodych .  Cel mojego przeznaczenia .  Piękność , miłość , radość , cnota .  A mnie jutrem będzie grób !  Ludwiku ?  czy pojmujesz , jaki to śliczny , rozdzierający akord złoży to jedno słowo grób ?  Potem się tylko niby dzwony kościelne odezwą .  Niby echo początku piosnki , jak echo wspomnienia dobrych ludzi za młodą umarłą , i pauza , i cichość głucha . . .  I dziwaczny artysta , własnych wyrazów rozmarzony dźwiękiem , podparł głowę na ręku , zadumał się i takie w twarzy jego widać było natężenie , jak gdyby słuchał wewnątrz siebie tajemniczego głosu .  Nie przerywał em milczenia , bo sam z zajęciem patrzył em na tę piękną młodzieńca postać , uwiniętą w białe prześcieradło niby w starożytną grecką draperię , spoczywającą w ułożeniu tak wdzięcznym , poważnym , szlachetnym , że zdało się mistrzowskim dłutem snycerza wykonane .  Gdyby nie czarne włosy i lekki wąsik jego , był by m miał , ja , co się tak w starożytnych zaczytał em poetach , najlepsze wyobrażenie Endymiona , tym więcej że przy zgaszonej świecy blade promienie księżyca objęły go Wkoło niby srebrzystym bogini uściskiem .  Po chwili dosłyszał em , że westchnął , ręka mu się osunęła , głowa na poduszkę schyliła i usnął piękny , spokojny jak .  dziecię .  Ileż to sprzecznych żywiołów zmieszało się czy skłóciło na utworzenie tak bogatej , tak kapryśnej , tak niedorzecznej , a tak zawsze jednak prześlicznej natury !  Pewny był em , że z początku chciał tylko wyszydzić moją łatwość do rozmarzenia się nad byle przedmiotem , lecz pewniejszy jeszcze , że w końcu sam uległ wpływowi niewypowiedzianych wrażeń , że był rozrzewniony , wzruszony , tęschny jak anioł wygnania za lepszym gdzieś światem .  Długo , długo patrzył em na niego . . .  Gdy się obudził em , dzień pełnym światłem bił we wszystkie okna .  Romualdowi trochę lepiej było niż mnie w moim fotelu , chrapał też jak najprozaiczniej , a ja po cichu zszedł em na dół podwójne dla nas zamówić śniadanie .  Zszedł em , wrócił em , ubrał em się ; Małgosi dwa razy kawa wykipiała , nim się mój gość ocknął na koniec .  — Dzień dobry — rzekł em do niego z uśmiechem — melduję panu , że dziewiąta godzina tuż pode drzwiami czeka .  Romuald ziewnął i przeciągnął się kilka razy .  — Dziewiąta !  Czy ty kiedy przed dziewiątą wstajesz ?  — Siedm razy na tydzień .  — Źle skończysz .  Bezsenność zawsze grozi pomięszaniem zmysłów .  — A sen długi ?  — Kto śpi , nie grzeszy ; ja był by m niezawodnie jeszcze ze dwie godziny nie grzeszył , gdyby mnie twoje przeklęte szastanie po pokoju nie zbudziło . . .  Bogdajby wszystko , co złego przez ten czas zrobię , na twoją głowę spadło , a najpierw gniew tej niewiasty — przydał widząc wchodzącą ze śniadaniem Małgosię .  — Moja panno — rzekł do niej — to bardzo nieładnie chłopców tak rano odwiedzać .  — Dał by ś pan sobie pokój z żartami ; nieładniej daleko chłopcom , kiedy późno i z taką brewerią w nocy powracają .  — Romualdzie , nie drażnij jej , bardzo cię proszę — z żywością po francusku rzekł em , przeczuwając złośliwą na końcu jego języka odpowiedź .  — Ach , mój Boże !  co też ten pan Ludwik na panienkę wygaduje — niewstrzymany mą prośbą za wołał Romuald — toć on powiada , że musiał tak mocno stukać , bo panienka głucha .  — Pan Ludwik , z przeproszeniem , nie był by takiego głupstwa ani powiedział , ani zrobił , bo najpierw dobrze wie , że ja nie panienka , tylko na chleb swój uczciwie pracująca wdowa , a potem i tego był by się domyślił , choćbym głuchą była , że są inni w domu , co bardzo delikatny słuch mieć mogą .  Panna Helusia aż się dzisiaj na ból głowy skarżyła .  — Czy być może , łaskawa pani dobrodziejko ?  Proszę przeprosić co prędzej pannę Helusię w imieniu Romualda , trzpiota , pustaka , łotra .  — Widzisz , Małgosiu , jak się zna dobrze — podchwycił em z prędkością — odpuśćże mu za ten pierwszy krok do poprawy .  — A nade wszystko uniewinnij przed panną Helusią ; powiedz , że to były grzmoty , że jej ból głowy to dzisiejsze ciężkie powietrze , to burza , która się na obiad gotuje ; powiedz , że burza , siarczysta burza ! — krzyczał jeszcze za odchodzącą .  — Ciekawym bardzo , czyby ś też żartował sobie z bólu głowy Helusi , gdyby ś ją samą widział .  — Alboż co ?  taka piękna czy taka straszna ?  — Sąd w tej mierze zupełnie od sposobu patrzenia na nią zawisł ; dodał by m tylko , że jedni ludzie umieją , drudzy nie umieją patrzeć lub raczej widzieć , choć patrzą .  — To ma się znaczyć brzydka , stara , koślawa !  Uniżony sługa .  — Brzydka jak do gustu , ale nie stara i nie koślawa , bo wysmukła niby młoda roślinka , a chociaż wieku jej zgadnąć jeszcze nie mogł em . . .  — Panie Ludwiku , panie Ludwiku , to na coś złego zakrawa .  — Zdaje mi się jednak , że musi mieć więcej nad lat dwanaście .  — Fe , wstydź się , chciał eś mnie zmistyfikować !  Któż słyszał o takim dzieciaku tak długo rozprawiać ?  — Bo ten dzieciak , jeżeli tylko dzieciakiem jest jeszcze , coś nadzwyczajnego w przyszłości obiecuje .  Niewiele słyszał em o niej , widział em przez krótką chwilę zaledwie , a powiadam ci , że gdyby m nawet nie zobaczył więcej , to by mi na całe życie jednak pamięć doznanego wrażenia została .  — Musi to być jakieś cudo , które się nie uchowa ; powiedz mi tylko , skąd się wzięło na tej przepadłej ulicy ?  — Helusia jest córką mego gospodarza .  — A twój gospodarz jest w smoka zaczarowanym księciem ?  — Nie w smoka , lecz w najpoczciwszego pod słońcem ślusarza .  — Bądź mi zdrów z taką heroiną !  Jeżeli ją ojciec po twarzy głaszcze , musi jak Murzynka wyglądać . . .  Zobaczysz , oskarżę ja cię przed moją siostrą .  Maria Regina , ta entuzjastka piękności i dobrego smaku , porządnie cię złaje za takie . . . nieporządne upodobanie .  — Maria Regina , właśnie dlatego , że jest entuzjastką wszelkiej piękności , uzna ją zapewne bez względu na podpis i ramy .  — Ha , jakoś bardzo pewnym swego się zdajesz .  — A szczególniej tych słów , które o Marii Reginie wyrzekł em .  — Ty się w niej trochę kochasz , Ludwiku ?  Na tak niespodziewane twierdzenie , czuł em , że mi krew z twarzy ubiegła .  Przez chwalę milczał em , bo mnie samemu trzeba było po zupełną prawdę aż do głębi serca sięgnąć ; serce biło mocno , a ja na koniec śmiało Romualdowi w oczy patrząc :  — Trochę się w niej nie kocham — powoli odrzekł em — ja kocham ją , bardzo kocham , tak , jak się kocha , gdy ma jedno uczucie na szczęście lub niedolę całego życia wystarczyć .  Zapewne Romuald sądził , że nawiasem żart przez niego rzucony żartem wzajemnym odbiję lub najwięcej , że się zarumienię jak przy pierwszym bileciku pochwycony gimnazjasta .  Omylił się .  Szczerość mego wyznania , drżące wzruszeniem usta , uroczystość głosu i twarz zmieniona — jego samego w dziwne wprowadziły położenie .  Stanął przede mną , niby się namyślał , niby coś chciał powiedzieć i czegoś nie powiedzieć , a na koniec w milczeniu tylko ujął obiedwie moje ręce i w swoich szczerze , przyjacielsko ścisnął .  