Jerzy Żuławski  Powrót  Tuum fac nes respicias finem .  Przez wpół przymknięte powieki uśmiechał się jeszcze do snu , który już odlatywał .  Bladły mu w oczach subtelne barwy jedwabnych kakemonów , rozwieszonych na trzcinowej ścianie otwartej ku morzu werandy , gubiły się w dziwnie rozkosznym szmerze słodkie , dyskretne , do rytmicznego spadku drobnych pereł na szklaną czarę podobne dźwięki harf , w srebrnej mgle roztapiały się uśmiechnięte postacie o porcelanowych twarzyczkach : niknęły już , a uśmiech ich pobladły wisiał jeszcze we mgle i w ostatnim , zapachem wiśniowego kwiatu przepojonym tchnieniu letniego wiatru …  Szukał mętnym spojrzeniem wewnątrz snu liliowej twarzy słodkiej Tonami , która właśnie coś do ń przez łzy mówiła , ale poprzez widzenie przebijała już słonecznie złota , nad wyraz rozkoszna świadomość , że powrócił , że jest już tutaj po długiej , długiej nieobecności , w kraju rodzinnym , w mieście swojej młodości …  Otworzył oczy cicho , z jasnym , ze snu pozostałym w źrenicach uśmiechem i zdawało mu się , że wszystko się do ń śmieje , co tylko w źrenice mu wpadło .  Nie ruszał się z miejsca , nie odwracał nawet głowy na poduszce , jakby się bał spłoszyć to , co snem już przecie nie było .  Spostrzegł naprzód jasny , złoty płat słońca na przeciwległej ścianie , potem błyszczącą ramę jakiegoś obrazu , brzeg kaflowego pieca z niby brązowym ujęciem i dwie małe papużki , malowane w rogu sufitu , które mu się przez jedną chwilę wydały dziwnie znanymi , jak gdyby patrzył na nie już niegdyś …  Nie myślał zresztą o tym , nie był zdolny myśleć .  Okno było snadź przez całą noc uchylone , bo rzeźwy , zapachem kwitnących kasztanów przepojony powiew miłym chłodem muskał mu skronie .  Chwytał go łakomie rozdętymi nozdrzami , błądząc okiem po ścianach , perłowym pokrytych obiciem , po czerwonych , pluszowych meblach dużego pokoju , urządzonego z wyszukanym , nowoczesnym , iście hotelowym i barbarzyńskim przepychem …  Były momenty , że nie zdawał sobie dokładnie sprawy z tego , gdzie się znajduje .  Zamajaczyły mu w pamięci podobnie błyszczące , podobnie obojętne i sprzedajne pokoje różnych palace'ów w Port - Saidzie , w Kalkucie , w Tientsinie , w Yokohamie …  Spojrzenie jego padło na duży , żółtą skórą obity kufer podróżny , pokryty niemal całkowicie nalepionymi kartkami z nazwami stacji , hotelów , kompanii okrętowych …  Uczuł , że sen mu znowu ciąży na powiekach .  Jakiś wczesny turkot uliczny wpadł mu w ucho i gubił się wraz ze świadomością chwili obecnej ; zdało mu się , że słyszy znów krzyk okrętowej służby , a potem miarowy łoskot pociągu po żelaznych szynach , który przez tyle dni go ogłuszał .  I nagle dziwna , słodka błogość : jestem w ojczyźnie !  Nieokreślone , jak cień drzewa , wiatrem poruszanego , kołyszące się w półsennej świadomości wyobrażenia tego wszystkiego , co przed dziesięciu laty rzucił , za czym tęsknił mimowolnie a ciągle , na stepach i w miastach , w trudzie i w dostatku : wieże mariackie na pokłębionym obłokami niebie , jakiś oderwany dźwięk z hejnału , zapach kwitnących kasztanów , sylweta wawelskiej katedry , ponad zielone drzewa widziana …  I znowu dawniejsze , dziecinne przypomnienie : ogród , pełen jaśminu i świeżej rosy , błyszczącej na kwiatach , na puszystej trawie …  Boso na nią wybiegł , rad z dni wakacyjnych , z młodości chłopięcej , ze świecącego słońca …  Coś mu w głowie zamajaczyło ; przeskok wpółsennego przypomnienia przerzucił go zaś na drugą półkulę , w wiśniowy sad z widokiem na morze o srebrnej , drobnej , łyskliwej , z cicha pluszczącej fali .  — Dlaczego płaczesz , Tonami ?  Nie smuć się .  Wiedziała ś przecie , że ja tu zawsze nie pozostanę …  Ja , widzisz , jestem z daleka , z bardzo daleka …  Muszę powracać …  — Chcesz złota , Tonami ?  Mam go dużo , bardzo dużo .  Przed dziesięciu laty wyjechał em w świat z gołymi rę­koma …  Czemu się oburzasz ?  Chciał em , musiał em wiele złota zarobić …  Nie chcesz go ?  To szkoda .  Nic ci więcej nie mogę dać .  Właściwie nie kocham cię wcale , śliczna , droga Tonami !  Błysnęła mu po przez sen smuga krótkiego japońskiego miecza …  Jakiś krzyk …  Rozwarł powieki .  — Śmieszne .  Przecież ja jestem już tutaj .  Leżąc na wznak , patrzył w górę , przed siebie .  Wpadły mu znowu w oczy dwie papużki w klatce ze złotych prętów , oplecionych winogradem , malowane w rogu sufitu …  — Gdzie ja je widział em ? — pomyślał zrazu obojętnie .  Naraz przebłysk jasności , przerzut wstecz o całe długie lata .  Oto leży tak na sofie z podwiniętymi pod głowę rękoma i patrzy już godzinę całą na śmieszne , w rogu sufitu malowane papużki , licząc minuty i nadsłuchując znanego , jedwabistego szelestu na schodach , lekkich , szybkich kroków …  Za chwilę drzwi się otworzą …  Zerwał się i usiadł na łóżku .  Reszta senności w jednej chwili pierzchnęła mu z powiek .  Wyskoczył z łóżka i jednym rzutem ramion rozwarł uchylone okno na rozścież .  Świeża rzeźwość letniego poranku , poczynająca się już z lekka mącić gorącym oddechem nadchodzącego upału dnia , buchnęła na ń szeroką , kwietnymi woniami przepojoną falą .  Wsparł się łokciami na parapecie , wychylając głowę na ulicę .  Rondel Floriański i brama omszała , ciężka , zadumana , dalej ponad dachy czerwone , nad zielone , pachnące drzewa , widna w parnej śreżodze smukła wieża Mariacka …  Patrzył na to wszystko w tylu pamiętnych dniach !  — Przecież to tutaj było — szepnął do siebie niemal głośno — właśnie tutaj .  Zadzwonił gwałtownie na służącego .  Przez jeden moment miał ochotę kazać rzeczy spakować i przenieść się gdzieś na inny koniec miasta albo uciec znów , jak ongi , ale opamiętał się rychło .  — Jak się ten hotel nazywa ? — spytał zjawiającego się w progu lokaja .  Lokaj wymienił znaną mu dobrze nazwę .  — A numer ?  Numer pokoju ?  — Czterdzieści jeden .  — Ach ! — odetchnął jakby z mimowolną ulgą .  Tak .  Teraz jest więcej pokojów , od czasu jak hotel odnowiono , bo teraz mamy i tamto skrzydło , gdzie przedtem były prywatne mieszkania …  Dawniej , na przykład , ten pokój był już ostatni z naszych w korytarzu i miał numer dwudziesty dziewiąty .  Dwudziesty dziewiąty !  Ostatni w korytarzu !  Pamięta , pamięta …  Tuż obok były drzwi szklane , którymi można się było wślizgnąć niepostrzeżenie z prywatnych obok schodów , nie mijając w bramie hotelowego portiera , nie pokazując się służbie w korytarzach …  We dnie był tam zawsze mrok , wieczorem wystarczało światło gazowe przede drzwiami nieco przykręcić lub zgasić nieznacznie …  Dał służącemu krótki znak , aby wyszedł .  Lokaj jednakże wskazał ręką papier leżący na stole .  — Jaśnie pan jeszcze się nie zameldował .  — Ach tak !  Pochwycił skwapliwie to przypomnienie , aby nie myśleć teraz dalej .  Sprawa zapisania swego nazwiska na przygotowanej karcie meldunkowej wydała mu się naraz bardzo ważną i pilną .  Ujął pióro w rękę nawet z pewnym uczuciem rozbawienia , że będzie teraz jako obcy podawał swe nazwisko tutaj , gdzie spędził całą niemal swoją młodość i kęs wieku dojrzałego …  Roman Turski — napisał i zawahał się .  Przez dziesięć lat dodawał do tego nazwiska : robotnik , kupiec , podróżnik , przemysłowiec , jak gdzie i kiedy padło i nie myślał już w końcu o tym , że niegdyś , przed dziesięciu laty i dawniej , mówiło się i pisało : Roman Turski , literat .  Teraz przypomniało mu się to po raz pierwszy od dłuższego czasu .  Właśnie teraz i tu .  Zmarszczył brwi z niechęcią .  Tamten okres życia zamknięty raz na zawsze i przekreślony dobrowolnie .  Ale wszakże i kupcem i przemysłowcem przestał już być , odkąd , zlikwidowawszy swoje w ostatnich czasach nader rozległe interesy w Azji , siadł na okręt , aby tutaj powrócić .  Uczuł pierwszy raz w życiu , że nie wie właściwie , czym jest w tej chwili .  Żywym ruchem przekreślił pole , na którym powinien był wypisać swój zawód i wypełniwszy , stojąc , pośpiesznie kartę do końca — rzucił ją na ręce czekającego lokaja .  — Trzeba się ubrać — pomyślał , gdy służący zamknął drzwi za sobą .  Z przyzwyczajenia , jak człowiek , który nie miewał czasu na stracenie , zrazu szybko rzucał na siebie odzież , ale wnet ruchy jego zwolniały .  Obezwładnienie jakieś ogarnęło go nieprzemożenie .  Stał w słońcu , w bieliźnie do pasa , z odkrytą ogorzałą piersią , z twarzą koloru brązu , z której świeciło twardym połyskiem dwoje szaro niebieskich , teraz zadumą przyćmionych nieco oczu .  — Jakże się to stało ?  Przyjechał dziś w nocy , kazał się dorożkarzowi zawieźć do najbliższego hotelu — zmęczony długą podróżą , nie uważał , w której stronie miasta wysiada ani gdzie wchodzi , gdy mu służący drzwi otwierał …  Odetchnął głęboko i usiadł w fotelu .  Rysy stwardniały mu — spoza zaciśniętych ust , z szeroko rozwartych oczu wyjrzała jakaś uporczywa zawziętość …  Niechże się tedy walka ostatnia rozegra .  Dobrze się stało , że w tym jest właśnie pokoju — że nim ją samą zobaczy , czuje w tej chwili jej dawną obecność , chwyta uchem gdzieś z załomów portier jej szept , co dziesięć lat tu na niego czekał , nozdrzami delikatną , rozpyloną w powietrzu woń jej ciała , co nie zginęła dotychczas , mimo że tylu obojętnych ludzi przeszło tędy , za kilka srebrniaków własność tego pokoju na jedną noc , na parę dni sobie kupując …  Uczuł coś jakby cień zmory dawnej , krążącej około niego w powietrzu .  Nie odpędzał go w tej chwili , jak to przez dziesięć lat czynił , lecz owszem przyzywał ku sobie , oko w oko świadomie z nim stając .  