Nie ! ja dziś nawet wyrazić nie umiem , na jak wielką szczęścia nadzieję wytłumaczył em sobie to ściśnięcie .  — Romualdzie , więc twoja siostra mnie kocha ? — wyjąknęłem stłumionym od wzruszenia głosem .  — Czy Maria Regina cię kocha ? . . .  Ależ doprawdy , mój Ludwiku , nie spodziewał em się wcale , że przyjdzie do tak stanowczego zapytania .  Ja nic nie wiem , moja niewczesna pustota wyciągnęła ci z szlachetnego serca przyznanie tajemnicy , która mi teraz kłopotem ciąży .  Na pośrednika między wami wcale się nie przydam , twoim powiernikiem być mi nie wypada , a doradcą siostry , choćbym chciał , to być nie mogę Marii Reginie powiedzieć : „ kochaj no tego lub owego ” , to chyba trzeba nie znać tej kobiety albo także powiedzieć gwiaździe jakiej : „ proszę cię , świeć tam , a nie tutaj ” . . .  Zgadnąć też , czy kocha , póki sama uczucia jakiego nie przyzna , to zgadnąć , w którą stronę świata król orzeł poleci .  Mnie nic do tego , bo w tym nic nie mogę .  Wierz mi , Ludwiku , zapomnijmy obadwa słów przed chwilą wymówionych , kochajmy się trochę więcej , nie wspominając nigdy odkąd i dlaczego . . .  Zimno w sercu mi się zrobiło , gdy m tych wyrazów słuchał , jak gdyby m z wysokości w głębszy dół się osunął , tak przyszłość moją , tak szczęście moje ujrzał em znów nad sobą wysoko , daleko !  Romuald zaś , do własnej rady się stosując , jak gdyby nigdy nic nie zaszło , wesołą na obojętne przedmioty zwrócił rozmowę i wytrwał w niej do końca , póki śmy się nie rozeszli .  Od tej chwili nawet , jeśli mogł em się domyślić , że naprawdę o wszystkim nie zapomniał , to z tego chyba , iż nigdy słówkiem najlżejszym o tę strunę mego serca nie trącił , a jednakże stało się — on z niej pierwszy ten dźwięk wydobył , którym potem tak długo . . . może na zawsze brzmieć miała .  Kiedym dnia tego Marię .  Reginę zobaczył , zmieszał em się , jak gdyby do jej brata wymówione słowa już wiadome jej być mogły i jak gdyby ona odpowiedź swą na nie zawiesiła tylko — a właśnie sama siedziała w małym gabineciku , przyległym bawialnemu pokojowi .  Przed nią stał z ogromnymin foliohebanowy , jakieś egipskie bóstwo wyobrażający pulpit .  Przy niej stół papierami i rycinami okryty , za nią była głęboka jedynego okna framuga , w zwoje dwóch floss- passionisów jak w girlandę zieloną objęta , a zachodzącego słońca promieniami tak przez wszystkie szyby świecąca , że na tym tle jaskrawej purpury głowa i popiersie Marii Reginy , niby ciemna sylwetka , odkrawały się rysunkowo , dobitnie w ostre , ale czyste linie .  — No i cóż , panie Ludwiku — spostrzegłszy mię rzekła — przychodzisz pan zdawać rachunek z powierzonej mu opieki ?  Romuald już się do wszystkiego przyznał , teraz na pana kolej . . .  Ot , z twarzy zaraz widać , żeś winowajca — patrzyła się na mnie , a ja prawdziwie jak winowajca pomięszany i nieśmiały stał em .  — Jednak to dziwnie , pięknie i śmiesznie być musi , kiedy mężczyzna , ów silny , ów dumny , ów królujący , przed kobietą młodą , spokojną , tak lękliwie się upokorzy , tak zdziecinnieje , tak zadrży .  — Czyż mnie brat pani oskarżył ? — z niepewności drżącym zapytał em głosem .  Rozśmiała się Maria Regina .  — A nie inaczej ; wiem najpierw , że w cukierni okropnie pan dokazywał eś , że ledwie do pojedynku nie przyszło , że potem całą noc przesiedział eś w fotelu i cały ranek przerozmawiał eś o córce ślusarza .  Proszę mi teraz resztę dopowiedzieć .  Ach ! ta reszta , to było moje wszystko ; ona sama żądała jej prawie , a jednak był by m się prędzej w Wiśle utopił , niż przed nią , taką spokojną , taką pełną powagi , choć jedną wyjąknął sylabę .  — Zdaje mi się — odpowiedział em , na pozór równie jak ona spokojny — że nie dodać , lecz odjąć będzie trzeba z tego wszystkiego , co tu pani Romuald naprawił o mnie .  — Ja też właściwie nie o panu chcę wiedzieć , tylko o tej nowej jego znajomości . . .  — O Helusi ?  To prawie dziecko jeszcze . . .  — Jakiż śmieszny i pokorny wykrzyk !  Panie Ludwiku , gdyby m tu mój wachlarz miała , to by m cię nim za taką niezręczność po palcach trąciła .  Wachlarz na drugim leżał stoliku , przyniosł em go i wraz z rękoma w milczeniu do kary podał em .  Maria Regina nie uderzyła mnie nim , tylko moje ręce lekko sprzed siebie usunęła i zapytała znowu :  — Pomimo tego , że Helusia dziecko , czy mi wolno będzie dowiedzieć się , czym tak szczególną pana zwróciła uwagę ?  — Tym , że umie pamiętać . . .  — Więc pan tak bardzo wysoko talent mnemoniczny cenisz ?  — Bardzo wysoko , jeśli nim serce czyje obdarzone .  — A zatem Helusia ma pamięć w sercu ?  — Tak jest , pani ; przed rokiem u jej rodziców mieszkała i umarła młoda kobieta , którą ta dziewczynka pokochała bardzo ; od tego czasu wszystkich jej pamiątek strzeże , w nocy niekiedy z jej imieniem na ustach się budzi , a parę dni temu sam był em świadkiem , jak ojciec zaczętą przerwał powieść , żeby wchodzącej córki żalu nie rozdrażnić , i gdyby ś pani widziała to dziecię starsze nad wiek swój potęgą uczucia , tę drobną twarz , tak już posępnym wyrazem surową , pewny jestem , że sama by ś umiała artystyczną jej piękność ocenić .  — Ocenić może , ale nie cenić .  Wierz mi , panie Ludwiku , taki długi żal pierwszej straty to jest najzgubniejsze ducha ludzkiego usposobienie — i wsparłszy łokieć na kolanie , jak było jej zwyczajem , gdy coś z większym namysłem mówiła , ściśniętą dłonią przytrzymała lekko spuszczoną głowę , a po chwili znowu rzekła : — najzgubniejszym usposobieniem .  Pomyśl pan tylko , ale to ciosów , boleści , zgryzot w serce nasze pada ; gdyby śmy wszystkie nie strawione , nie zużyte ciągnęli za sobą , ha !  to by śmy na zrąb mogiły dowlekli zaledwie jakiś zmurszały nie życia , lecz śmierci pamiętnik , jakąś w kółko powtarzającą się łez i nieszczęść litanię .  Och ! nie , patrz lepiej na ziemię matkę naszą , co to jej trupów , ziarn , nieczystości rzucają , a ona wszystko przyswoi , przyjmie , wyda kwiatem , kruszcem , kamieniem .  Tak i cierpienia do życia brać trzeba , dla użyźnienia swej natury , dla rozwinięcia władz nowych , dla podsycenia organizmu .  Alboż to ja nie cierpiała m także ?  — A ręka jej sięgnęła po jakąś dużą , w czarny aksamit oprawną księgę , której karty pod jednym palcem z nadzwyczajną szybkością przesunęła .  — Co tu uczuć starganych , co imion wyrzuconych z pamięci . . . choć każde uczucie , choć imię każde było chwilą mej przeszłości , cząstką ducha mego .  Ta książka sama to upominek zmarłej matki .  Pan jeszcze masz swoją matkę ?  Pan mężczyzna , nie pojmujesz i nie pojął by ś nigdy , jakim zepsuciem wszelkiej harmonii jest dla kobiety przedwczesna jej strata .  Wedle prawa bożego postęp w bycie naszym rozwija się w nieprzerwane ogniwa ciągłych a kolejnych uczuć .  Matka wypełnia całe dzieciństwo , młodość pierwszą , jest owym cementem , który nas w związku ze światem ogółu utrzymuje , póki w nas samych siły do kochania potrzebne nie wyrobią się , póki znowu nas doskonalsza wyłączność szczęścia , łączność uczucia nie pochwyci , na wznioślejsze nie posunie stanowisko , zupełniej z Bogiem i ludzkością nie zjednoczy .  Matka uczy nas kochać , matka nas kocha , póki my nie ukochamy samodzielnym wyborem , póki nas nie ukochają na zawsze .  Ach ! bez matki , przy rozpoczęciu trudnego zawodu , przy pierwszych krokach niepewnej podróży , och ! wierz mi , panie , smutno jest d pusto !  Na całe życie zostanie jakiś rozstęp , jakaś próżnia , jakiś znak zapytania w każdym serca uderzeniu .  Taka wczesna sierota nawet kochać nie potrafi , do zbytku zawsze wyda lub zapragnie miłości ; owa najpotrzebniejsza nie w rozsądku , lecz w instynkcie miara uczucia dla niej straconą zupełnie .  Ona musi wszystko zgadywać , jak gdyby dzieło jakie ze środka czytać zaczęła .  Osamotniona przy kolebce , nie pojmująca się przy ślubnym ołtarzu , zaniepokojona obok własnego dziecięcia , zwątpiała może i zimno szydercza aż po deskę grobową : to jest kobieta , co matki nie miała !  A ja , panie Ludwiku , ja moją w dziewiątym już utraciła m roku ! . . .  — I zamilkła na chwilę .  — Jeżeli kiedy — rzekła znowu — nad moim charakterem zastanawiać się pan będziesz , nie zapominaj , że on się kształcił i rozwijał wtedy , gdy czuła m , że mnie nikt nie kocha !  — Lecz brat i ojciec zostali się pand .  Maria Regina z niedowierzaniem głową poruszyła .  — A ja panu mówię , że czuła m brak miłości , której by m celem , nie przydatkiem była .  Brak tego upewnienia każdochwilowego , tego oparcia , tego jakby gruntu na dnie serca , brak tego słowa „ najwięcej ” .  Wiesz pan jednak , co z tych pierwszych moich łez wycisnęła m ?  O zaiste , nie smutek , nie rozrzewnienie , które by mi wszystkie władze duszy rozprzęgło ; w tych łzach , że tak powiem , ustaliła m moją istotę .  W nich przywykła m do spokojnego pustelniotwa wśród obojętnych ludzi .  Odtąd już zawsze każdą późniejszą boleść wrażeniem tylko , nie zdarzeniem przyjmowała m do życia .  Bo wrażenie , skutek praw konieczności , od naszej woli nie zawisło wcale .  Jak ręka oparzona , jak skaleczone ciało musi przecierpieć czas jakiś , tak patologicznie i my cierpimy wrażeniem .  Lecz zdarzenie to co innego .  To jest wrażenie wolą naszą przyjęte , uznane , stawione jako przyczyna długiemu następstw szeregowi .  Dla mnie w każdym nieszczęściu zdarzeniem była ta część jedynie , którą na korzyść przyswoiła m sobie .  Wszelki smutek , zawód , nawet ów najokropniejszy z zawodów , kiedy człowiek sam siebie omyli , ja koleją przechodziła m wszystkie i po wszystkich została mi nie pamięć , lecz pamiątka , myśl nowa , nowy pogląd na rzeczy , choćby nowe upodobanie tylko .  Widzisz pan to pismo ?  — I roztworzyła książkę .  — Wszak piękne , równe , lecz nieczytelne ; zupełnie do niego piszący był podobnym .  Mając lat dziewiętnaście kochała m tego człowieka .  Olśnił mnie gruntownością specjalnych nauk , zajęciem wyższego w towarzystwie miejsca przez swoje zdolności jedynie .  Chlubna była m , gdy od szacowanego wszędzie szacunku odbierała m dowody .  On mi był wzorem prawdziwie męskiej , życiem i wypadkami kierującej siły .  Kochała m go . . . jakby m sama kochaną być pragnęła , gdyby m się mogła mężczyzną urodzić , a teraz ? . . .  — Uśmiechnęła się tak obojętnie , tak wesoło , że mi od chwili ciężarem niepojętym stłumiony w piersiach oddech swobodnym i szczęśliwym uleciał ku niej westchnieniem .  — Teraz ? — mogł em powtórzyć z niecierpliwością . . .  — Teraz , choć mnie oczy trochę pobolały od wczytywania się w ten niewyraźny charakter — dodała z ironicznym przyciskiem — zostało mi jednak wielkie poważniejszych nauk zamiłowanie ; sądziła m , że muszę wszechstronnie z jego przeznaczeniem się zmięszać .  Jeśli nieco w matematyce i chemii postąpiła m , jemu to winna m .  Prawda , że trochę dziwna po pierwszym romansie niezabudka , lecz mi się nieraz w życiu przydała .  Mój drugi zaś romans . . .  Ot , zaraz go panu pokażę . . .  — I znowu zaczęła starannie karty swej książki przewracać .  Myślał em , że na to drugie zwierzenie jakieś szatańskie pazury za serce mnie chwytają .  Więc Maria Regina była zalotną , płochą , gorszą od wszystkich złych kobiet na świecie , bo stworzoną z większymi zasobami dobra , szczęścia i piękności — a zazdrość ?  O , w tej chwili miał em jej objawienie przelotne , lecz zupełne .  To brzydkie zielsko , które pierwszym zwątpieniem się sieje , a brakiem zrównoważenia w uczuciach rozplemia , ta pokrzywa nikczemna we wszystkie razem nerwy mnie sparzyła .  Z początku myślał em , że Maria Regina kochać nie umie , jej więc pierwsze przyznanie , choć bolesnym zdziwieniem uderzyło , jakąś nadzieją zabłysło mi także , ale potem — zmieniać miłość niby zwrotkę piosenki , ssać jedną po drugiej dla małej miodu kropli , mieć żądło i krew zimną owadu , a być przy tym kobietą piękną , młodą , namiętną ! . . .  O , to nie siła , Mario Regino , to nie mądrość , to nie wyższość żadna , to potworność tylko !  Dlaczegóż przede mną właśnie z takim cynizmem rozdarła ś ułudną szatę , która twoje ubóstwo kryła — brudne ubóstwo ?  Jam cię o szczerość nie prosił , ja kłamstwa ani prawdy nie żądał em ; jaką mi się wydawała ś , taką cię chciał em mieć w sercu na zawsze .  O twoje własne serce kto się pytał ? . . .  I złorzeczył em , klął em i czuł em , że się w całej mojej istocie moralnej coś niszczy i coś psuje .  Nie , z takimi wrażeniami igrać nie wolno .  Jeśli Maria Regina choć w części się ich domyślała , to źle czyniła , że mi słówkiem , że mi spojrzeniem chociaż ukojenia nie przyniosła , lecz ona jako święty , cudowny obraz na wysokościach swej chwały , pogodna i wspaniała , zwolna odwijała kartkę za kartką i nawet jej marmurowa ręka nie zadrżała .  Aż na koniec coś ze środka wyjęła , ostrożnie na czystej , białej ćwiartce ułożyła i mnie do obejrzenia podała .  Nie dotknął em się tego , a w żyłach krew mi roztopioną lawą popłynęła , bo na tej ćwiartce papieru czerniła się sylwetka maleńka .  Spojrzał em tylko na nią . . . spojrzał em i nagle — ja nie wiem , co Maria Regina pomyśleć o mnie mogła — wydarł em jej papier z sylwetką , a dłoń silnie pochwyciwszy , do ust przycisnął em w milczeniu .  Na sylwetce było popiersie kobiety .  Maria Regina przypatrywała mi się z wyrazem zadziwionego przestrachu , powoli jednak , gdy m jej rękę puścił , gdy mi rumieńcem wstydu i pomięszania blada przed chwilą twarz zaszła , na jej twarzy także przestrach i zadziwienie w jakiś pełen słodyczy rozpłynęły się uśmiech .  — Wszakże piękna ? — spytała dźwięcznym , lekko stłumionym głosem .  — O piękna ! — powtórzył em jak w modlitwie i dopiero na trzymaną sylwetkę spojrzał em .  Sylwetka także na ten wykrzyknik zasługiwała bardzo : profil czysty , regularny , jakby z etruskiego wzoru przerobiony .  — Więc to był pani drugi romans ? — rzekł em odważnie , niby kłamliwy śmiałek po uniknionym niebezpieczeństwie .  — Mój drugi romans — powtórzyła , lecz już bez uśmiechu — ja tak zawsze nazywam każde zjednostkowione uczucie .  — I nigdy pani żadnego miłością nie nazwiesz ?  — O , miłość ! — a głos jej zadrżał , a oko się zaszkliło — miłość to Bóg w nas ; Bogiem wypełnisz wszystko , nie wypełnisz niczym Boga .  Rzuć w to słowo szczęście , piękność , doskonałość , wieczność całą , poza najwięcej jeszcze więcej się zostanie .  Zmieść , jeżeli możesz , słońce w oku pliszki , wlej morze do glinianego garnka , powiedz , gdzie się Bóg kończy , a potem kochaj miłością jednego człowieka .  — Czemuż nie ? — odrzekł em z ufnością .  — Wszystkie promienie światła zbiegają się w źrenicę najdrobniejszej ptaszyny , więc ma i pliszka całe słońce w oku .  Glinianym garnkiem nie wypróżnię morza , lecz morzem garnek napełnię .  A choć Bóg nigdzie się nie kończy , ja wiem , że się zaczyna wszędzie , gdzie myśl szlachetna rozbłyska , gdzie kochające uderza serce .  — W dziewiętnastym roku była m tegoż samego zdania , panie Ludwiku .  Ach , ostrożnie , bo mi sylwetkę zepsujesz .  Moja poczciwa Anna !  Czy zgadniesz pan , dlaczego w taki sposób chciała m jej wizerunek zachować ?  Oto dlatego , żeby się przekonać , czy od tej złocistowłosej , śnieżystobiałej , anielsko świętej istoty cień jak od innych ludzi , a nie jasność padnie , bo też to była prawdziwie wybrana , trochę miękka , trochę słaba , ale prześliczna organizacja .  Jak na mnie wszyscy dwoma imionami wołają , tak i ja na nią wołać chciała m .  Pamiętam jeszcze , cośmy to kalendarzy naprzewracały , co narad odbyły przed owym chrztem przyjaźni .  Aż nareszcie przezwała m ją Klarą .  To imię tylko było podobne do mojej Anny , takiej przezroczystej , kryształowej , jak woda strumienia , jak dziecięca łezka .  Dwa lata naszego życia pomięszały nam się i zespoliły każdą myślą , każdym wypadkiem i uczuciem .  Dziś jeszcze próżno by m w nich szukała na osobistą własność jakiego bądź wspomnienia .  Nauki , prace , uciechy i smutki , ona ze wszystkiego wzięła , do wszystkiego przydała część swoją .  A potem ? . . .  Nasza przyjaźń się nie rozerwała , nasza przyjaźń się tylko . . . rozeszła , jak mówią ludzie , rozeszła i my rozeszły , każda w swoją stronę .  Ja dzisiaj nie wiem , gdzie Anna Klara , ona o Marię Reginę nie pyta .  Przyznam się nawet , że na mnie zaległa ostatniego jej listu odpowiedź , lecz donosiła mi w nim o swoim zamężciu ; mężatce taka piśmienna o kilkadziesiąt mil rozmowa najczęściej staje się tylko uciążliwą jakichś sumiennych względów obowiązkowością , mnie także nie była już potrzebną .  Nie cierpię w życiu moim tych półuczuć , półprzywyknień ; co nadwątleje , to sama do reszty niszczę i precz z serca , precz z przeznaczenia mego wyrzucam .  Nie odpisała m więc Annie Klarze i przestały śmy się kochać , bez sprzeczki , bez gniewu , zwyczajną koleją : zapomnieniem .  Po niej została mi się jakaś rzewność , jakieś upodobanie we wszystkim , co do niej podobne , w kwiatach , w śpiewie ptasząt , w białym kolorze , w drobnostkach kobiecych zatrudnień , zdaje mi się , że umiem lepiej bratu i ojcu dogodzić , lecz nic więcej , i widzi pan , jak nam z tym dobrze !  Gdyby tak każdy stosunek człowiek chciał podług prawideł retorycznych w całość epopei układać , gdyby wszystko do ostatecznych przyprowadzał wynikłości , doprawdy , źle by na tym wyszedł .  Ja na przykład musiała by m już zwątpić o miłości , o przyjaźni , o własnym sercu moim .  — A jednak pani mu wierzy ?  — Wierzę jeszcze . . . nadzieją , bo mi nigdy nadziei wspomnienia nie kłócą .  Poradź pan swej znajomej , żeby tak samo z życiem się obliczyła ; na cóż takim lichwiarskim procentem boleści kilka chwil szczęścia pożyczonych od losu opłacać ?  — Gdyby m miał radzić . . .  — Dość już na dziś tej liryki — przerwała mi składając czarną książkę — gdyby ś pan miał radzić , to wszystko na bok odłożywszy poradził by ś mi najpierw , co mam z tym Romualdem robić , żeby go dłużej przy skrzypcach zatrzymać ?  — Gdzie się on dzisiaj obraca ?  — Z dnia wczorajszego możesz pan miarkować , że niełatwo się odpowiada na podobne zapytanie .  On sam godziną pierwej nie wie nigdy , jaki zamiar i w którą poniesie go stronę .  — Ale wie , kiedy na jego wolność i bezpieczeństwo spiski knowają — odezwał się , niespodzianie we drzwiach gabinetu stając .  Maria Regina złajała go okrutnie ; za takie łajanie był by m oddał wtedy całego świata pochlebstwa !  — Wyobraźże pan sobie — mówiła do mnie ze ślicznym rozdąsaniem — przez te dwa dni mój brat miał takie ważne sprawy do załatwienia , żem go nawet grającym nie słyszała .  — No , to jutro będziesz tego miała aż do zbytku ; dzisiaj zmęczony jestem , już późno .  Prawdę mówił Romuald ; już późno było , grzechotki warczały z ulicy , dzień się skończył .  Nie dla mnie skończył : takim dniem kilka lat się żyje ; to dzień - zdarzenie , według słów Marii Reginy , a słowa jej pamiętał em wszystkie i śniło mi się , że w nich gwiazda dobrej nadziei roztlała , że w nich było więcej żalu i tęschnoty za wyłącznym miłości uczuciem niż gry fantazji , niż talentu obrazowania .  — Śniło mi się . . . śniło mi się . . .  Zapewne Małgosia , z poprzedzających dni wnioskując , musiała sobie wyobrazić , że ja na noclegi jedynie moje śliczniutkie pokoiki wynajął em , bo gdy nazajutrz wcześnie z mecenasami i rejentami się ułatwiwszy do domu około trzeciej z południa wrócił em , powiedziano mi , że właśnie dopiero co poszła na górę uprzątać .  Poszedł em i ja za nią .  Przy drzwiach zdawało mi się , jak gdyby m dwa głosy rozmawiające słyszał .  — Jak czterdzieści złotych miesięcznie zarobię . . . — mówił z nich jeden , a wyraźnie nie był to głos Małgosi .  Wszedł em i z niemałym zdziwieniem ujrzał em Helusię w moim fotelu siedzącą .  Wstała z niego spokojna , surowa jak w pierwszym dniu naszego poznania i kilka kroków naprzeciw mnie zrobiła .  Jej twarz znowu o parę lat starszą mi się wydała , tak obok zwyczajnego smutku leżał na niej przedwczesnej starości , fizycznego cierpienia wyraz .  — Przyszła m tu z Małgosią , bo nie wiedziała m , że pan dziś wcześnie wróci , a wiedziała m , że choćby ś wrócił , moje przyjście ani go zdziwi , ani go obrazi — rzekła do mnie zwolna , stanowczym głosem .  Ten głos ja w niej przeczuł em prawie — nie mógł być inny , tylko głęboki w dźwięku , pełny , śmiały , a cichy jak ona .  — Prawda , panno Heleno — odpowiedział em na to — prawda , bo i tak od pierwszej z twoim ojcem rozmowy zdaje mi się , jak gdyby m ci był jakąś prośbę o przebaczenie dłużny , jakąś wymówkę usprawiedliwiającą mnie , iż mimowolnie świętości twoich pamiątek dotknął em .  — Gdyby to ode mnie zależało , nikt by pewnie tych dwóch pokoi nie zajmował , ale kiedy musi być inaczej , to wolę pana niż kogo bądź w świecie .  Pan Jej nazwiska usłyszeć nie chciał eś .  Z jego strony było to dobrze , poczciwie , szlachetnie i dlatego też przyszła m śmielej , siedziała m spokojniej , na sercu lżej mi było .  — Ostatnie wyrazy zadrżały jej w piersiach ; nie skończyła mowy , lecz ją niby złamała , przecięła i oddaliła się pierwej , niż słowo jakie odrzec podążył em .  Nadzwyczajnie ujął minie jej postępek ; było w nim coś dzikiego , nieskładnego , jak w postępku dziecięcia , a przecież pochlebiał duszy , jakby męskie prawego człowieka zaufanie .  — Musiały się bardzo kochać — rzekł em na koniec , zbierając uwagę po długiej chwili milczenia .  — Kto ?  Panna Helusia i umarła ? — podchwyciła Małgosia — a juścić , że się kochały jak dwa gołąbki ; czasem to człowiek nawet pojąć nie mógł , co one tak po całych dniach mają z sobą do gadania .  A bywało , kiedy siędą nad jaką książką , to czytają , czytają , śmieją się i płaczą , a jeszcze częściej płaczą , niż śmieją .  Raz nawet nasze panisko chciało kiedyś gwoździami zabić wszystkie książki w szafie , bo strasznie zesmutniała dziewczynina ; ile razy się w nich zagrzebie , tyle razy przez dni kilka potem bledsza i bardziej milcząca , lecz to , proszę pana , chociaż Helusia jak baranek cicha , łagodna , już pono od urodzenia taki los jej wypadł , że czego nie chce , tego w domu nie zrobią .  — Jednak wiesz co , Małgosiu — z lekkim namysłem rzekł em — rodzice powinni by się starać o rozerwanie jej smutku .  — Cóż na to poradzą , kiedy go rozerwać nie daje ?  Wyprowadzą gdzie na spacer , to wróci zmęczona ; uproszą w odwiedziny , to jeszcze bardziej zatęschni .  Raz ją pani Piotrowa , żona bardzo majętnego cieśli , daleka krewna naszego pana , wzięła koniecznie do teatru ; była podobno taka ucieszna komedia , że się wszyscy za boki od śmiechu trzymali , a ona przy tym śmiechu rozchorowała się tylko .  Ja powiadam , że ją ktoś urzekł , bo , dzięki Bogu , pięćdziesiąt dwa lat żyję na świecie , a jeszcze nie widziała m takiego dziecka , co by ani śmiać się , ani płakać nie mogło .  — Czy też nikomu na myśl nie przyjdzie , że to jest chorobą może ?  — Pan mówisz chorobą ? — powtórzyła Małgosia , niespokojnie patrząc się na mnie .  — W istocie chorobą ; gdy ją dzisiaj zobaczył em , takie wrażenie zrobiła na mnie , jakby ją coś na duszy i na ciele bolało .  — Och ! mój Chryste !  muszę ja zaraz naszemu panu słówko o tym napomknąć ! . . .  — Tylkoż go bardzo nie przerażaj ; mało znam pannę Helusię , a może ona zawsze tak wygląda jak dzisiaj . . . ”  — Prawda , że dawniej była trochę żółciejsza jeszcze , ale tych oczów wpadłych i świecących niby dwa złociste węgielki , tych wystających na policzkach kości to nigdy nie miała .  Przecież pamiętam , spokojne to zawsze , niehałaśliwe , ale jak ptaszyna boża wesołe było dzieciątko ; śpiewała sobie od rana do wieczora , aż nam raźniej szła robota .  Bóg wie , skąd ponauczała się różnych prześlicznych piosneczek , jeśli ich zabrakło kiedy , to sama składała nowe .  Jać się nie znam na tym , ale mnie się cudnie piękne zdawały , szły jakby z serca do serca ; szkoda tylko , że po prześpiewaniu żadnej sobie spamiętać nie mogła . . .  Teraz biedne dziecko ledwo czasem da się Karolkowi uprosić i zanuci co kiedy ; dom cały jakby ogłuchł .  Juścić to pewne , że ona chora , bardzo chora niezawodnie .  Powiem ojcu , że pan mówił eś . . .  — Tylko tego nie powiadaj , czego ja nie mówił em — z mimowolnym uśmiechem przestrzegł em panią Małgosię , bo mi jej monolog wiele rzeczy wytłumaczył i całe usposobienie Helusi pojął em już nie chorobą , nie smutkiem nawet , ale jakimś przesileniem silnej organizacji , jakąś walką wydzierającego się ku światłu ducha , rodzącej się wśród bólów myśli , a kto wie , może wielkiej poetycznej zdolności .  Małgosia tymczasem nie musiała bardzo z mojej przestrogi korzystać , bo nad wieczorem wszedł do mnie sam pan ślusarz niespokojny i zmartwiony .  Z tego , co od poczciwej kobiety usłyszał , wyobraził sobie jeszcze groźniejsze niebezpieczeństwo i pomimo wszelkich upewnień moich widać było , że raz zbudzona obawa już mu na zawsze do serca przyrosła .  Długo się wypytywał , czy naprawdę jego Helusia tak bardzo słabo wygląda , czy ja się znam na doktorstwie , czyby córki na wieś gdzie wysłać nie było potrzeba ?  — Bo to widzi pan — mówił — na wsi zdrowe powietrze , lecz ja warsztatu , moja kobieta szycia porzucić nie możemy , a znam Helusię , serce by jej tęschnotą z dala od nas i od Karolka wyschło .  Odchodząc ręką mi ścisnął .  — Dziękuję — rzekł — dziękuję , mój dobry panie , za przestrogę i za pociechę , a jeśli też kiedy będziesz pan miał godzinkę czasu do stracenia , strać ją z nami na dole ; my sobie prości ludzie , lecz gdy komu przyjaciele , to przyjaciele na ogień i wodę , na deszcz i słońce , na płacz i śmiech .  Szczery , serdeczny człowiek ! . . .  Nieprędko jednak z jego wezwania korzystał em .  Wszystkie wolne chwile święcił em Marii Reginie lub jej bratu na wspólne przejażdżki , odwiedziny , rozrywki .  Cała koteria pana Antosia jak rój much obsiadła Romualda .  Wśród takich głów pustych , wśród i takich serc próżnych , wśród takich rąk wiecznym lenistwem skamieniałych jego głowa pełna dowcipu , jego serce niekiedy entuzjazmem bijące , jego ręka dzielnie swoją sztuką władająca były upragnionym , a rzadkim zjawiskiem . . .  Zepsucie , ów czart zbytkami w całą warstwę społeczeństwa wcielony , nudzi się czasem zbyt jednostajną potrawą .  Ciągłe karty , wino , konie — ciągła rozpusta i plotki . . . trzeba zmienić !  Więc chodzi , ale nie chodzi jako lew ryczący w Ewangelii , ale jako pies : gdzie spotka talent przy miękkiej woli , tam się łasi i skomli ; niech muzyka przygrywa jego pijanej ochocie , niech malarz swymi obrazkami ściany jego sypialni zawiesza , niech mu poeta improwizuje !  Poeta , kapłan Boga — to tym śmieszniej właśnie !  Za jedną pochwałę , za jeden oklask , za ciastko na srebrnej tacy podane , za ukłon na wykładanej marmurem posadzce , za czcze echo rzęsisto oświetlonego salonu kupić sobie poetę , poetę na sługę zepsucia , zbytku , tego najbrudniejszego , najdrobniejszego , najnikczemniejszego ze wszystkich diabłów , poddanych władcy szatana , Zbrodni .  Żal mi było Romualda , miał em pewien dobry instynkt szlachetniejszej jego natury i dlatego podwójnie starał em się korzystać z pierwszeństwa w przyjaźni , jakie mi przed innymi dawał .  Dziwiło mnie tylko , że dla niego , artysty , sztuka nie była potrzebną i nieodstępną życia towarzyszką .  Przez kilka dni uprosić go nie mogł em , by mi się dał słyszeć .  Maria Regina powiadała , że i przy niej ledwo raz wziął skrzypce do ręki , ale taki postęp , takie mistrzostwo w tej pierwszej ulotnej próbie znalazła , iż cała duma braterska , zachwiana niegdyś nieszczęśliwą o koncercie sprzeczką , znów jej do serca wróciła .  Tymczasem Warszawa ożywiła się przybywającymi ze wszech stron na jarmark świętojański obywatelami .  Teatra , sztuczni jeźdźcy , akrobaci , menażerie , widowiska wszelkiego rodzaju nagromadziły się po zwykły procent od polskiej wełny , a niemieckich pieniędzy .  