I cień przybliżył się ku niemu jak lekka mgła wszystko w sobie pochłaniająca .  Przymknął oczy , gorący , dawno nieznany dreszcz przebiegł jego ciało .  Ileż to lat już temu ?  Dziesięć a dwa — dwanaście lat …  Przyjechał tutaj skądś , dla jakichś odczytów , które wygłosić zobowiązał się był dawno i niepodobna mu się było teraz wymówić …  Wszak był literatem — wówczas !  Stanął w tym hotelu — ten właśnie pokój mu dano …  Położył się wcześnie spać , zły na siebie , że wyjechać musiał , prześladowany zwidzeniem przedziwnych , dumnych ust , kuszących jak śmierć , a tak niedostępnych …  Ust , co tak wyglądały , jak gdyby — stworzone do całowań , rozkoszy i szału — dotąd niczyich nie tknęły warg przez dumę niewypowiedzianą i strach — rozkoszy samej , co spala ?  Pokalania się ?  Zawodu ?  ( Nie ma nic więcej przewrotnego , pomyślał , jak dziewiczość — fałszywa ? — na twarzy kobiety zamężnej ) .  Na kilka dni przed wyjazdem mówił do niej obłąkane słowa miłości .  Zresztą wówczas nie wierzył jeszcze sam w to , co mówił .  Przyzwyczaił się uwodzić , bawiło go to , mniej mu zależało na wyniku …  Patrzyła mu w oczy bez zmrużenia powiek , bez uśmiechu , z uwagą , ale nic nie odrzekła .  Nie mógł zrozumieć , czy gniewa się na ń , czy słucha go chętnie , nawet cień rumieńca nie przeszedł jej po bladej twarzy , rozświetlonej dwojgiem czystych a wiecznie głodnych oczu .  Spotkał ją znowu w dzień odjazdu .  — Pan ma odczyty w Krakowie ? — zagadnęła go znienacka .  — Tak , księżno — odparł .  ( Księżną była po mężu , choć sama z ubogiej i nieznacznej pono pochodziła rodziny ) .  — Książę wyjechał na pogrzeb mojego ojca — rzekła powoli , zapatrzona przed siebie .  Naraz zwróciła się żywo ku niemu .  — W którym hotelu pan staje ?  Wymienił nazwę bezmyślnie i chciał coś dalej mówić , ale przerwała mu ruchem ręki .  — Do widzenia !  Został sam na ulicy .  Patrzył , jak odchodziła drobnym , elastycznym krokiem , kołysząc się z lekka w biodrach .  Chód jej miał w sobie coś tanecznego ; mimo swą „ poprawność ” przywodził mu na myśl ruchy baletnic w wyuzdanych , orgiastycznych pląsach .  — Skąd mi to przyszło — szepnął do siebie , ruszając ramionami .  W hotelu w Krakowie długo nie mógł zasnąć .  Zwidywały mu się ciągle usta księżnej Heleny i drażniło go to zwidzenie , bo wiedział , że jest beznadziejne .  Zmorzył go wreszcie sen nagły i ciężki .  Po pewnym czasie we śnie zdało mu się , że ktoś drzwi otwiera .  — Musi być rano — pomyślał na wpół przytomny — zapomniał em drzwi zamknąć ; służący przychodzi po ubranie …  Nie otwierał oczu , aby się nie rozbudzić przedwcześnie ; pora była jesienna , do dnia pewno jeszcze daleko .  Usiłował nie słyszeć szelestu poruszającej się w pokoju po ciemku osoby .  Naraz uczuł miękkie , ciepłe , nagie ramiona , które obejmowały go za szyję .  Obezwładniająca woń ciała …  — Hela !  Straszliwy obłąkany pocałunek zamknął mu usta .  — Ja nie jestem Hela , nie jestem księżna , nie mam imienia , jestem twym snem tylko , rozkoszą , która spada niespodziewanie , szczęściem ja jestem , co przyszło do ciebie na przelotną chwilę i jutro przepadnie ! …  Kiedy rankiem , o godzinie , gdy pierwszy pociąg odchodził , pozostał sam w pokoju , pełnym jeszcze przedziwnej woni jej ciała , włosów i sukni , nie mógł się opamiętać , czy to jawa była rzeczywiście , czy też tylko jakiś niepojęty sen .  Bolała go po prostu pustka tego pokoju i brutalne światło dnia , przez okno się wdzierające .  Przymykał oczy , aby przywołać znowu w zwidzeniu tę noc szaleństwa , obłędu i rozkoszy , ponad ludzkie nazwanie straszliwej , noc nieprzytomną i tym do snu podobniejszą , że ona nie pozwalała mu światła zapalać .  — Wszakże znajdziesz usta moje i po ciemku .  Nie czujesz jak pachną ?  Nagły dreszcz nim zatrząsł i przejmującym mrozem przeszedł po kościach .  … Gdy zegar wydzwonił godzinę czwartą , kazała mu wyjść z pokoju .  Powróciwszy po kilkunastu minutach , na jej znak , zastał ją już ubraną .  Światło elektryczne płonęło teraz .  Stanął w progu , wstydząc się naraz swego negliżu , płaszcza pośpiesznie narzuconego na bieliznę .  — Bądź zdrów …  Zaledwie dosłyszał jej słowa , stłumione gęstym , kilkakroć koło twarzy owiniętym woalem , przez który nawet rysów nie można było rozpoznać .  — Hela …  — Bądź zdrów .  Pociąg za chwilę odchodzi .  Muszę dzisiaj być w domu .  — Ust . Raz jeszcze ust mi daj !  Zawstydził się sam swego głosu , takie w nim było psie niemal błaganie .  — Nie .  Dość .  Twardo zabrzmiały jej słowa .  Wyszła , nie oglądając się .  Słyszał jej elastyczne kroki , jak się oddalały w korytarzu , jak ginęły na schodach , dywanem tłumione …  Nagły szał go ogarnął ; uczuł , że tę kobietę , którą przed kilku dniami jeszcze chciał obojętnie uwodzić , kocha do nieprzytomności — właśnie teraz , gdy mu się oddała …  Przestraszył się , aż krew mu w sercu zamarła , bo zwykle u niego to było końcem , co oto początkiem się stawało …  Zobaczył ją znów po tygodniu .  Przywitała go swobodnym uśmiechem i rozmawiała z nim uprzejmie i wiele , tak jak zawsze , tak jak z innymi .  Czekał chwili , kiedy znajdą się sami .  Nie unikała tego .  — Hela !  Spojrzała na ń ze zdumieniem , przerywając w połowie jakieś uprzejme zdanie .  — Hela !  Tęsknię za tobą …  — Panie Romanie ?  Miał wrażenie , że go cięto biczem przez twarz .  Krew uderzyła mu do głowy .  — Czy nie pamiętasz ? — wyjąknął całkiem głupio .  — Pamiętam .  Patrzyła mu w oczy wyzywająco .  — Więc … więc cóż to było ?  — Nie wiem .  Niech pan zgadnie .  Uśmiechnęła się naraz nadzwyczaj uprzejmie i niewinnie dumnymi ustami , kończąc :  — Może moja fantazja .  Teraz uczuł , że blednie .  Zęby zacisnęły mu się kurczowo .  Wstał i chwycił ją za rękę .  — Słuchaj księżno — wykrztusił — jeśliś ty chciała mnie jak parobka …  jeśliś myślała , że dość mi będzie potem … drzwi pokazać …  Urwał , szukając słów .  Księżna Helena patrzyła mu wciąż w oczy , jeno wzrok jej począł mętnieć i mgłą się zasnuwać , a ramię , palcami jego jak obręczą ściśnięte , zadrżało lekko .  — Kochasz mnie ? — zapytała .  — Tak .  I ty musisz być moja , musisz !  I moja będziesz !  Choćby nie wiedzieć , co — muszę cię zdobyć .  — Zdobywaj .  Nie parsknął śmiechem w twarz i nie odszedł .  Przyszło upragnione zwycięstwo i stało się jego ostatecznym pogromem .  Ta najstraszliwsza choroba , ten obłęd najgorszy , który się miłością nazywa , ogarnął go jak płomień i pożerał w dosłownym znaczeniu .  Poczęły się miesiące , kiedy ona była nie najważniejszą myślą , ale jedyną , do jakiej mózg jego był zdolny .  Dnie , na których zegarze była jedna tylko godzina , ta właśnie , o której ją miał zobaczyć .  Pocałunki od których się umiera tysiąc razy w jednej minucie i uściski takie , co trwają wieczność , bo serce się zatrzymuje i nie mierzy upływającego gdzieś tam na świecie czasu .  Chwile szczęścia niewypowiedzianego : chłodne mrozem a pożądliwe , wilgotne usta , całowane przy powitaniu na schadzkach , dotknięcia dłoni niby przypadkowe i przelotne na balach lub w loży teatrów , spojrzenia wśród tłumu z pod spuszczonych powiek rzucone , długie , oddające się , do szału upojne , ruch warg ledwo dostrzegalny , mówiący : kocham !  gdy ludzie patrzą i nie rozumieją , spotkania w zacisznym mieszkaniu , pod zielonymi drzewami , w mknącym wagonie nocnego pociągu pośpiesznego , który , hucząc po szynach , unosił szalonym pędem miłość ich w świat !  W świat !  W świat !  Dzień po dniu , godzina po godzinie , rozwijał ze wspomnień długą wstęgę wypadków i zdarzeń i dziwił się , że tak ich wiele w przeciągu krótkich dwóch lat i że je pamięta wszystkie , jak gdyby wczoraj zaszły dopiero : że wie jeszcze i czuje , jaki zapach miały jej usta , jakie sypkie były jej włosy czarne , ogromne , małej głowie jak chmura słońcu ciężące …  Pochylił twarz i ukrył rozgorzałe skronie w obu dłoniach .  Ileż to razy — w tym właśnie pokoju — gdy ona z mężem przeniosła się do tego miasta , oczekiwał jej przyjścia w mroczne , zimowe popołudnia i w przedwczesne wieczory , albo w letnie dnie słoneczne , kiedy ludzie chodzący po ulicach zbyt są zajęci światłem , barwą i życiem wszystkiego dookoła , aby zauważyć postać kobiecą , wślizgującą się do bramy kamienicy , połączonej na piętrze korytarzem z hotelem …  Jeżdżąc po świecie , gdy tu miał przybyć , telegraficznie zawsze ten pokój zamawiał ; dzisiaj po raz pierwszy dano mu go bez zamówienia , chociaż on go już nie potrzebuje .  Zgrzytnęło coś w jego wspomnieniach , jak gdyby przyschła rana , na nowo brutalnymi palcami rozdarta : ból zaparł mu oddech na jedną chwilę .  Tu oto , na tej podłodze leżał po raz ostatni u jej nóg i białe , sprężyste kolana całował , błagając , aby wyłącznie do niego należała , stargawszy luźne oficjalne więzy , które ją z innym człowiekiem łączyły — i stąd wstał , cięty brutalnym słowem jak szpicrutą , by iść w świat na dziesięcioletnią tułaczkę , na trud i walkę i pracę , na zapomnienie tego wszystkiego , co było …  — Wrócisz ! — zaśmiała się za nim .  Powrócił .  Miał wrażenie , że otchłań otwiera się przed nim na nowo .  — Turski powrócił !  Poleskiemu wpadły te słowa w ucho gdzieś od drugiego stolika i powtórzył je kilkakrotnie bezmyślnie , patrząc z natężeniem w stojące przed nim figury szachowe .  — Turski powrócił …  Turski powrócił ; teraz , panie kochany , szach !  Turski powrócił …  Nareszcie zauważył , co mówi .  Wzniósł żywo głowę i spojrzał w stronę , skąd głos go doleciał .  — Kto mówi , że Turski powrócił ? — zapytał teraz z zupełną świadomością .  Przy stoliku obok siedziało kilku ludzi .  Jeden z nich , łysawy blondyn z ryżą brodą i powiekami bez rzęs , zapijający właśnie czwartą czy piątą szklankę wody po wypitej przed godziną czarnej kawie , powstał i nie wyjmując rąk z kieszeni , podszedł ku Poleskiemu .  — Pan nie słyszał ?  Zobaczył em go dzisiaj na ulicy …  — Turskiego ?  Romana Turskiego ?  — Tak jest .  Ledwo mogł em go poznać .  Ogorzał , wygolony …  — Może to nie on ! — rzucił od stolika przedziwnie chudy jegomość z pospolitą , starannie anglizowaną twarzą i złotymi zębami .  — Musiał eś się pan omylić , panie Merser !  Ryży blondyn obrócił się żywo , potrącając sterczącymi łokciami stojących obok .  — Jakże !  Przecież z nim mówił em …  Poleski wsparł się obiema rękami na poręczy krzesła i zwrócił z trudem swą garbatą postać ku mówiącemu .  — Mówił pan z Turskim ?  Dziś ? Tu ?  — Dajże pan pokój jakiemuś tam Turskiemu !  Ja już posunął em .  Graj pan !  Ale Poleski nie zważał .  Powstał i zbliżył się do sąsiedniego stolika .  Partner jego , stary radca sądowy , wzruszył ramionami z niechęcią i począł bębnić niecierpliwie palcami po stole .  Po chwili , słysząc obok żywą roz­mowę , zwrócił się do sąsiada czytającego gazetę .  — Co za Turski ?  — Turski ?  Nie wiem .  Ktoś dalszy odpowiedział :  — Literat .  Grają właśnie dzisiaj jakąś jego sztukę w teatrze .  — Patrzcie , patrzcie — zdziwił się radca nie bez urazy w głosie .  — I gdzież on wyjeżdżał ?  Merser tymczasem opowiadał :  — Szedł em sobie przez rynek .  Chciał em właśnie dzisiaj kupić lożę do teatru , więc trzeba było zobaczyć , co grają …  — Mógł się pan mnie zapytać — wtrącił chudy , który zostawszy niedawno recenzentem w jakimś dzienniku , uważał się za osobę bezpośrednio i ważnie z teatrem złączoną , a przeto nader kompetentną w sprawach repertuaru , aktorek , dekoracji , dramatów , reżyserii i wszelkich innych rzeczy .  — Nie było pana pod ręką .  Otóż staję na rogu i czytam afisz .  Zasłania mi ktoś stojący przede mną .  Poglądam przez jego ramię : Wiosenne dziwy .  Pasja mnie wzięła , bo to , panie , grywają już od dziesięciu lat , a ja myślał em , że będzie co nowego …  — Dziś niedziela — odezwał się recenzent .  — W niedzielę dyrekcja nowych sztuk nie daje , bo …  — Nie przerywaj pan , panie Koper !  — Więc cóż dalej ?  — A nic .  Zaklął em z cicha : mogli by już raz tym wiosennym dziwom dać spokój !  A ten jegomość , co stał przede mną , odwraca się i mówi z uśmiechem : I ja tak myślę .  — No i co powiecie , panowie , był to Turski , autor Wiosennych dziw , czy dziwów , czy jak się tam mówi !  — Przyjechał pewno po tantiemy — rzekł Koper , uśmiechając się jedną połową ust .  Poleski przysunął się .  — Czekajno , pan .  To takie mało prawdopodobne .  Czy to nie był kto inny ?  O Turskim od dziesięciu lat zaginęły wieści …  — No i znalazł się ! — rzekł Merser z triumfem , jak gdyby on był Stanleyem , który z narażeniem życia odszukał Livingstone'a .  — To nieprawda !  Turski nie żyje .  Poleski drgnął niespokojnie .  — Skąd pan to przypuszczasz ?  — Nie przypuszczam , lecz wiem .  Z za odrzuconej gazety wyłoniła się zasępiona , wąsata , krzaczastymi brwiami ocieniona twarz Rogockiego , który dotychczas , zatopiony w czytaniu , zdawał się wcale nie zwracać uwagi na to , co około niego mówiono .  Wpatrzył się na chwilę okrągłymi oczyma w garbatego lekarza i powtórzył z uporem :  — Turski nie żyje .  Merser śmiał się głośno .  — Rogocki mówi z taką pewnością , jakby był na jego pogrzebie …  — Był em .  — Nie pleć pan głupstw !  Przecież mówię , że dzisiaj z Turskim rozmawiał em !  Rogocki już nie odpowiadał .  Zakrył się znowu gazetą , spoza której buchały jeno kłęby dymu jego cygara .  Kawiarnia tymczasem napełniała się coraz więcej .  Dochodziła godzina piąta i pomimo upalnego letniego dnia , który wabił za miasto , stali bywalcy ściągali na zwykłą kawę poobiednią , na gazety , na partię szachów lub bilardu .  Kilku przybyszów przysiadło się do stolika Mersera , dziennikarz jakiś starszy , z którym Koper z głośno akcentowanym koleżeństwem począł zaraz „ fachowo ” rozmawiać o teatrze , a osobliwie o jednej z młodszych aktorek , pozwalając się domyślać , iż ma z nią stosunek ; poeta przez kilku ludzi w mieście wysoko ceniony , siwiejący malarz , wieczyście o niesprawiedliwości społeczeństwa mówiący i jeszcze jakiś młody , w klerykalnym miesięczniku pracujący bałwan , o przedziwnie ciasnej głowie , który uchodził za bardzo zdolnego , ponieważ przed kilku laty zdał z odznaczeniem maturę , a niedawno otrzymał doktorat sub auspiciis imperatoris .  Poleski stracił partnera , który , nie mogąc się go doczekać , odszedł z gniewem od szachownicy .  Nie zatrzymywany przez nikogo , widząc , że się niczego więcej o Turskim nie dowie , gdyż opowiadający właściwie sam nic nie wiedział , usunął się we framugę okna , gdzie właśnie jakiś gość wychodzący opróżnił mały stolik .  Kawiarnia znajdowała się na piętrze starej kamienicy w rynku i z głębokich , w trójłokciowym murze wykutych wnęków okiennych , poza zrąb naprzeciw stojącego domu widać było dużą część placu , z kolorowymi Sukiennicami w pośrodku i górującą nad nimi z prawej strony dawną wieżą ratuszową .  Kościół Mariacki za węgł em już skryty , znaczył się tylko kawałkiem niższej wieży ; ciężkim ceglanym cielskiem widną oku przestrzeń odgraniczającej …  Nad Sukiennicami dalej mroczyły się mury Szarej Kamienicy , ustępującej w głąb uliczną ponurą , długą boczną fasadą , ale plac cały na dole pełen był barw i słońca .  Poleski patrzył , na dłoń głowę wsunąwszy , jak pod zielenią drzew grały wszystkimi kolorami tęczy stroje wieśniaków , co na niedzielę do miasta ściągnęli , jak się snuły w lekkich , jasnych sukniach przechadzające się , do ptaków , motyli i kwiatów podobne kobiety , jak płonęły na stołach przekupniów kwiaty prawdziwe , a ówdzie znów zabawki dziecięce : z barwnych skrawków papieru sklejone wiatraczki i pęki baloników kolorowych , podobne z dala do jakichś bajecznych , w powietrzu się unoszących winnych gron …  Przypomniał mu się mimo woli jeszcze więcej słoń­em , kwiatami i barwą kobiecych ust kolorowy .  Plac Hiszpański w Rzymie .  Przymknął nieco oczy .  … Schodziła po schodach , marmurową kaskadą od Trinità del Monte w dół bijących , a po obu brzegach tej śnieżnobiałej rzeki , z którą płynęła , były kwiaty : całe pęki , całe snopy kwiatów , róże , gwoździki , hiacynty , gałęzie całe rozkwitłego drzewa migdałowego , akacji pachnącej i do złotych pióropuszów podobnej mimozy .  Stał w dole koło fontanny i patrzył , jak w cud .  Zdało mu się , że miasto całe zbudowano , i schody białe , i strzelisty obelisk , że kwiaty wyhodowano na dalekich niwach i zwieziono je wszystkie tu , na te stopnie marmurowe po to jeno , aby ona mogła tak schodzić o tej popołudniowej godzinie , w piękności niesłychanej i w złotym słońcu , wprost na twarz jej świecącym .  Cudu jakiegoś oczekiwał : może nagle kwiaty śpiewać jej poczną , może woda , w fontannie szemrząca , przedziwną muzyką się rozdzwoni , może ludzie naraz poczną klękać i głowy chylić , jak przed zjawieniem …  I stał się cud !  Księżna Helena !  Nie mówił z nią więcej nigdy w życiu .  Mógł ją był spotkać często tutaj , na zabawach , w teatrze , u niej w domu wreszcie , gdyż przyjmowała wszystkich , ale sama myśl , że przed majestatem jej piękności będzie stał garbaty , wątły i nieporadny , była tak straszna , że unikał wszelkiego do niej zbliżenia …  Posłyszał , że ktoś usuwa gazety , leżące obok niego po przeciwnej stronie stolika .  Odwrócił głowę .  Rogocki wtłaczał się na pluszową kanapkę we wnęku okna .  — Nie przeszkadzam panu ?  — Nie , nie .  Owszem , proszę … — odparł nienawistnie .  Rogocki nachylił się do ń przez stolik .  — Czy pan wierzy tym głupstwom , które Merser opowiada ?  — Jakim głupstwom ?  Udał , że nie wie , o czym mowa , myśląc , że się pozbędzie w ten sposób natręta .  — No , jakimże !  Tym o Turskim .  To jest śmieszne .  Turski nie żyje .  — Skąd pan wiesz o tym ?  — Wiem .  Przybliżył kudłatą głowę jeszcze więcej do twarzy Poleskiego i szepnął tajemniczo :  — Czy pan wie , że on się kochał w księżnej Helenie ?  Poleski skinął głową powoli .  — Tak .  Słyszał em coś nie coś o tym .  Powstał i chciał odejść .  Rogocki chwycił go za połę surduta .  — Panie , to jest kobieta dziwna !  On szalał za nią , ale ona go nie kochała .  Był za słaby , aby się wyrwać , więc … rozumie pan ?  — Tak , tak .  Rozumiem .  Do widzenia .  — Pan jeszcze nie wie , lecz ja panu powiem .  Ona mówiła … komuś , no tak , mnie nawet mówiła , że Turski wtenczas , przed dziesięciu laty , napisał do niej list , z którego zrozumiała na pewno , że on sobie życie odbiera , a nie chce się do tego przyznać tylko na złość , aby jej nie dać triumfować …  — Pan temu wierzy ?  — No , jakże !  Przecie gdy ona go odepchnęła …  Zaduch ciasnej izby uderzył na ń nieprzyjemnie .  Stróż spał w ubraniu na łóżku , najzupełniej pijany , na stole pod wysoko umieszczonym oknem siedziało czworo dzieci , widocznie świeżo obitych , jeszcze ze łzami na twarzy .  — Czy jest matka w domu ?  — Mamusia poszła na nieszpory , a nam kazała tatusia pilnować …  — Dobrze , dobrze …  — Poleski zawahał się .  — A czy pan doktor czego potrzebuje ? — spytała najstarsza dziewczynka …  Poleski miał ochotę zapytać , czy tu kto , jaki obcy pan tymczasem nie dowiadywał się o niego , ale nie wiadomo dlaczego wstyd mu się zrobiło pytania , więc zostawiwszy tylko dzieciom kilka groszy ( właściwie nie wiedział , dlaczego to robi ) , poszedł do siebie na piętro .  