Pan Krzysztof tak się starał , tak chodził , tak rozmaite poruszał sprężyny , by część owego procentu na swoją , to jest na sal ochrony odwrócić korzyść , że wreszcie dzięki jego staraniom poranek muzykalny z pewnością ułożony i obrany został .  Modnych pań — bo modne panie prędzej zawsze na coś dobrego się zdadzą niż modni panowie — użyto wszystkich razem i ze wszystkich koterii , gdyż wiedzieć jeszcze trzeba , że każda z sal ma właściwe swoje przewodniczki ; użyto więc je wszystkie na rozprzedanie biletów .  Z daleka patrzącemu smutnym jest widokiem zbiór takich młodych twarzy , takich atłasów , piór lekko chwiejących , powiewnych tarlatanów , przejrzystych koronek , takich naszyjników bogatych , takich spinek lśniących — a to wszystko przy zabawce na dobroczynność , na tle z łachmanów i głodu !  Lecz cóż robić dzisiaj , kiedy pełnym kielichem nie można spragnionych obdzielić : dobrze i kroplę ustom przepiłych wycisnąć .  Jednego wieczora Marii Reginy nie było w domu ; Romuald zawichrzył się w jakiś pod Warszawą piknik ; sam bez ważniejszych zatrudnień przypominał em sobie o zaprosinach mego gospodarza .  Gdy zszedł em , jeszcze go w domu nie było , bo miał warsztat aż na Elektoralnej ulicy i czasem dość późno od niego wracał .  Zastał em tylko panią ślusarzową i dzieci w pokoju .  Ona sama zajęta była szyciem cienkich męskich koszul ; Helusia pomagała jej , a Karolek , w jakieś stare z czerwonej włóczki szlify ubrany , na drewnianym koniku wywijał sobie swobodnie .  Przyjęcie matki było trochę , nie mogł em z pierwszej chwili pomiarkować , zimne czy nieśmiałe .  Córka lepiej mię powitała , w jej oczach zaświeciła jakby myśl życzliwa dla dawnej dobrej znajomości .  Obok siebie wskazała mi miejsce , ale nie troszczyła się bynajmniej o rozpoczęcie jakiej rozumowy ; nad szyciem schylona , milczała , jak gdyby gościa w pokoju nie było .  Pani Agnieszka od czasu do czasu tylko rzuciła jaką uwagę względem pogody , względem zaczynającego się jarmarku , a gdy jej kilka słów odpowiedział em , znowu na milczenie topniał lód wymuszonej rozmowy naszej .  — Czemu pan do ogródka nie przyjdzie pracować ? — odezwała się raz tylko w jej ciągu Helusia .  — Przy teraźniejszych upałach jest w nim dosyć cieniu ; cień pracy pomaga .  Na przychylność tej rady szczerym podziękowaniem odpowiedział em .  — Lusiu ! moja Lusiu !  napraw mi biczyk — zawołał z końca pokoju Karolek .  Siostra poszła do niego , prośby wysłuchała i tak jak pierwej , obecnością moją nie zrażona i nie zajęta wcale , razem z nim bawić się zaczęła .  Widząc ją taką smukłą , drobną , taką zręczną , łatwo był by każdy pomyślał , że prawem wieku jeszcze się jej ta dziecinna pustota należy .  Ale ja pilniej wszystkie jej ruchy śledząc sam zesmutniał em na obraz takiej smutnej wesołości .  Czy to uciekając przed goniącym braciszkiem , czy kryjąc mu się w fałdy matczynej sukni , czy inne wymyślając na uciechę jego żarty , Helusia nigdy się nie rozśmiała , jakby jej twarz była pozbawioną muszkułów potrzebnych do wydania tej oznaki radości , swobody , wesela . . .  Powoli jednak i mnie Karolek wciągnął do swojej zabawy , a gdy ślusarz powrócił , już nas zastał w jak najlepszej , choć może trochę za głośnej przyjaźni .  Pani Agnieszka , więcej rozmowna , szczerszy udział w niej brała , lecz Helusia , niby zmęczona , na bok się usunęła i tylko spokojnie , cicho patrzyła się na nas .  Jej ojciec wszystkich do ogródka przeprowadził .  Tam dopiero przy smacznej kawie , pod woniejącą białymi kwiatami akacją bliższa i przychylniejsza zabrała się znajomość .  Karolek usnął mi na ręku , a my ze ślusarzem i Helusią rozgadali się o dawnych i niedawnych czasach , o rozmaitych naszego już życia wypadkach , a na niektóre wyrazy , na pewne wspomnienia twarz dziewczynki rumieńcem zachodziła , rozciągała się źrenica i drżała na piersiach skrzyżowana biała muślinowa chustka .  Ile razy się odezwała , każde jej słowo , każde jej zdanie nowym dla mnie było podziwieniem .  Spytać się chciał em nieledwie :  — Ty dziecię , ty kobieto , od kogo tak się mówić nauczyła ś ?  — Mój Boże , jak gdyby najlepszą tego nauką nie było szlachetne serce i życie wśród poczciwych ludzi pędzone .  Kiedym ją żegnał dobrej nocy życzeniem , przez chwilę widać było na jej twarzy jakąś niepewność , jakiś rozmysł , aż nagle obiema rękoma moją rękę ujęła i tym swoim cichym , stanowczym , uroczystym głosem :  — W imię umarłej — rzekła tylko .  Powrócił em do siebie z uczuciem błogiego domowej zagrody spokoju , z wrażeniem jakby po spełnieniu dobrego uczynku .  Nie myślał em tak wiele o Helusi ani o jej rodzicach , lecz mi przyszedł na pamięć drewniany domek mojej babki , obraz dziadka z czapką na bakier , stanęła mi w myśli matka witająca mego ojca po kilkomiesięcznym rozstaniu , przypomniał mi się każdy z naszej wioski chłopek , przypomniały wszystkie z młodymi przyjaciółmi rozmowy , przypomniała przeszłość i przyszłość . . .  Nazajutrz wielkie zdziwienie przy obudzeniu mię czekało .  Romuald z jakąś szkatułką pod pachą stal nade mną i śpiącego za rękę ciągnął .  — Wszelki duch Pana Boga chwali ! . . . — krzyknął em mu zamiast dzień dobry .  — I ja Go chwalę — odpowiedział , nabożnie ręce składając .  — Więc to naprawdę ty jesteś , Romualdzie ?  — Z grzesznym ciałem i z kościami , i ze wszystkimi nieszczęściami moimi . . .  — Cóż to się stało tak nadzwyczajnego ?  — Jutro ma być poranek muzykalny , a ja przychodzę na całe dzisiaj spokojności i milczenia pożyczyć u ciebie ; muszę sobie rękę trochę odświeżyć . . .  — Niech ci za to przedsięwzięcie miliony oklasków spadają .  — Ach ! inaczej być nie mogło , chyba musiał by m jak satyr w cienie lasów uciekać .  Do Marii Reginy zjechało się całe grono prowincjonalnych znajomości ; mój pokój przy bawialnym ; jakby mi zaczęto nad uszami paplotać , to by m zdaje mi się skrzypce ze złości roztrzaskał ; do ciebie więc , Ludwisiu , przed tym niebezpieczeństwem się chronię .  — I w cieniu mojej strzechy grać będziesz spokojnie .  — Och ! wiem ! spokojnie jak tam , gdzie świat już deskami zabity .  — Powiedz tylko , czy ja ci przeszkadzać nie będę ?  — Wprawdzie za najwyższy dowód gościnności uważał by m to właśnie , gdyby ś z domu się wyniósł .  — Lubię , kiedy kto tak jasno i zrozumiale myśli swoje wynurza .  — Ależ , mój Ludwiniu , to jest życzenie tylko , a życzenie nie obraża nikogo , nawet najskromniejszej kobiety .  — Potargujmy się jednak , panie Romualdzie ; pan sobie życzy zupełnie samotnym w mojej stancji pozostać , a ja sobie życzę jego muzyki słuchać , więc ja też nie odejdę , aż posłucham .  — To słuchaj — rzekł Romuald i wydostawszy skrzypce wsparł je na mojej głowie , a potem zaczął niemiłosiernie , jak przy nastrajaniu brząkać . . .  Niewiele myśląc zerwał em się z łóżka , płaszcz wziął em na siebie i wybiegł em do sieni , a drzwi na klucz zamknął em .  Pode drzwiami takiego hałasu narobił em , że Romuald sam się musiał o sumienniejszą dopraszać ugodę .  