Jedyny jego służący miał w niedzielę dzień wolny , mieszkanie więc było najzupełniej puste .  Minął przedpokój i chłodny , rozpaczliwie przykry , banalny salon , będący zarazem poczekalnią dla pacjentów i dopiero w gabinecie swym zauważył , że wbrew zwyczajowi i na wspak swemu pedantycznemu zamiłowaniu do porządku , wszedł aż tutaj z laską , w kapeluszu i w zakurzonej , podczas największych upałów nawet nieodstępnej zarzutce z peleryną , którą , jak utrzymywali jego złośliwi przyjaciele , usiłował na ulicy swe kalectwo maskować .  Wpadł w złość i zaczął wołać na służącego , o którym wiedział , że jest w tej chwili na mieście .  Laską z gumowym końcem uderzył w biurko , kapelusz rzucił do kosza z papierami i z watą , którą sobie po badaniu chorych palce wycierał , a płaszcz — pod ceratową sofę na wyciąganych żelaznych nogach , stojącą naprzeciw okna .  Teraz dopiero zastanowił się , że robi głupstwa .  Pozbierał porozrzucane ubranie i zaniósł wszystko na właściwe miejsce , po czym przeszedł do trzeciego z zajmowanych przez siebie pokojów .  Poleski , wszedłszy do sypialni , zamknął drzwi na klucz , pomimo że w mieszkaniu nie było nikogo , kto by mu mógł przeszkadzać , po czym zdjąwszy karabelę ze ściany , stanął w pozycji z ręką wysoko wzniesioną , by końcem brzeszczotu nie zawadzić o podłogę .  Stał tak chwilę bez ruchu i nagle puścił młyńca .  Mała , kaleka postać jego sprężyła się w sobie , nogi o za wielkich stopach wrosły w ziemię , długie ramię aż po przegub dłoni stwardniało w nieruchomy konar , na którego końcu był wicher okiem nieuchwytnych ruchów i błyskawica wijącej się i gwiżdżącej w powietrzu stali .  Dużą głowę wcisnął między wysokie ramiona — na twarz wystąpiły mu wnet ceglaste rumieńce , oddech począł się rwać i zgrzytać w piersi .  Z młyńca — bez wypoczynku — przeszedł do cięć zadawanych w powietrze podstępnie i pewnie , z długą szablą w ręku wyglądał jak potworna , piekielna maszyna , jedynie do poruszania tej błyszczącej stali wymyślona .  Była to zresztą jego duma i samoobrona , ta mistrzowska sztuka szermierska , przez którą potrafił ułomną swą postać zrobić straszną dla każdego , kto by go chciał lekceważyć lub zadrwić z jego kalectwa …  Nareszcie rzucił szablę .  Zmęczenie tym razem nie chciało mu uspokoić rozigranych nerwów .  Wskoczył wyczerpany na fotel i zginął niemal w jego głębi .  Z jedną nogą podwiniętą pod kolano , z drugą zwieszoną i niesięgającą posadzki , z rozrzuconymi na poręczach długimi rękoma , dysząc ciężko , wbił oczy w portret smukłego ułana , dziada swojego , co sponad żółtych rabatów wpół zwróconą twarzą uśmiechał się do ń ze ściany niemal szyderczo i złośliwie .  Poleski pobladł i przygryzł wargi .  Powolnym i jakby mimowolnym ruchem głowy przeniósł wzrok na hebanowy , perłową macicą inkrustowany stolik obok kominka , na którym stała niewielka , żelazna szkatułka .  Turski !  Szkatułka , którą przed dziesięciu laty przyjął obojętnie , owszem , ze skrytym uśmiechem politowania , że Turski do tak marnej rzeczy przywiązuje wagę i daje mu ją do przechowania — ta szkatułka stała się powoli częścią jego życia i myślenia , tak że możliwość samą , iż mu będzie odebrana , uważał teraz za groźbę amputacji , po której pustka trupia w głowie zostanie .  Sam nie wiedział , jak się to stało i kiedy .  W każdym razie było to na długo przed tym , nim księżną Helenę zobaczył w Rzymie na Schodach Hiszpańskich wśród kwiatów ze słońcem ku niemu idącą .  Przypomniała mu się teraz znowu ta dziwna godzina .  Usiłował rozwikłać w sobie wszystko , co się z nim działo , wynaleźć związek , następstwo i sens tych rzeczy .  Obie nogi podwinął pod siebie , ręce zsunął aż na koniec poręczy fotelu , skulił się i zgarbił jeszcze więcej i siedział tak nieruchomy , jak jakieś potworne lasów australskich zwie­rzątko , z oczyma uporczywie wytrzeszczonymi przed siebie .  Więc co jest właściwie ?  Od dziecka — może właśnie dzięki swemu upokarzającemu kalectwu — miał nienawistny wstręt do wszystkiego , co tylko było kobietą , bez względu na wiek , postać , stanowisko …  Malcem z przedziwną i wyszukaną złośliwością darł suknie swoim kuzynkom i kłuł je okrutnie a niespodziewanie ; na uniwersytecie był wrogiem koleżanek ; jako człowiek dojrzały z wytwornie zimną grzecznością i bezlitosną wzgardą szydził z kobiet , jak gdyby ciętym dowcipem i całą wyższością jasnego umysłu mszcząc się na nich za to , że plecy jego garbate , śpiczasta głowa wciśnięta między krzywe ramiona , piersi kogucie , stopy i dłonie za duże …  Nienawiść tę zawziętą podniecała w nim jeszcze i potęgowała nieokiełzana jego zmysłowość o zwierzęcych iście wybuchach .  W kochankach , jakie posiadał , przeważnie płatnych i krótkotrwałych , nienawidził kobiety , jako istoty duchowo niższej i pośledniej , a także fizycznie mu obcej i niezrozumiałej , która mimo to gorszą , zwierzęcą stronę jego jestestwa ciągnęła ku sobie nieprzeparcie i … upodlała .  Nienawidził w nich po prostu swojej własnej , górującej w pewnych chwilach zmysłowości i gardził nimi bezgranicznie za to właśnie , że jego , kalekę i niedorodka , gotowe są jako samca przyjmować …  A jednak poza tą chmurą czarną , poza nienawiścią , wzgardą , wstrętem i złością spało w nim jakieś słońce ze wschodniej bajki , jakaś tęsknota za tym , aby było inaczej ; przytłumiony wolą , szyderstwem na siedem spustów zamknięty sen o zaklętej królewnie , o piękności podobnej kwiatom czystym i wonnym , o uśmiechu , z którego zorza się rodzi .  Czuł to wszystko w sobie , ale nie umiał tego jasno przed sobą sformułować i na próżno się męczył , skulony w fotelu , z oczyma wbitymi w żelazną szkatułkę , pełną listów nie do niego pisanych , chcąc zrozumieć to , co się w nim dzieje , a raczej już się stało .  To jedno było mu pewne , że wydobyło się z duszy jego na wierzch coś , o czym nie chciał wiedzieć , że w niej w ogóle istnieje , a z czym teraz walczyć już za późno .  Uczuł się bezradnym , jak dziecko .  Tym bezradniejszym i nędzniejszym , że nie miał nic przed sobą , ku czemu by mógł dążyć , co by się mógł starać zdobyć , czy osiągnąć .  Nie chciał nawet niczego .  Gdyby w tej chwili księżna Helena z całym przepychem swojej urody zeszła ku niemu i przez szaleństwo jakieś niepojęte ramiona z oddaniem wyciągnęła , parsknął by jej niewątpliwie śmiechem w twarz i znienawidził za to , że śmiała tak się skalać i poniżyć …  Nie , nie !  Nie chciał niczego , jeno był tak strasznie , tak bezdennie nieszczęśliwy — na przekór sobie samemu .  A zresztą — czyż tu naprawdę o księżną Helenę idzie ?  Czyż nie jest rzeczą ważniejszą , ba , jedynie ważną ta tylko głupia okoliczność , że w jego pokoju , w tej zimnej żelaznej szkatułce zamknięta jest tajemnica miłości ?  Tajemnica czegoś pono świętego , pono wielkiego i niepojętego , co bywa udziałem ludzi zdrowych i pięknych , czym się cieszy świat jak słońcem , a co on sam zna jeno z tego ohydnego , podłego surogatu , jakim jest dreszcz zmysłowej rozkoszy , wstręt i nienawiść po sobie zostawiający …  Ktoś kołatał do wchodowych drzwi od korytarza .  Poleski wzniósł żywo głowę z wielkimi , odstającymi uszami , jak zając bliskim ujadaniem psów zaniepokojony .  Przyszło mu na myśl , że to musi być Turski .  Przez jeden moment miał ochotę wpuścić go tutaj i trzasnąć wchodzącego w łeb żelazną szkatułką z listami , a potem wziąć te dwie stare , zawsze wyostrzone karabele ze ściany i pokazać mu , że on , ułomek i kaleka , nie jest gorszy od najzdrowszego , gdy na śmierć i życie gra pójdzie …  Kołatanie powtórzyło się .  To jednak nie mógł być Turski , gdyż on dzwonił by raczej …  Namyślał się przez jakiś czas , kto to może być — bez najmniejszej chęci wpuszczenia natręta , ale służący widocznie był już z miasta powrócił i drzwi do przedpokoju otworzył .  Za chwilę zapukano ostrożnie wprost do jego sypialni .  Wstał i machinalnie przekręcił klucz w zamku : mógł to być ostatecznie posłaniec , wzywający go do chorego , a od tego — nie przez miłość ludzi , której nie posiadał , lecz przez sumienne poczucie obowiązku — nigdy się nie wymawiał .  Na progu stanęła uśmiechnięta , osiemnastoletnia może dziewczyna o jasnych jak len .  włosach z narzuconą na nie niebieską , włóczkową chusteczką .  Strój miała na sobie niedzielny , skromniutki , w pokłutych igłą dłoniach trzymała perkalową barwną parasolkę .  — Rózia !  Czego tu chcesz ?  Z uśmiechem , cicho zamknęła drzwi za sobą i zrzuciwszy chustkę z głowy , podeszła ku cofającemu się nieco lekarzowi . .  — Pan doktor zapomniał ?  Kazał mi pan przyjść dzisiaj , w niedzielę , przed wieczorem …  — Ach , tak .  Wtłoczył się znowu w fotel i patrzył obojętnym wzrokiem przed siebie , unikając jakby z umysłu spojrzenia dziewczyny .  Naraz urwała i jęła się bacznie przypatrywać milczącemu wciąż Poleskiemu .  — Co panu jest dzisiaj ?  Mruknął przez zęby coś niezrozumiałego i nienawistnego .  Podeszła ku niemu i delikatnie , cichutko , cichutko , położyła mu spracowane ręce na zimnym potem okrytych skroniach …  — Chory dziś czy zmęczony ? — spytała miękko i lękliwie .  Poleski patrzył jej teraz w oczy zimnym , nieubłaganym spojrzeniem .  — No , nie patrzyć tak , panie doktorze , ja nie chcę !  — Mój , mój malutki , biedny doktorek !  Cicho , Rózia popieści , utuli .  Przez chwilę poddawał się biernie pieszczocie , aż naraz odepchnął ją gwałtownie od siebie .  