Stanęło na tym , że mi przyrzekł swoją własnąFantazję , całyKarnawał weneckiiSymfoniąBeriota ; ja mu przyrzekł em najpierw śniadanie , potem wyjście zupełne z domu , a nawet , jak się dopominał , z ulicy i cyrkułu .  Kiedy śmy już przy najlepszej zgodzie herbatę zapijali , z ogrodu przez roztwarte okna dał się słyszeć krzyk dziecka .  Romuald szklankę postawił , spojrzał na mnie z oburzeniem , porwał za czapkę i zawołał :  — Ha ! zdrajco podstępny !  taką to mi ty spokojność za moją muzykę chcesz przedać ?  Bądź zdrów , niech ci sto bębnów . . . wyraźnie mówię : sto bębnów aż do dnia sądnego nad uszami wrzeszczy !  Uśmiechnął em się , bo poznał em głos mego przyjaciela Karolka , który pomimo oporu Małgosi i przedstawień swej siostry koniecznie , o ile dosłyszeć mogł em , chciał iść na górę pana Ludwika zobaczyć .  — Nie lękaj się — rzekł em Romualdowi — znam to dziecko , wyborny chłopczyk , przyprowadzę go tu na chwilę , bo właśnie do mnie się napiera , sam zobaczysz , jaki piękny i wesoły .  Romuald schwycił mię za rękę .  — Jeśli masz litość , nie sprowadzaj , bo ucieknę w góry , lasy , wąwozy .  Ty chyba nie wiesz , jak ja dzieci nie cierpię !  — No , to mu przynajmniej z ganku co powiem — ale nim wstał em , Karolek już się uspokoił i słyszał em tylko , jak prosił siostry , by mu za to , że taki grzeczny , pani Anny zaśpiewała piosneczkę .  Przez chwilę wszystko umilkło , żaden głos nas nie dochodził , czy dlatego , że śpiewać nie chciała , czy że przed śpiewem słowa i tony gromadziła w pamięci — ale na koniec wzbiła się ku nam tęschna wiejska nuta :  W niedzielę rano , w niedzielę rano  Wianeczki wiją . . .  Romuald znowu szklankę postawił .  Śpiew Helusi , trochę drżący zrazu , czyściał stopniowo , aż przelał się w dźwięk śklisty , jasny , niby skowronka pod niebem , niby aniołka w niebie . . .  Lecz nie , skowronek tak się nie smuci , aniołek tak nie płacze , jak ona smuciła , jak ona płakała , coraz tkliwiej , coraz rzewniej , coraz śpiewniej przy każdej zwrotce piosenki , a gdy nuciła :  Będziesz ty moją , będziesz ty moją ,  Będziesz dalibóg ,  Ludzie mi cię rają i rodzice dają ,  I sam z nieba Bóg .  Nie będę twoją , nie będę twoją  Ani niczyją ,  Tylko będę sobie na zielonym grobie  Białą liliją . . .  Gdy tak nuciła , mnie się zdawało , że to głos jakiegoś ducha niewidzialnego pieśnią i proroctwem nie z niej , lecz nad nią płynie — a ona tylko blada i martwa , jako we śnie moim , zapomnianym uśmiechem pociechy wita zwiastunnika .  Romuald wstał powoli , krok za krokiem , ostrożnie , jak gdyby się lękał , by go poruszenie powietrza nie zdradziło , uchylił drzwi szklanych , stanął na ganku i wsparty o poręcz jego ze zmienioną twarzą , ze łzawymi oczyma , słuchał pilnie , słuchał długo , słuchał i wtedy jeszcze , gdy nawet śpiew Helusi w żałośnym skonał westchnieniu .  Stanął em przy nim i wychylił em się trochę .  Młoda dziewczyna siedziała na brzozowej pod akacją ławeczce i bawiła się złotymi włosami utulonego dziecięcia .  — I cóż , Romualdzie ? — szepnął em wreszcie do niego .  Romuald nic nie odpowiedział , patrzył ciągle , a gdy Helusia do domu weszła , on także na swoje miejsce powrócił , duszkiem herbatę wypił , cygaro zapalił i mocno dymu w usta naciągnął .  — I cóż ? — znowu mu rzekł em , sprzeciwiając się nibywodwet za przeszłe jego żarty .  — Pokochał em się w tej dziewczynie — odpowiedział mi jak najpoważniej .  — Szkoda , że trochę zbyt prędko to mówisz , bo był by m ci prawie uwierzył .  — Powiedz mi , Ludwiku , czyś ty słyszał kiedy legendę o Karolu Wielkim , że mu jakiś czarownik w miłość pierścionka serce zaczarował ?  Nosiła ten pierścionek żona jego , onkochał żonę szalenie , umarła z nim , on kochał trupa ; trupowi inna odebrała kobieta , znów namiętnie kochał tę kobietę ; zazdrosna przed zgonem w jezioro rzuciła klejnot , król jezioro pokochał i nie odstąpił go aż do śmierci .  Dla mnie dźwięk tej piosenki jest talizmanem , śmiej się , jak chcesz , ja ci prawdę powiedział em : przez cały ten czas , co ją śpiewała . . .  Helusia , wszakże Helusia ?  przez cały ten czas , mówię , w Helusi kochał em się jak . . . jak dawniej raz tylko w życiu .  — Raz tylko w życiu , Romualdzie ?  Nie zgadł by m nigdy , że znasz podobne zwroty polskiej mowy .  — Może je znał em lepiej niż ktokolwiek , bo miał em wtedy lat dwadzieścia , raj nadziei przed sobą , a najpiękniejszą z córek  Ewy przy sobie .  — Czemuż się nie ożenił eś ?  — A to dziwne pytanie !  Tak młodo żenić się mnie , artyście , i to jeszcze z osobą bez majątku , kiedy sam bogatym nie jestem ?  — Och ! mój drogi !  jeśli cię tylko takie zatrzymały względy , nie bluźnij , nie mów , że kochał eś kiedyś .  — Mylisz się , była chwila , w której chciał em wszystko pod nogi jej cisnąć : sztukę , sławę , przyszłość moją całą .  W duszy Marii Reginy jedynie przeciw temu zawrotowi głowy potrzebnego zaczerpnął em męstwa .  Siostra nas oboje bardzo kochała , lecz jak dla mnie pragnęła świetnej kolei , a nawet źle się wyrażam : ona , religią wszelkiego piękna natchniona kapłanka , jak mnie , jak mego talentu dla sztuki pragnęła , tak lękała się szczęścia swojej Anny zdać w ręce młodego zapaleńca , który nieraz , w trudności powszedniego życia uwikłany , pożałował by może pierwszych marzeń swoich .  — I czy myślisz , że dobrze się stało ? — z lekkim przyciskiem spytał em .  Romuald zastanowił się chwilkę .  — Myślę , że jak najlepiej ; teraz szczególniej , kiedy echo tej piosnki już słabsze , sam widzę , że inaczej być nie mogło .  Do mego szczęścia trzeba swobody , wolności , oklasków ; ja muszę mieć pewność , że gdy mi się zechce , to jutro będę w drodze do Paryża lub Wiednia , to pojutrze zobaczę Artot , upiję się z Lisztem , zapłaczę przy Ole Bullu . . .  Cóż chcesz , by wtedy moja żona robiła ?  — Masz słuszność , lepiej , żeś się nie ożenił .  — W twoich wyrazach , Ludwiku , jest lekki podźwięk nagany . . . a ja zupełnie jeszcze do siebie nie przyszedł em , mnie wszystko łatwiej drażni .  — Ha ! mój drogi , cóż ja winien , temu , że sobie przyjemnostek twojego życia na szczęście , a wyrzeczenia się Anny na miłość sztuki przetłomaczyć nie umiem ?  Ze snów twoich własnych cię sądząc widzę , żeś ją porzucił nie dlatego , by sławnym mistrzem zostać , by wszystkie godziny do trudnej i poświęceń pełnej zaprząc pracy , ale dlatego jedynie , by częściej podróżować , by mieć swobodniejszą na świecie hulankę .  — Mylisz się , Ludwiku — a tak mówił smutnie , tak łagodnie , że aż mi go się żal zrobiło — mylisz bardzo .  Jeżelim powiedział , że mi ten ruch życia do szczęścia potrzebny , to dlatego jedynie , bo moje szczęście w talencie moim , a mój talent w nim ; zmianą , współzawodnictwem , uwielbieniem dla sławniejszych sam się kształcę i zagrzewam .  Ale czy sądzisz , że ja także mojej cierniowej nie noszę korony ? . . .  