Zatoczyła się i usiadła na sofie , patrząc na ń zdumiałymi , przerażonymi oczyma .  — Pan się na mnie gniewa ?  Co ja zrobiła m ?  Milczał przez jakiś czas , nie spuszczając z niej oka .  — Słuchaj , Róziu , czy ty mnie kochasz ?  — Kocham , kocham !  Przecież pan wie , nikogo oprócz pana …  Zaśmiał się cicho .  — Dlaczego mnie kochasz ?  — Jak to : dlaczego ?  — Za co ?  — Za co ?  No tak .  Bo kocham .  — Jakaś ty głupia .  Przecież ja ładny nie jestem .  — No … nie jest pan doktor znowu taki brzydki .  Zeskoczył z fotelu i stanął przed nią .  — Patrz , jestem garbaty , prawda ?  Na plecach i tu na piersi .  Prawe ramię wyższe .  Ręce sięgają do kolan ; prawa dłuższa — mówi się znajomym , że to od robienia szablą , ha , ha !  Krzywe nogi , stopy za duże ; gotowych trzewików dostać nie mogę …  — Oczy ma pan prześliczne …  — Właśnie .  W pargaminowej , długiej twarzy o szerokiej gębie i odstających uszach .  Zwłaszcza czaszka jest śliczna , śpiczasta , szczeciną porosła .  — Czemu pan tak mówi !  Ja nie chcę .  — Dobry dla ciebie także nie jestem .  — Owszem …  — Nie pleć głupstw .  Dokuczam ci .  Co ?  Prawda ?  Odpowiadaj , dokuczam ci czy nie ?  — Czasem .  — Nie pamiętam .  — Łżesz .  I hojny nie jestem .  Pieniędzy ty sama nie chcesz przez głupotę …  Podarunków ode mnie nie otrzymujesz …  — O , przepraszam !  Kupił mi pan niebieską sukienkę …  — Perkalową !  Za kilkanaście koron !  Przed kilku miesiącami !  Raz w życiu !  I ty za to … przynosisz mi tu swoje młode , dotąd przez nikogo nietknięte ciało i narażasz się , gdyby ś matką została …  — Panie doktorze !  — Milcz .  I myślisz może , że ja cię kocham ?  Że cię lubię przynajmniej ?  Że nie czuję dla ciebie tak samo wstrętu , nienawiści , pogardy ?  — Jezus Maryja !  Co panu jest ?  — No , mów , mów , mów ?  Dlaczego mnie kochasz ?  — Nie wiem …  Doprawdy … jakoś nie zastanawiała m się nad tym .  Może ja naprawdę jestem taka głupia …  Wypchnął ją brutalnie z pokoju i zamknąwszy drzwi , rzucił się na podłogę , wijąc się i targając na sobie ubranie w ataku histerycznego płaczu .  Kilku młodych ludzi , usiłujących wyglądać jak najbardziej dystyngowanie , stało między fotelami tyłem do sceny , patrząc z miną światowych bywalców na loże , w których nie było nikogo z ich znajomych …  Ktoś obok mówił :  — Mańka obiecała przyjść , ale to ci jest taka dziewczyna , że jej nigdy wierzyć nie można .  Na darmo wydał em trzy korony .  Ktoś inny znowu :  — Po drugim akcie trzeba klaskać .  Wyjdzie na scenę autor .  — Głupstwo .  Przecie nie żyje .  — Ale gdzież tam !  Jest w Krakowie .  Mówiono mi dzisiaj w kawiarni .  Podobno na jego przybycie dyrekcja sztukę wznowiła .  Jeden z foteli recenzyjnych zaszczękał otwierany z przykrym zdumieniem , że mu w dniu niewłaściwym służbę każą odbywać .  Na jeden moment we włosiennym wnętrzu jego zbudziła się jeszcze nadzieja , że może jakaś przyjemna kuzynka potentata opinii w drodze łaski dzisiaj go zajmie , rychło jednak lekki , lecz dotkliwie kościsty ciężar rozwiał jego złudzenia .  Doktor Koper wszedł do teatru .  Z miną lekko uśmiechniętą i tajemniczą rozejrzał się szybko po widowni i usiadł nieruchomie w zapuszczoną kurtynę wpatrzony .  Zjawienie się jego wywarło wrażenie .  Poczęto sobie szeptać i robić domysły , co ma znaczyć tak niespodziewany dla dzisiejszego przedstawienia zaszczyt .  Człowiek poinformowany wskazał na ń głową z triumfem :  — A co ?  Nie mówił em !  Publiczność zaczynała się niecierpliwić ; był już czas , aby rozpocząć widowisko .  W przejściu pojawił się sekretarz teatralny .  Wysoki , z płaską , wygoloną twarzą , pomyszkował wzrokiem między siedzącymi , a dojrzawszy Kopra , podszedł z uciechą ku niemu .  — Kochany doktorze , doskonale się składa , że pan przyszedł …  — Pan wie , że Turski jest w Krakowie ? — przerwał Koper godnie .  — Właśnie , właśnie …  Otóż czy go nie ma na widowni ?  Kaprała go tylko zna , ale już ucharakteryzowany .  Samemu dyrektorowi zaś nie wypada …  Koper , który chodził do gimnazjum w czasie , gdy Turski zniknął i nie miał najmniejszego wyobrażenia , jak on może wyglądać , począł się pilnie przypatrywać siedzącym dookoła , a spojrzawszy także kilkakrotnie najzupełniej obojętnie w twarz Turskiemu , zawyrokował .  — Nie ma go .  Musiał by m go poznać .  Przyjdzie później .  Turski słuchał , jakby to wszystko nie do niego się odnosiło .  Zgnębiony był porannymi wspomnieniami , zmęczony pierwszym dniem pobytu w tym mieście , włóczęgą bezcelową po ulicach , siedzeniem w jakiejś nowej , nudnej , nieznanej mu dawniej kawiarni .  Oprócz Mersera nikogo ze znajomych nie spotkał , nie szukał nawet nikogo , odkładając sobie na później odwiedziny u dawnych przyjaciół , o których nie wiedział nawet , czy wszyscy dotąd żyją .  Wyczytawszy z afisza , że sztukę jego grają , poszedł do teatru bez ciekawości i bez osobliwego celu , po prostu aby wieczór długiego dnia jakoś przepędzić .  Nie obiecywał sobie wzruszeń ani niespodzianek ; patrzył też obojętnie , jak kurtyna się wzniosła , odkrywając przed nim zniszczony i połatany płócienny krajobraz , który mu się wyśnił przed kilkunastu laty w bogactwie tęcz , słońca , kwiatów i płynącej wody .  Na początek przedstawienia patrzył okiem nieubłaganego krytyka .  Raziły go liche dekoracje — barbarzyńskie , do niedzielnych przedstawień zastosowane skrócenia reżyserskie i gra aktorów bezduszna , którzy na darmo tylekroć powtarzanym i zmartwiałym , zmanierowanym w swych ustach wyrazom często granej sztuki usiłowali nadać cokolwiek nowego życia ze względu na zachwyconą za kulisami wieść , iż autor po dziesięcioletniej nieobecności pono dziś będzie w teatrze .  Pamięć i rutyna biednych , umęczonych wyrobników sceny brała już górę , znać było , że próżno się zmuszają , aby myśleć o tym , co mówią .  Stargam kolczastą zaporę  tych stopy twoje raniących gałęzi !  Oto twe dłonie jak dwa ptaki biorę ;  wszak nogi twoje tylko krzak ten więzi !  Pójdź za rękoma swemi , które do mnie  idą stęsknione , pójdź za ócz spojrzeniem ,  co chcą być przy mnie !  Świat jest tak ogromnie  jasny !  Tu czarem wszystko jest i — cieniem !  Świat jest tak jasny !  Pokażę ci drogę  na ten świat jasny !  — Wszak tyś sam zbłąkany !  — Ach , zapomniał em !  Ale wyjść stąd mogę ,  jeśli zapomnę , w tobie rozkochany ,  Pójdź ze mną , kwiecie !  Turski mimo woli zaczął słuchać uważniej .  Treść słów , mówionych ze sceny , była mu dość obojętna , ale odnalazł coś , jak gdyby nić , wiążącą obecne jego jestestwo z tym człowiekiem , który te słowa pisał przed laty .  Wsparł łokieć na kolanie i twarz na dłoni położył .  Powieki przymknął nieco ; patrzył nie na to , co się przed nim w tej chwili działo , lecz na jakiś dawny , jasny , słoneczny dzień swojego życia .  … W teatrze , w tym samym teatrze grano po raz pierwszy Wiosenne dziwy .  Siedział w loży za plecami księżnej Heleny i oddychał upajającą wonią jej odkrytych ramion .  Wsparła się z lekka na poręczy krzesła , na której on położył swą rękę .  Drgnęła , jakby chcąc się cofnąć , ale powstrzymało ją widocznie nieme błaganie jego oczu ; widział ją z profilu : spod ociężałych marzeniem powiek , z rozchylonymi nieco ustami patrzyła na scenę …  Był to dzień jego tryumfu ; jedyny prawdziwie upojny dzień w jego życiu .  Wiosenne dziwy przyjmowano burzą oklasków , zrywającą się ze wzmożoną siłą po każdym akcie .  Wywoływano go bez końca , rzucano mu kwiaty i wieńce .  Zniósł je wszystkie do loży księżnej Heleny i rzucił pod jej stopy .  Uśmiechnęła się do niego nabrzmiałymi pragnieniem ustami .  Czuł na sobie palące jej spojrzenie i drżał .  Nieprzytomnie odpowiadał recenzentom , którzy przychodzili dłoń mu uścisnąć , nie uważał jadowitych żądeł w słodkich gratulacjach kolegów - pisarzy .  Za kulisami wyrósł przez jeden wieczór na boga .  Jakiś stary aktor , podobno mąż grającej rolę boginki róż młodej artystki , zapraszał go do siebie i zapewniał o przyjaźni swej żony , inni zwykły tytuł „ panie autorze ” , zastępowali również śmiesznym , lecz więcej uroczystym „ panie mistrzu ” .  — Księcia nie ma .  Odprowadź mnie do domu — ty !  W ciemnej głębi loży wpiła się pożerczymi ustami w jego wargi spragnione …  Nagle rozpalające się światło w widowni i mdłe , pospieszne brawa przerwały Turskiemu wspomnienia .  Nie zauważył nawet , kiedy pierwszy akt doszedł do końca .  W teatrze przed spuszczoną kurtyną zrobiło się jasno , ludzie wstawali z krzeseł , jedni wychodzili , inni poczynali banalne , gwarne rozmowy .  Turski odwrócił się i spojrzał mimo woli w stronę , gdzie była loża , z której ongi patrzył na pierwsze przedstawienie Dziwów wiosennych .  Siedziała w niej księżna Helena — jak ongi .  Poznał ją na pierwszy rzut oka i zdziwił się , że nie doznał żadnego wrażenia .  Oto była przed nim niedaleko , żywa , w tym samym miejscu , na którym przed chwilą jeszcze widział ją we wspomnieniu gorącym i była mu najzupełniej obojętna .  Miał raczej uczucie przesytu , prawie że niesmaku .  Coś się w nim złamało niepowrotnie i aż mu się wstyd zrobiło , aż żal , że się tak stało , choć starał się o to przez dziesięć lat usilnie .  — To jest ona ?  Piękna jest , ale naprawdę , że za dużo o niej myślał em .  Skłonił się jej głęboko z uczuciem takiem , jakby witał kogoś dobrze znajomego , z kim przed dwoma czy trzema dniami się rozstał , ale na kim nigdy mu nic zgoła nie zależało .  