O , wierz mi , są dla mnie chwile tak cierpkie , tak gorzkie , tak głuche , że gdyby nie Maria Regina . . . nie miał by m cierpliwości na powrót weselszych czekać .  Dzisiejszy ten śpiew na przykład zatruł mi duszę wspomnieniem .  Ona śpiewała i dziwna rzecz , z takąż właśnie wyrazów odmianą .  Gminna piosnka nie idzie , jak ją z ust Helusi przed chwilą słyszał eś : „ Nie będę ja twoją ani niczyją . ”  To Anna tę całą zwrotkę ułożyła .  Biedna Anna !  W ostatni razem spędzony wieczór słyszał em ją śpiewającą te słowa , a była bardzo blada , bardzo spokojna , tylko gdy m ją przy rozstaniu wziął za rękę , prawie konwulsyjnie ją ścisnęła i rzekła z cicha : „ Na zawsze ! ”  Od tej chwili pięć lat blisko upłynęło , przechodził em różne koleje , różne szaleństwa , a ile razy pomyślał em o szczęściu i miłości , o pieszczocie kobiety , tyle razy te słowa jakby napisem grobowym odciskały się na sercu i w każdym jego uderzeniu czasem żalem , czasem szyderstwem , czasem rozpaczą słyszał em to jej ostatnie : „ Na zawsze ” .  — Biedny Romualdzie !  Lecz teraz , kiedy już wykształcił eś się zupełnie , kiedy masz imię wśród współzawodników swoich , kiedy w tłumie już zrobił eś dość miejsca dla siebie , czy nie pomyślał eś , że możesz wrócić do twej Anny i przyjąć ją za uczestniczkę zrzeczywistnionych nadziei , choć ją towarzyszką pracy swojej mieć nie chciał eś ?  — Od trzech lat Anna już poszła za mąż — i zaśmiał się krótkim , odciętym jak brzęk zerwanej struny śmiechem .  — Kiedy poszła za mąż , to i ty pociesz się , Romualdzie : wszakże ci skrzypce zostały — a mówiąc to , podawał em mu je właśnie .  Romuald odsunął je z gniewnym poruszeniem .  Brwi jego czarne ściągnęły się boleśnie .  Skóra policzków i usta drżały tym mimowolnym nerwowym drżeniem , które przy pierwszym niegdyś uważał em spotkaniu .  Cisnął zgasłe cygaro i biorąc czapkę :  — Pociesz się — przedrzyźnił z takimże samym jak pierwej uśmiechem — pociesz , bo za mąż poszła .  Prawda , że to nie tragicznie , ale w tej komedii , choć śmieszna może , dalibóg jednak niewesoła dostała mi się rola .  Daj mi pokój ze skrzypcami ; za złoto Ameryki i oklaski całej Europy nie wziął by m ich teraz do ręki .  Mogą tu zostać nawet , przyślę po nie wieczorem , bądź zdrów , Ludwiku !  I oddalił się , wyciągniętej ku niemu nie ścisnąwszy dłoni .  Cóż to pan bratu memu zrobił eś ? — w ustępie ogólniejszej rozmowy zapytała Maria Regina , gdy ją dnia tego przyszedł em odwiedzić .  — Miał zostać u pana do wieczora , a wrócił rozstrojony jak skrzypce po koncercie .  — Czy on sam pani o niczym nie wspomniał ?  — Mówił o jakimś śpiewie . . .  — I o przeszłości zapewne ?  — I o przeszłości trochę . . . ale powiedz mi pan , wszakże to Helusia śpiewała ?  — Tak jest , pani , taż sama Helusia , która zbyt długo pamięta .  — Doprawdy , chciała by m bardzo poznać tę dziewczynkę .  — Od córki ślusarza do , Marii Reginy tak daleko . . . tak daleko , jak od dzisiaj do . . . kiedyś .  — Nie zasłużyła m na to — odpowiedziała lekko zarumieniona i wstawszy ze swego miejsca zbliżyła się do grona innych gości swoich ; po chwili jednak znowu stanęła przede mną , ale surowa , dumna , ze zmarszczonym czołem , z głosem niby powściągniętym , a rozkazującym .  — Oto są — rzekła — dwa koncertowe bilety ; niech jutro Helunia z matką lub ojcem swoim na poranku muzykalnym będzie — i gdy na nią patrzył em , zdziwiony takim rozkazem — bo od Marii Reginy do córki ślusarza — przydała — jest nie dalej , wiedz pan o tym , jak od „ tak chcę ” do „ tak jest ” .  Przyznam się , że nie umiał em zdać sobie sprawy , dlaczego nawiasowo rzucona uwaga względem towarzyskiego jedynie położenia tych dwóch kobiet mogła tak bardzo Marię Reginę obrazić ; nie pojmował em także owej niecierpliwości , z jaką chciała Helusię zobaczyć , a szczególniej nie pojmował em półgniewnego , półszyderczego spojrzenia , które jej wyrazom towarzyszyło , ale bo też kto pojmie taką jak Maria Regina kobietą ?  Cóżkolwiek bądź , myśl przez nią narzucona zupełnie do mojej przystała myśli .  Ze wszystkich pociech , ze wszystkich rozrywek muzyka jedynie przyjętą od Helusi być mogła .  — Wszelkich dołożę starań , aby spełnieniem życzenia pani mimowolne moje zgładzić uchybienie — rzekł em więc , odbierając podane przez Marię Reginę bilety .  — Nie wątpię o tym — rzuciła niedbale z tak dziwnym uśmiechem , że mi zostało po nim wrażenie jakby nie doczytanego w zajmującym liście wyrazu .  Na ileż domysłów , na ileż wniosków tłumaczył em sobie ten wyraz , wcześniej niż zwykle wracając do domu , a jak się czasem łajał em za zbytnią zarozumiałość ! . . . a jaki czasem znowu nieszczęśliwy był em . . . jaki śmieszny !  Zaszedł em wprost do ogródka , bo wiedział em , że o tej porze w nim się zwykle rodzina ślusarza zbierała .  Helusię samą tylko zastał em , bo jej rodzice gdzieś w odwiedziny poszli .  — Jaka szkoda , że nie ma pani Agnieszki — rzekł em siadając obok smutnej dziewczynki — właśnie przychodzę tutajzułożonym zamiarem i z prośbą do pań obydwóch , ale tymczasem naradźmy się choć we dwoje , panno Heleno .  Helusia wzniosła na mnie długim zadumaniem spuszczone w dół oczy i niespokojność jakaś przez jej ciemne rzęsy mignęła .  — Jutro — mówił em dalej — ma być w pałacu Paca koncert przez najcelniejszych naszych lubowników muzyki wykonany ; bądź na nim , panno Heleno !  Przez chwilę jakby zdziwiona patrzyła mi w oczy .  — Nie będę — rzekła na koniec wolnym , ale stanowczym głosem .  — Porozumiejmy się lepiej . . .  Ja , panno Heleno , ani bawić , ani rozrywać , ani nawet pocieszać cię nie chcę .  — Dobrze pan robisz , bo i ja nie chcę . . . nie chcę niczego — powtórzyła z nagłą gwałtownością i ucichła , gdyż w tej namiętnej , a dziwnej organizacji cichość była niejako ostatnim , nigdy przed ludźmi nie domówionym wyrazem .  — Źle mnie zrozumiała ś , panno Heleno — rzekł em jej na to — gdyby ś wiedziała , jak od pierwszej z twym ojcem rozmowy uczcił em , uszanował em świętość twojego żalu , to by ś mię nigdy nie posądziła , że ci chcę dziecinnym bawidełkiem lub przymusowym zapomnieniem uwłaczać , ale są chwile , w których boleść upięknia się i wznosi , są wrażenia , które jej się należą koniecznie i do których ona tylko prawo i potrzebne wykształcenie dać może , dlatego też , panno Heleno , o muzyce ci wspomniał em .  — Nie gniewaj się pan na mnie — przemówiła już zupełnie łagodnym głosem — kiedyś mi pan zaczął o zamiarach na dzień jutrzejszy wspominać , coś mię w sercu zabolało , bo widzisz , panie Ludwiku , ja miała m przeczucie , że jesteś tak dobrym jak . . . — i zatrzymała się — jak nim jesteś — skończyła po chwili — dlatego też twój postępek boleśnie mię zdziwił .  — A teraz kiedyś mnie usprawiedliwiła , panno Heleno , to i wysłuchasz zapewne .  — Nie , panie Ludwiku , nie pójdę nigdzie , bo mi tak jest najlepiej .  — Mylisz się , panno Heleno , są chwile , w których ci lepiej nierównie , na przykład wczoraj , gdy rozmawiała ś z nami . . .  — Jak to ?