W tej chwili uczuł , że biorą go w uścisk dwie wilgotne łapy i jakieś obrzydliwe , miękkie usta w policzek go całują .  — A !  Drogiego , dawno niewidzianego mistrza …  Cofnął się z przerażeniem .  — Ledwie kochanego mistrza mogł em poznać !  Tyle lat ! … .  A toż się żona ucieszy !  Nie mogła dzisiaj grać , bo … spodziewamy się błogosławieństwa bożego …  Turski nie wiedział , jak się przywitać .  — Bardzo mi miło .  Pan co tu robi ?  — Bąknął , ażeby cośkolwiek powiedzieć .  — Jak to : co ?  Jestem dyrektorem …  — A !  Dyrektorem ?  — Tak , tak , mistrzu kochany .  Ciężki kawałek chleba .  Z tą aktorską hołotą nie można sobie już poradzić .  Czasy bardzo się na gorsze zmieniły .  Ale co do tantiemy , owszem , nie odmawiam , chociaż czasy są ciężkie i to już nie idzie tak , jak dawniej .  O , nie !  Ale obliczymy wszystko …  Doktor Koper potrącił dyrektora w łokieć i rzekł szeptem tak , aby go Turski wyraźnie dosłyszał :  — Niechże mi dyrektor przedstawi pana Turskiego .  — Bardzo mi przyjemnie …  — Pragnął em pana dawno poznać .  O dzisiejszym przedstawieniu dam małą notatkę w dzienniku wobec powrotu pańskiego do kraju .  To dobrze zrobi .  Pan prawdopodobnie przywiózł nam jakąś nową sztukę ? …  — Nie , nie !  — Szkoda .  Ale to się napisze teraz tutaj .  Polecę panu jedną małą aktoreczkę …  — Koper uśmiechnął się znacząco .  — Dyrektor sam przyzna , że ma znaczne zadatki …  Turski uśmiechnął się mimo woli .  — Nie , dyrektorze .  Teraz tego już nie potrzebuję .  Był czas , kiedy by się było przydało , ale teraz nie …  Może to dyrektor użyć , na jaki zechce cel …  Dyrektor , uspokojony , zniknął momentalnie , a ponieważ i Koper już poprzednio z ostentacyjną poufałością wszedł do jednej z mniejszych garderób damskich , więc Turski pozostał sam .  Skierował się ku wyjściu , prześlizgując się w cieniu stosów opartych o ściany dekoracji w obawie , aby go znów kto znajomy nie spostrzegł i nie zatrzymał .  W jaśniejszym jakimś przejściu natknął się niespodziewanie na człowieka starszego o długich , siwych włosach , w poprawnym , o wytwornym smaku świadczącym ubraniu i z gładko wygoloną twarzą .  Spotkany chciał się usunąć , ale Turski go poznał .  — Dyrektor ! — zawołał z niekłamaną radością .  Starszy pan uśmiechnął się niewyraźnie .  — Crimen laesae maiestatis .  Z dyrektorem mówił pan przed chwilą .  Ja tu jestem tylko … jednym z reżyserów .  — Jak to ?  Co się stało ?  — Nic się nie stało .  — Podniósł na Turskiego spokojne , jasne oczy , na ustach zaigrał mu ledwo dostrzegalny ironiczny uśmiech .  — Dyrektor Malinowski raczył mnie zaangażować .  Turski nie rozumiał tego zupełnie .  Stojący przed nim w cieniu kulisy człowiek , to był Zaremba , po Koźmianie i Pawlikowskim trzeci , który niesłychanie wytwornym smakiem artystycznym i nieograniczoną ofiarnością przez szereg lat utrzymywał teatr polski na wyżynie prawdziwej sztuki .  Z głębokiego i na pozór beznadziejnego upadku , jaki nastąpił bezpośrednio po ustąpieniu Pawlikowskiego , gdy scena wpadła w ręce przedsiębiorców i kabotynów , Zaremba , objąwszy po długiej walce dyrekcję teatru krakowskiego , dźwignął go , nie oszczędzając sił ani grosza i stworzył nowy rozkwit sztuki , którego Turski ongi , przed dziesięciu laty był świadkiem .  Scenie nowe postawił zadania i wynalazł nowe środki wyrazu artystycznego , rozbudził twórczość dramatyczną , stworzył sobie z niczego i wychował całe pokolenie aktorów , umiejąc znaleźć nieomylnie talent tam , gdzie by się go nikt nie był spodziewał .  I obecny dyrektor Malinowski , niegdyś zwyczajny Malik , był jego kreaturą .  Zaremba wyszukał go — dawnego krawczyka — w jakiejś wędrownej operetce , gdzie błaznował , tańczył , objaśniał lampy i śpiewał , wziął w samym początku swej dyrekcji na scenę stołeczną , dał warunki rozwoju , zachęcił , pouczył i … patrzył .  Umiał patrzeć .  Patrzył , jak wzrastała niepoślednia indywidualność aktorska , jak bystry umysł chwytał w lot wskazówki , jak artystyczna natura zdobywała sobie pracą i intuicją nowe , właściwe środki wypowiedzenia .  A że się Malik przedzierzgnął w Malinowskiego , że powoli , z wyjątkiem imienia chrzestnego , o którym zapomniano , nic w nim nie pozostało prawdziwego , że mówił , cieszył się i płakał słowami wyuczonych ról , że słowem pod rozrostem aktora zginął w nim człowiek oprócz jednej żądzy wywyższenia się i władzy za wszelką cenę : to już Zarembę nic nie obchodziło .  Patrzył i uśmiechał się .  Umiał się uśmiechać .  Turski znał dobrze tę historię i nie mógł jakoś teraz zrozumieć zamiany ról , nie mógł pogodzić się z myślą , że Zaremba jest reżyserem u Malinowskiego .  Szukał słów , jakby się o tę zmianę rzeczy zapytać , gdy nagle z głębi zabrzmiał ostry głos :  — Panie Zaremba !  Gdzie pan się podziewa ?  Czas już zaczynać !  To Malinowski wołał .  Zaremba skłonił się szybko Turskiemu i nie podając mu ręki na pożegnanie , zniknął bez słowa między kulisami .  Nim Turski wynalazł kogoś , kto mu otworzył żelazne drzwi , na widownię wiodące , akt drugi był już w pełnym toku .  Nie miał ochoty patrzeć na to , co się dzieje na scenie , a przy tym niemiło mu było wchodzić teraz do krzeseł i wywoływać wrażenie pojawieniem się swej osoby , zwłaszcza że po ostentacyjnym powitaniu przez dyrektora cały teatr już zapewne wiedział , kim jest .  Błądził więc przez jakiś czas po korytarzu , a potem zwrócił się na pierwsze piętro do loży , gdzie siedziała księżna Helena .  Ostatecznie wcześniej czy później trzeba się z nią będzie przywitać .  Wszedł bez zapukania .  Wyczuł , że w zacienionej głębi znajduje się kilku mężczyzn ; minął ich i zbliżył się ku przodowi .  Księżna siedziała w ogromnym , czarnym kapeluszu , przechylona przez parapet i patrzyła na scenę .  Na odgłos kroków , tłumionych dywanem , obróciła się nieco , tylko tyle , aby uśmiech jej mógł zobaczyć i nie odrywając oczu od sceny , wyciągnęła rękę wstecz na powitanie .  Białą , długą , wypieszczoną , brylantami w platynowej szarej oprawie strojną dłoń .  Wiedziała snadź , kto przychodzi i uważała to przyjście za naturalne .  Uścisnęła lekko palce Turskiego i — nie patrząc — pociągnęła go na krzesło obok siebie .  Drugiego nie znał zupełnie .  Był to młodzieniec wysoki , zbudowany jak cyrkowy akrobata , o małej ptasiej główce i dziwnie impertynencko zadartym nosie .  Znać było , że uważa się za bardzo przystojnego i poniekąd zdobywcę niewieścich serc .  Nagle księżna Helena zwróciła się do Turskiego :  — Pamięta pan ?  Głową wskazała na scenę .  Młody aktor klęczał u nóg boginki róż , którą wywiódł nieopatrznie na bezwodną pustynię i mówił wiersze , a dekoracje za niego grały .  Rzecz była mianowicie taka , że obiecywał swojej ubóstwianej różne cudowne rzeczy , których jej nie mógł dać , a dobrotliwa i również zakochana boginka , aby go nie martwić , stwarzała sobie sama to wszystko , co on jej obiecał .  A więc z piasków wykwitały prześliczne kwiaty , woda zaczynała szemrać po wyschłych kamieniach , na nagle wyrosłych palmach pojawiały się bajeczne rajskie ptaki o tęczowych ogonach .  Dekoracje były stare i zużyte , ale maszyneria działała jeszcze bez zarzutu i przy dobrej woli można się było łudzić , że cud się dzieje na scenie .  — Pamiętam .  — Ale ja panów jeszcze nie zapoznała m .  Wierzbica pan sobie przypomina ?  To pan Rohityn , a to — wskazała na akrobatę — pan Golimski , znany u nas zaszczytnie sportowiec — Roman Turski .  W pewnej chwili , kiedy towarzyszący jej mężczyźni zajęci byli sobą , rzuciła mu niespodziewanie ze swoim zwykłym wyzywającym , prosto w źrenice idącym spojrzeniem :  — Wiedziała m , że wrócisz .  Turski zdumiał się .  — Księżno ? …  Mówiła już o czym innym .  — Z księciem jeszcze się pan nie widział ?  Rad panu będzie .  Przyjdzie tutaj do loży .  Obiecał przyjść .  Rozwiodła m się z nim …  Rohityn chrząknął znacząco i dumnie — po ustach malarza przemknął bolesny , ironiczny uśmiech — ufryzowany sportsmen patrzył o ile możności jak najgłupiej przed siebie .  — Wszakże … mówiła pani , że książę tutaj będzie ? — zdziwił się Turski .  — Tak jest .  Żyjemy w jak najlepszej zgodzie z sobą .  Ale rozwiodła m się z nim .  A potem dodała z naciskiem i głośno , tak że wszyscy mogli słyszeć :  — A widzi pan !  Trzeba było mieć cierpliwość .  Turski pochylił głowę , ażeby ukryć uśmiech .  Wydała mu się w tej chwili komediantką wcale nie gorszą od aktorki , pokazującej boginkę róż na scenie .  Przypomniało mu się , ile razy niegdyś w miłosnym obłąkaniu błagał ją , aby się z mężem rozstała i z nim na życie los swój połączyła .  Kazała mu zawsze czekać , nie odmawiając nigdy stanowczo , ale wyszukiwała wciąż powody ważne , dla których jeszcze teraz nie mogła tego uczynić …  Aż nareszcie tego dnia , kiedy po raz ostatni przed dziesięciu laty z nią w ukrytym hotelowym pokoju mówił i błagał jak zawsze , rzuciła mu zniecierpliwiona brutalnie prosto w twarz :  — Książę ma z górą sto tysięcy rocznego dochodu , a ty ile ?  Skłonił się jej wówczas w milczeniu i wyszedł .  Słyszał jeszcze za sobą z gniewem wyrzeczone słowa :  — Dość miała m nędzy za młodu , nie chcę jej więcej kosztować .  Dość , dość , dość !  To było ich ostatnie widzenie się przed laty .  Turskiemu ta scena stanęła żywo przed oczyma .  Pomyślał , że on jednak w tej chwili jest majętniejszy , niż wówczas był stary książę .  — Pan się nazbyt spieszył … — dorzuciła księżna Helena z odcieniem melancholii w głosie .  Rohityn zachrząknął znów groźnie .  — A … obecnie jak się przedstawia strona finansowa położenia pani ?  Wytrzymała jego spojrzenie bez zmrużenia powiek .  — Doskonale .  Dziękuję .  Książę mnie zabezpieczył .  Jestem najzupełniej niezależna .  — Cieszę się bardzo ze względu na panią .  Ożywiła się znowu .  — Czy pan wie , że ja mam … syna ?  — Syna ? !  — Tak .  Patrzyła mu w oczy wyzywająco i mówiła bez zająknienia , nie zważając na dzikie pomruki siedzącego za nią tłustego bruneta :  — Mam syna .  Pan wyjechał w sierpniu .  On przyszedł na świat w maju następnego roku .  Mówią , że jest bardzo do mnie podobny .  Książę nadzwyczajnie go kocha .  Turski był zmieszany .  Ta kobieta jednak panowała wolą i świadomością swej siły nad wszystkim .  Ona spostrzegła jego zmieszanie i nie zdołała powstrzymać przelotnego uśmiechu triumfu .  — Iwo mu na imię .  Ładny i duży chłopak .  Wedle umowy rozwodowej należy do księcia , ale obecnie jest u mnie …  Kończący się na szczęście akt przerwał przykrą rozmowę , która pozostawiła Turskiemu niedające się zwalczyć uczucie niesmaku .  Z chwilą rozjaśnienia się widowni wszedł książę do loży , wysoki , siwy , dystyngowany , do bardzo mocno zasuszonego śledzia podobny pan .  Przywitał się z rozwiedzioną żoną pełnym szacunku pocałunkiem w rękę , skłonił się obecnym , Turskiemu kilka przyjemnych słów powiedział .  Tuż za nim wsunął się Koper i zaraz zaczął krzykliwym głosem , z przesadną gestykulacją opowiadać coś banalnego księżnej , która go słuchała z najprzyjemniejszym w świecie uśmiechem na twarzy .  Turskiemu robiło się ciasno i duszno .  Chciał wyjść za wszelką cenę .  Książę go zatrzymywał uprzejmie , ale się wymówił zmęczeniem po długiej podróży .  Księżna podała mu rękę z rozkosznym uśmiechem , nie powstając z miejsca .  — Gdzie pan mieszka ? — spytała .  Wymienił nazwę hotelu .  Zaśmiała się nieco złośliwie .  — Czy zawsze jeszcze numer dwudziesty dziewiąty ?  — Nie , księżno — skłamał .  — Tego numeru podobno już wcale nie ma , jak wielu , wielu innych rzeczy , które były .  Słuchała z roztargnieniem rzeczywistym czy też udanym .  Skinęła mu jeszcze raz głową .  — Książę pana zapewne odwiedzi .  A do mnie — przyjdzie pan chyba sam ?  Choćby dla zobaczenia … mojego syna .  Wychodząc , zauważył dopiero w najciemniejszym kącie loży , na małym krzesełku pod wieszadłami zachmurzoną , osowiałą postać Rogockiego .  — Ty tutaj ? — zdziwił się mimo woli .  — Tak — mruknął były adwokat …  — Siedział em przez cały akt , ale nie chciał em wam przeszkadzać .  Czekaj , wyjdę wraz z tobą .  Owinął się w lekką , wyszarzałą pelerynę i wyślizgnął się z loży , nieżegnany i niezatrzymywany przez nikogo .  Na korytarzu dopiero w pobliżu świecznika przystanął i jął się przypatrywać Turskiemu .  Po obrzękłej twarzy jego przeleciał jak gdyby cień roztkliwienia .  — Tak cię dawno nie widział em !  Tyle lat …  Myślał em , że już nie żyjesz .  Turski zaśmiał się .  W odpowiedzi Rogocki zamruczał coś niewyraźnego , jakby urażony , i nie czekając aż Turski wierzchnie odzienie z garderoby odbierze , wybiegł z teatru .  Na ulicy chwycił Turskiego pod rękę .  — Po coś ty tu przyjechał ?  Ty nic nie wiesz jeszcze , ale ja ci opowiem !  Tutaj się straszne rzeczy dzieją !  Mówił pośpiesznie , z nerwowym niepokojem , nie dając towarzyszowi przyjść do słowa .  — Ci trzej … widział eś ?  Ale to nic .  Trzeba o każdym z osobna …  Takimi ludźmi ona się otacza !  Ty ją znasz .  Nie tak wprawdzie jak ja , lecz zawsze znasz ją cokolwiek …  Zachłysnął się i przystanął na rogu ulicy .  — Zajdziemy może do jakiej kawiarni ?  Tu niedaleko …  Usiedli w kącie dużej i jasnej , niezbyt jeszcze o tej godzinie pełnej sali .  Służba kręciła się bezczynnie między stolikami albo stała około bufetu , czekając gości , którzy po skończonym przedstawieniu w teatrze całą falą mieli napłynąć .  Rogocki nachylił się do ucha Turskiemu .  — Słuchaj , ja dzisiaj nie bardzo jestem przy pieniądzach .  Wiesz , klienteli na razie nie mam …  Otrzymam wprawdzie wkrótce poważniejszą sumę …  Teraz dopiero w świetle zauważył Turski po jego niespokojnie błyszczących oczach , że jest już pijany .  W milczeniu podał mu , jakby papierośnicę , rozwarty portfel .  Rogocki chwycił łapczywie kilka banknotów i począł wołać na kelnera .  Z grupy stojącej około bufetu oderwał się jeden i poszedł bez pośpiechu ku przybyłym .  — Pan rozkaże ? — spytał Turskiego , odwracając się ostentacyjnie tyłem do byłego adwokata .  Turski wskazał w milczeniu ręką swego towarzysza .  — Szampana !  Roman , wszak napijesz się , co ? — zapraszał Rogocki uprzejmie .  — Dwie flaszki .  Mumm — extra dry !  — Ten Rohityn …  Ty go jeszcze zobaczysz !  Opowiada , że ma wielkie dobra gdzieś na Wołyniu , ale to nieprawda .  Golimski jest bałwan .  Szkoda jej naprawdę …  Ty jeszcze nie wiesz , kto ona jest właściwie .  To jest święta , to jest nadzwyczajna kobieta .  Drugiej takiej na świecie nie znajdziesz !  I bezpośrednio po tym zapewnieniu zaczął mówić najstraszniejsze rzeczy o księżnej Helenie , od których włosy mogły powstać na głowie .  Trząsł się przy tym , unosił i pił coraz więcej .  Każdy jej postępek , każde słowo , każdy stosunek choćby najniewinniejszy , urastał w jego powikłanej fantazji do jakichś piekielnych , demonicznych rozmiarów .  Niepodobna było tego wszystkiego rozplątać ani zrozumieć , co tu prawdą może być istotnie , a co się tylko Rogockiemu prawdziwym wydaje .  Patrząc bowiem na niego , na jego przerażone oczy , drżące usta , chwilami z wyrazem prawdziwego bólu się zacinające , Turski o świadome kłamstwo posądzić go nie mógł .  Żal mu się go zrobiło niewypowiedzianie .  Wina zabrakło , kazał przynieść dwie nowe flaszki kelnerowi , który nim wykonał zlecenie , zapytał przezornie Turskiego o zgodę .  Rogocki mówił dalej :  — A mimo wszystko , to nie jest zła kobieta .  Nie , nie !  I ja ją kocham .  Przyznam ci się otwarcie , może się tego nawet nie domyślał eś .  Cóż na to poradzę !  Już szesnaście czy siedemnaście lat …  Nie miał em wówczas jeszcze trzydziestu …  Chciał em ją uratować i dzisiaj chcę .  To jest bardzo trudno , ale ona widzi moją dobrą wolę .  I wiesz , to jest jedyną moją pociechą , że ona , choć nigdy nie dała tego poznać po sobie , choć tego niczym nie objawiała , mnie jednego kochała i kocha …  Turski od dawna nie słuchał .  Paplanie Rogockiego w końcu było już nudne .  Wodził okiem po dużej kawiarni , która zrazu zapełniała się z wolna , potem , gdy przedstawienie w teatrze się skończyło , zaroiła się naraz gwarnym tłumem mężczyzn i kobiet .  Turski zauważył kilku dawnych znajomych ; niektórzy przypatrywali mu się pilnie , nie mogąc snadź poznać , inni podchodzili , aby się przywitać i kilka słów zamienić .  Znać było , że niektórych od pozostania przy stoliku powstrzymywała tylko obecność Rogockiego , którego się bano powszechnie , gdyż niełatwo wypuszczał z łap swoich ofiarę .  Jednego z przechodzących mimo , blondyna o dobrej , jasnej twarzy i wysokim , inteligentnym , w łysinę już nieco przechodzącym czole , zatrzymał Turski sam .  — Wszak doktor Butrym , jeśli się nie mylę ?  — Ach , to pan !  Słyszał em już o pańskim powrocie .  Uściskali się serdecznie .  Butrym usiadł obok , podawszy dłoń Rogockiemu .  — Co pan tu robi ? — pytał Turski .  Butrym się uśmiechnął .  — Raczej by to mnie wypadło pana o to zapytać .  Ja ciągnę swoją taczkę .  Dostał em przed czterema laty katedrę astronomii na tutejszym uniwersytecie …  Ożenił em się niedawno , mam synka …  — I jakże się panu wiedzie ?  — Dziękuję .  Idzie jakoś .  Widzi pan , nie trzeba nigdy za wiele wymagać , zwłaszcza że i małe wymagania rzadko w zupełności się spełniają .  W domu mi dobrze .  Pracuję .  Ze skromnego sposobu mówienia profesora nie mógł by się domyśleć Turski , który od dawna to , co się w kraju działo , stracił był z oczu , że ten nie stary i cichy człowiek ma już dzisiaj europejską sławę jednego z najgenialniejszych uczonych .  On sam zresztą nie mówił nigdy o swoich zdobyczach naukowych , nie wierząc , aby obchodzić mogły naprawdę kogoś , kto nie ma bezpośredniej z jego zawodową wiedzą styczności .  Nie umiał zaś mówić powierzchownie , popularyzować się , rozpraszać ; chętniej więc rozmawiał z niewtajemniczonymi o rzeczach obojętnych i codziennych , a pytania znajomych laików , którymi ci spodziewali się sprawić mu przyjemność a równocześnie swoją świadomość rzeczy okazać , zbywał zazwyczaj pobłażliwym : „ Dajmy pokój tym nudnym rachunkom ” , jeszcze nie wiadomo , co z tego będzie , nad czym pracuję .  I teraz zwrócił się do Turskiego z jasnym , przyjaznym uśmiechem :  — Niechże pan nareszcie opowie , gdzie był ?  Co robił ?  Co widział ?  Panie Romanie !  Od czasu przyjazdu po raz pierwszy został Turski o to zapytany i po raz pierwszy od długich lat miał ochotę opowiedzenia czegoś ze swoich przygód , rozwinięcia historii tej swojej zadziwiającej i niezwykłej wędrówki po Azji .  Zaczęła się długa pogawędka , w której milczący Rogocki powoli także zaczął brać udział .  Z chwilą , kiedy zapomniał o prześladującej go jak opętanie myśli o księżnej Helenie , stał się po prostu innym człowiekiem .  Wiedział wiele i sądził rozumnie ; musiał niegdyś dużo czytać , patrzeć , podróżować .  W barwne opowiadanie Turskiego wtrącał uwagi o sztuce japońskiej , o wschodnich ludach , religiach i obyczajach , świadczące o znawstwie i wytwornej inteligencji .  Dla Turskiego nie było to niespodzianką , ale Butrym spojrzał na ń kilkakrotnie ze zdumieniem ; tak się powszechnie przyzwyczajono uważać dawnego i rozgłośnego adwokata za podupadłe , na wpół obłąkane indywiduum , że nikt w nim już nie podejrzewał innego człowieka .  Było już dobrze po północy , kiedy Butrym powstał , aby się pożegnać .  Turski spojrzał powoli dookoła siebie .  — Zbyt krótko tutaj jestem , dopiero jeden dzień …  — A więc wrażenia jednego dnia ?  — Zewnętrznych zmian dużo ; wewnętrznie , obawiam się , że nic się właściwie nie zmieniło , a to wszystko , wśród czego dawniej żyłem , wydaje mi się teraz dziwnie , dziwnie …  — Dokończ pan śmiało !  — Przewrotnym .  Profesor Butrym spoważniał .  — Obawiam się , że masz pan słuszność — rzekł z ledwo dostrzegalnym ironiczno - bolesnym uśmiechem na twarzy .  Po odejściu profesora , Rogocki mimo wypitych kilku flaszek wina , mówił jeszcze jakiś czas zupełnie rozumnie , dopytywał się o ekonomiczne warunki Chińskiej Republiki i robił swoje uwagi , gdy nagle w środku jakiegoś zdania zamilkł i chwycił Turskiego nerwowo za rękę .  — Słyszysz ?  Turski wzniósł głowę .  Tuż za ich plecami znajdowało się cienkie drewniane przepierzenie , oddzielające od głównej sali zamknięte osobne gabinety , do których wprost z korytarza się wchodziło .  Z jednego z nich zalatywał gwar żywej rozmowy , przerywany brzękiem szkła i strzałami korków szampańskich , potem zabrzmiała srebrzysta , wysoka kaskada śmiechu kobiecego .  Turski poznał ten głos , śmiała się księżna Helena .  Rogocki powstał .  — Daruj , muszę tam iść … na chwilę …  — Daj pokój , zostań …  Albo raczej chodźmy już do domu .  — Nie , nie .  Ona tam jest sama z tymi …  Może mnie na co potrzebować …  Próżno go było zatrzymywać , oczy świeciły mu znowu gorączkowo i nieprzytomnie .  Na odchodnym rzucił jeszcze Turskiemu , zapomniawszy snadź o wziętych odeń banknotach :  — Zapłać za mnie … nie mam dziś przy sobie , ale zwrócę ci wkrótce …  Turski zadzwonił w szklankę i przywołał kelnera , aby załatwić rachunek .  Z zamkniętego gabinetu brzmiał nieustannie coraz wyższymi gamami srebrzysty , kryształowy śmiech kobiecy …  Turski nie był jeszcze ubrany , kiedy około południa przyniesiono mu bilet księcia z oznajmieniem , że gość czeka na ń w czytelni .  Wyskoczył pospiesznie z łóżka , rad , że będzie mógł wymówić się rannym nieporządkiem od obowiązku przyjmowania księcia w tym samym pokoju , w którym niegdyś żonę jego przyjmował .  W czytelni stary pan czekał na ń w trzcinowym fotelu z jakimś zeszłotygodniowym dziennikiem w ręce .  Uścisnęli sobie krótko dłonie , oprócz nich nie było nikogo w dużej sali .  Po wstępnych , zdawkowych grzecznościach i zapytaniach o zdrowie , rozmowa jakoś nie chciała się kleić .  Turski nie mógł się oprzeć wrażeniu , że książę przyszedł do ń z jakimś określonym zamiarem i czekał chwili , kiedy go wyjawi .  Jakoż rzeczywiście po pewnym czasie , kiedy już właściwie nad miarę przeciągającą się wizytę skończyć należało , książę zwrócił się do ń naraz z zapytaniem :  — Wszak pan będzie u mojej … u księżnej Heleny , chciał em powiedzieć .  Turski skinął głową .  — Raczyła mi pozwolić się odwiedzić .  — Tak , tak .  Będzie panu rada .  Niech pan tam zajdzie …  — Urwał zmieszany , jakby szukając wyrazów dla wypowiedzenia dalszego ciągu swych myśli .  Wreszcie wzniósł znowu oczy .  Turski zauważył w tych oczach , ogromnie zmęczonych i przygasłych , jakiś wyraz głębokiego bólu , którego by nigdy nie był przypuszczał u tego przedziwnie zasuszonego i z pozorów zimnego starca .  Książę tymczasem ciągnął dalej , z trudem widocznym słowa wymawiając :  — Pan wie , słyszał pan , że ja z moją żoną …  to jest z księżną Heleną … rozstali śmy się …  Nie z jej winy , o , nie !  Ale okazało się , że tak może będzie lepiej …  Ona jest jeszcze młoda …  Ale ja mam syna , panie !  Poczerwieniał nagle , o ile tylko jego pergaminowosina skóra zdolna była poczerwienieć .  W oczach na Turskiego wzniesionych malowało się teraz coś jakby strach i błaganie zarazem .  — Mam syna … — powtórzył ciszej .  Turski spuścił oczy ku ziemi .  — Czy mogę księciu być w czym użytecznym ?  — Tak , właśnie — podjął znów , żywiej .  — Pan miał … wpływ duży na księżną , ma go pan jeszcze i dziś niewątpliwie …  Ja jej nie mam nic do zarzucenia , wiem , że potrafi godność swą i moje nazwisko … szanować , ale … ludzie … młodych lat jej nie rozumieją i żywego usposobienia , gdy widzą , gdy patrzą na to wszystko …  Jeśliby pan mógł słowo do niej przemówić …  Usiadł wyczerpany , twarz w dłoniach ukrywając .  — Je l'aime , je l'aime ! — dodał głucho i skończył , jak gdyby spazmem zrywającego się w piersi płaczu .  Turski siedział w milczeniu , czując , że nic nie ma do odpowiedzenia .  Gdy po chwili książę powstał , aby się pożegnać , nie było już znać na nim przebytego wzruszenia .  Rysy zastygły mu na nowo ; około wąskich , sinych ust wieszał się zdawkowy , wytworny uśmiech grzeczności .  — Pan daruje , że pana trudził em .  — Niech książę raczy wierzyć , że jeżeli tylko cokolwiek będzie w mojej mocy …  — Dobrze już , dobrze .  Nie mówmy o tym .  Ja panu wierzę .  Zresztą i tak nie obiecuję sobie żyć nazbyt długo .  Żegnam pana .  A raczej do widzenia , bo wszak się jeszcze zobaczymy ?  Wyszedł zgarbiony i Turski słyszał w korytarzu jego sztywny , wlokący się krok .  Coraz duszniej , ciężej i głupiej mu było .  — Nie trzeba było wcale wracać — pomyślał .  — Księżna pani kazała jaśnie pana prosić natychmiast bez zameldowania do małego salonu .  Otworzył szeroko drzwi z przedpokoju .  Turski zdziwił się , skąd księżna domyślała się jego przyjścia , gdyż wizyty na ten dzień i godzinę nie zapowiadał .  Wszedł do saloniku , będącego raczej przedziwnym , we wschodnim stylu urządzonym buduarem .  Szyby w oknach były z kolorowych szkieł w arabeski ułożone ; na niskich , miękkich sofach leżały włochate , purpurą przeświecające bucharskie kobierce , ze środka stropu , obniżonego olbrzymią , w kształt namiotu rozpiętą makatą zwieszał się kuty świecznik miedziany .  Nieco dusząca , ciężka woń wschodniego kadzidła unosiła się w ciepłem powietrzu .  Uśmiechnął się mimo woli :  — Doskonale dobrana dekoracja !  Z drugiego gdzieś pokoju dolatywał go głos księżnej , żegnającej się już od pół godziny z jakimiś dwiema odchodzącymi damami .  — To potrwa jeszcze z pół godziny — pomyślał .  Nie spostrzegł nawet , kiedy księżna Helena , ślizgając się cicho po dywanie , przed nim stanęła .  Zerwał się , rzuciwszy papierosa i pochylił usta do jej ręki .  Dłonie miała przedziwnie zimne i Turski nie mógł się obronić nierycersko podejrzliwej myśli , że dla wywarcia wrażenia ochłodziła je naumyślnie na jego przyjęcie pod wodociągiem .  Usiedli w milczeniu naprzeciw siebie .  Po raz pierwszy to od dziesięciu lat był z nią znowu sam na sam i nie wiedział po prostu , od czego rozpocząć rozmowę .  W zmieszaniu jego nie było nic z dawnych wzruszeń .  Owszem , patrzył na nią i czuł to , co wczoraj , to jest , że ta kobieta , od chwili gdy ją ujrzał , stała mu się obcą .  A nawet nie to właściwie !  Tamta , którą kochał , żyła w nim do dziś dnia z całym swoim niezniszczalnym urokiem , jak kwiat nadgangesowy ręką indyjskiej dziewczyny w kryształowym słoju przezroczystego miodu zachowany , ale kobieta , którą miał teraz przed sobą , nie była już tamtą , chociaż na pozór nic się nie zmieniła .  — Ja się jednak zmienić musiał em — pomyślał z na poły bolesną , na poły słodką melancholią .  Księżna przerwała mu rozmyślania .  — Czekam — rzekła prawie opryskliwie .  Odzyskał przytomność i uśmiechnął się .  — Wszakże się już przywitał em ?  — To zrobił pan już i wczoraj .  Chcę wiedzieć , po co przyszedł pan do mnie !  — Zaprosiła mnie pani …  — Więc wdzięczna jestem za odwiedziny .  I o nic więcej nie pytam .  — Za to ja pytać będę .  Skąd pani wiedziała , że dzisiaj przyjdę ?  — Zaprosiła m pana — odcięła się , a potem dodała z nieco wyniosłym uśmiechem :  — Wiedziała m , że pan powróci , czemużbym nie miała wiedzieć , że dziś pan będzie u mnie ?  Uczuł się dotkniętym jej słowami i tonem .  Podniósł na nią wzrok wyzywająco .  — Więc dobrze , chce pani wiedzieć , po com przyjechał i po co tu dzisiaj przybył em ?  Wzruszyła ramionami .  — Wszystko mi jedno .  — Ja jednak powiem .  Otóż chciał em pani spojrzeć w oczy i przekonać się , że mnie już pani nic a nic nie obchodzi !  Zaledwie to powiedział , uczuł , że popełnił kapitalne głupstwo .  Stało się to , co było do przewidzenia : księżna nie obraziła się , lecz patrzyła na ń teraz owszem badawczo , z odrzuconą w tył głową , spod przymkniętych powiek , na ustach igrał jej ironiczny uśmiech triumfu .  — I przekonał się pan ? …  Nie czekając odpowiedzi , podchwyciła żywo zmieniając zupełnie ton :  — Książę był dzisiaj już u pana ?  Zawahał się .  — Tak .  — I prosił pana , aby pan … wpłynął na mnie ?  — Skąd pani wie o tym ?  Powstała .  — Ach , biedak !  Obchodzi od pewnego czasu wszystkich moich … znajomych i prosi , aby na mnie wpływali !  Nie lubię tego poniżania się bez celu .  — Któż temu winien ?  — Pan się pyta ?  Pan ? !  Po tych , z wyrzutem wypowiedzianych słowach , roześmiała się naraz cicho i miękko .  — Ach , prawda ! — zawołała nagle — Chciał pan zobaczyć … książątko .  Nie chciał tego wprawdzie wcale , ale skinął głową potakująco i zaczął usilnie rozbudzać w sobie ciekawość , jak ten , dziesięcioletni już chłopiec , może wyglądać .  Księżna zadzwoniła .  — Niech tu przyjdzie Iwo — wydała polecenie jakiejś starszej , na odgłos dzwonka pojawiającej się lektorce czy damie do towarzystwa .